||जय जय रघुवीर समर्थ ||
कर्नाटक हा प्रदेश महाराष्ट्रापेक्षा कमी पवित्र नाही, ज्या भूमीने संताना जन्म दिला आहे. देवनहल्ली हे एक पवित्र स्थान आहे जरी त्याच्या नावाचा अर्थ आहे; बेंगळुरूपासून उत्तरेस सुमारे ३० किमी अंतरावर आहे. कर्नाटकातील कोलार जिल्ह्यातील हा एक छोटासा गाव आहे जो त्याच्या आध्यात्मिक उत्साहासाठी ओळखला जातो. हे एक रहस्य आहे की या जागेला दूरदृष्टीने इतके अचूक नाव दिले गेले की देवाने (देवत्वाचे मूर्त रूप) स्वतः देवनहल्ली नावाच्या या गावात उतरणे निवडले ज्याचा अर्थ देवाचे गाव आहे. तो देव खरोखर आपले गुरुदेव, श्री समर्थ नारायण महाराज आणि या ग्रंथाचे नायक आहेत.प्राचीन धर्मग्रंथातील पांडित्यांसाठी प्रसिद्ध असलेले विद्वान (शास्त्री वंश) यांचे एक प्रख्यात कुटुंब आमचे गुरु महाराज आहेत. श्री उग्रप्पा शास्त्रीजी हे त्यांचे पूर्वज होते जे देवनहल्ली येथे स्थायिक झाले होते.सणासुदीच्या प्रसंगी धर्मादाय प्रवृत्तीचे असलेले शास्त्रीजी आणि पत्नी सीताम्मा ते राहत असलेल्या गावातील सर्व घरातील लोकाना धोतर आणि साड्यांचे वाटप करत असत. त्यांनी आर्थिक सहाय्य आणि सर्व शक्य सेवा प्रदान केली ज्यांनी मदतीची मागणी केली. ते गरिबांवर दयाळू होते, त्यांच्या समस्यांमध्ये त्यांच्या मदतीसाठी नेहमी तयार होते. मोफत भोजन किंवा अन्नदान हे त्यांच्या निवासस्थानी कधीही न संपणारे वैशिष्ट्य होते. गायीची किंवा “गोसेवा” ची पूजा हा देखील त्यांच्या कुटुंबाचा एक अतिशय प्रमुख आणि अद्वितीय वैशिष्ट्य होता.उग्रप्पा शास्त्रीजींचे कुलदैवत भगवान नरसिंह होते. खरे तर शास्त्रीजींचे नाव त्या प्रभूच्या नावावर ठेवले होते. जरी त्याचे नाव भयानक वायू (उग्र भव) सूचित करते किंवा सूचित करते, तरीही त्याचे हृदय लोण्यासारखे मऊ आणि दयायुक्त होते. या जोडप्याचे व्यक्तिमत्त्व घडवणारे सर्व उत्कृष्ठ गुण असूनही, त्यांच्या मनात मात्र संतापजनक असंतोष होता कारण त्यांना मुले झाली नाहीत. भगवान नरसिंहाने त्यांना स्वप्नात कुटुंबाची वंशावळ कायम ठेवण्यासाठी मुलगा दत्तक घेण्याची प्रेरणा दिली. त्यामुळे बाबुराव नावाचा एक मुलगा ब्राह्मण समाजात प्रचलित असलेल्या धार्मिक संस्कार आणि चालीरीतींनुसार दत्तक घेण्यात आला. पवित्र जोडीदारांच्या ज्वलंत समस्या अशा प्रकारे प्रभुच्या आज्ञेने शांत झाल्या. दत्तक कुटुंबातील मुलाचे नाव बाबूराव नरसिंह शास्त्री असे ठेवले. कालांतराने बाबूराव उर्फ नरसिंह शास्त्री यांचेही लग्न झाले. वधू ‘यज्ञम्मा’ त्याच्यासाठी चांगली जुळणी होती. पुरातन परंपरेतील थोर ‘धर्मपथनी’चे सर्व चांगले गुण तिच्याकडे होते. फार पूर्वी, उग्रप्पा शास्त्री यांना अश्वर्थ नारायण शास्त्री नावाचा एक नातू मिळाला. उग्रप्पा शास्त्री आणि सीथाम्मा यांची दीर्घकाळची इच्छा अशा प्रकारे पूर्ण झाली आणि त्यांच्या आनंदाला पारावार उरला नाही. त्यानंतर सीतमाला जगातून बाहेर पडायला फार वेळ लागला नाही. तिच्या जाण्याने कुटुंबाचे ऐहिक वैभवही नाहीसे झाले.यज्ञम्माला दुसरा मुलगा झाला. या मुलाच्या जन्मानंतर काही वेळातच उग्रप्पाने सुटकेचा नि:श्वास सोडला. आजोबांच्या नावाच्या स्मरणार्थ, मुलाला त्याचे पालक प्रेमाने ‘उग्रप्पा’ म्हणत. कुटुंबाचा संपूर्ण भार आता नरसिंह शास्त्री यांच्या खांद्यावर टाकण्यात आला होता, जे तोपर्यंत गरीबीच्या गर्तेत होते, येऊ घातलेल्या समस्यांपासून कसे मार्ग काढायचे हे माहित नसल्यामुळे वाढत्या कुटुंबाने वेढले होते. त्यांची पत्नी यग्बाम्मा हिने तिसर्‍या मुलाला जन्म दिला ज्याला ‘अहोबाला शास्त्री’ हे नाव देण्यात आले. हा मुलगा वयात आल्यावर सूर्यदेवाला किंवा सूर्योपासकाला समर्पित झाला. चौथा मुद्दा पुन्हा एक पुरुष मूल होता, सुब्बा शास्त्रींनी ‘अलूर’ हे आडनाव धारण केले, सुब्बा शास्त्री यांनी गायींच्या भेटवस्तू स्वीकारून आणि त्यांची देखभाल आणि संरक्षण प्रदान करून अधिक तपशीलवार वर्णन केल्याप्रमाणे त्यांना दोषमुक्त केले.बाबूराव उर्फ नरसिंह शास्त्री यांच्या चार मुलांपैकी पहिले आणि दुसरे अनुक्रमे अस्वर्थ नारायण शास्त्री आणि उग्रप्पा शास्त्री यांचे शालेय शिक्षण काही प्रमाणात झाले होते. तिसरे आणि चौथे, अहोबाला शास्त्री आणि सुब्बा शास्त्री यांनी बालपणापासूनच वेदाध्यान किंवा धर्मग्रंथांचा अभ्यास केला. त्या दिशेने ते प्रवीण झाले. पहिले दोन पुत्र अश्वर्थ नारायण शास्त्री आणि उग्रप्पा शास्त्री यांचेही कालांतराने लग्न झाले आणि त्यांनी वडिलोपार्जित घर सोडले.सुब्बा शास्त्री यांची कारकीर्द विस्मयकारक होती. पती-पत्नींनी काही नोकऱ्या मिळवल्या आहेत, त्यांच्याकडे जगण्याचे उत्तम साधन आहे. साधेपणा हा त्यांचा गुण होता. जगातील सर्व कर्ता-कर्म केवळ रामालाच श्रेय दिले जावे किंवा त्याचे श्रेय दिले जावे हे पूर्णपणे लक्षात आल्यावर, त्याला असे वाटले की आपल्या विद्वत्ता किंवा इतर कर्तृत्वाचा अभिमान बाळगण्याचे कारण नाही. मानव किंवा विश्वातील कोणताही जीव हा त्याचा सेनापती असलेल्या सर्वशक्तिमानाच्या हातातील एक साधन आहे, अशी त्यांची पूर्ण खात्री होती. दारिद्र्याचे ढग कुटुंबाला घेरले होते पण अशा घटनांनी तो हलला नाही. त्यांच्या वडिलांनी आणि आजोबांनी बांधलेल्या कुटुंबाची परंपरा इतकी उच्च आणि उत्तुंग होती की अशा कोणत्याही प्रतिकूल परिस्थितीला न जुमानता अनेक लोक त्यांना वधू अर्पण करण्यासाठी पुढे आले, परंतु देवाने ठरविल्याप्रमाणे त्यांचा विवाह अखेरीस एकाशी निश्चित झाला, लक्ष्ममा, पेशकर सुरप्पा यांची मुलगी. त्यांचे लग्न लवकरच एक सिद्ध तथ्य बनले. लक्ष्मम्मा एक थोर स्त्री होती. ती सुब्बा शास्त्रींसाठी एक योग्य जीवनसाथी ठरली. सुब्बा शास्त्री हेही साहजिकच पवित्र तत्त्वे आणि सनातन धर्माच्या युग-सन्मानित सिद्धांतांबद्दल आदर बाळगणारी व्यक्तीहोती. या पार्श्‍वभूमीवर त्यांचे एकत्र येणे खरोखरच इतरांसाठी अनुकरण करणारे ठरले. सुब्बा शास्त्री यांना गायींबद्दल अपार आदर आणि प्रेम होते ज्यांना ते देवत्वाचे मूर्त स्वरूप मानत होते. सुब्बा शास्त्री हे कुटुंबाला विरोध करत होते. त्याच्या सर्वोत्तम प्रयत्नांनंतरही, त्याच्यासाठी दोन्ही टोके पूर्ण करणे कठीण झाले. तो स्वतःला एका दयनीय अवस्थेत कृतीत सापडला परंतु सर्व काही सांगितले आणि केले, त्याने निवडलेल्या धार्मिक मार्गापासून तो एक इंचही मागे हटला नाही.1900 साली शास्त्री घराण्यांत नारायण महाराजांचा जन्म झाला.
वडील सुब्बा शास्त्री
वेदाबरोबरच अनेक शास्त्रांचा, मंत्रांचा, देवकार्याचा खूप अभ्यास केला. गाईवासरांविषयी त्यांना खूपच प्रेम होते; त्यामुळे त्यांचा बराच वेळ गोशाळेत जात असे. बाबूरावांनी वडिलांच्या संपत्तीची देखभाल नीट न केल्यामुळे त्यांच्या पहिल्या दोन पुत्रांना नोकरी करावी लागली व ते वेगळे झाले. त्यामुळे सुब्बा शास्त्री आर्थिक अडचणीत आले. अहोबल शास्त्री लहानपणापासून वेदाभ्यास करीत असल्याने त्यांची वृत्ति वैराग्यपूर्ण झाली व ते ब्रह्मचारीच राहिले. योग्य क्यांत सुब्बाशास्त्रींचें लग्न लक्षम्मांबरोबर झाले. सुरप्पा पेशथार यांच्या त्या कन्या होत. पहिली दोन मुळे झाल्यावर आर्थिक परिस्थिति बिकट झाली व देवनहळ्ळी सोडून बेंगलोरला आले. आंजनेय मंदिराजवळच्या रंगास्वामि रस्त्यावर एके ठिकाणीं भाड्याच्या जागेत त्यांनी बिन्हाड थाटले. पोटापाण्यासाठी पौरोहित्य व.भिक्षेचा मार्ग त्यांनीं अनुसरला. भिक्षा मिळाल्यासच घरी स्वयंपाक होई. अन्यथा उपासच ! मिळालेल्या भिक्षेवर समाधान मानून राहाण्याच्या वृत्तीमुळे भविष्याची तरतूद होत नव्हती. ‘देवालाच आपली काळजी’, या विचारसरणीमुळे त्यांचें समाधान टिकून होतें. पतिपत्नींचें एकमेकांवर खूपच प्रेम होतें. पत्नीसुद्धां याहि परिस्थितीत निगुतीनें संसार करीत होती. तिसऱ्या वेळीं लक्षम्मास दिवस गेल्यावर तिच्यामध्ये अंतर्बाह्य बदल झाला व कशाचीच आसक्ति राहिली नाहीं व त्यामुळे घराकडे दुर्लक्ष होई व सुब्बा शास्त्रींनाच सर्व कामे करावी लागत. भिक्षा मागून आणून, स्नान करून, स्वयंपाक करून, त्यांचे बायकोमुलांसह भोजन होई, पत्नीच्या निरिच्छ वृत्तीवर उपाय म्हणून शास्त्रीबुवांनी थोडाफार मंत्रतंत्राचा अवलंब केला पण पत्नीच्या वृत्तीत बदल झाला नाहीं. शेवटीं देवावरच सर्व हवाला टाकून जीवनाचा प्रवास त्यांनी चालू ठेवला. १९०० साली, यथावकाश एका शुभदिनीं धष्टपुष्ट गोऱ्यापान पुत्राची प्राप्ति त्यांना झाली. ११ व्या दिवशी कुंडली मांडून शाखोक्त पद्धतीनें त्याचे नांव अहोबल ठेवले, हेच पुत्ररत्न भविष्यांत नारायण महाराज नावे प्रसिद्ध झाले. लक्षम्माची वृत्ति नारायणाच्या जन्मानंतरसुद्धां निरिच्छच राहिली. कठिण आर्थिक परिस्थिति चालूच राहिली. ८ वर्षांच्या सुभद्रम्माचे लग्न कर्ज काढूनच करण्यांत आले. गाईच्याबाहुली प्रेमापोटी नायडू मोबदल्यांत केला, हो ( स्वतः होऊन नांवाच्या गवतविक्रेत्यास, आपल्या मुलाला (अहोबल) देऊन, त्याच्या व्यवहार नायडूंच्या आईला मान्य नसल्यानें नायडूला त्यांनीं अहोबलला ताबडतोब त्याच्या गवत मिळविले. नायडूंना अपत्य नसल्यानें त्यांनी हा सादा मान्य घरी पोहोंचविण्यास सांगितले. यथावकाश नायडूंना मुलगा झाला. मग नायडूंनीं काहीहि फायदा न घेता सुब्बा शास्त्रींस गाईसाठी रोज गवत देणें चालू केले. मधल्या काळात लक्षम्माला राम शास्त्री व सुरम्मा अशी दोन मुले झाली. अहोबल शास्त्री सहा वर्षांचा एका श्रीमंत नातेवाईकाच्या घरी त्याला, वडिलांना व बहिणीला तेथील कार्यात अपमानास्पद वागणूक मिळाली. दुसऱ्या दिवशी बसवणगुर्डीतील एका देवळांत जाऊन अहाबलान, आम्हांला गरीब कां केलेंस? तूं खराखुरा आहेस का?” असा प्रश्न विचारीत देवळाचे पायरीवर डोक आपटणे चालू केलें, तेव्हां त्याच्या अंगभर झिणझिण्या आल्या व सर्वत्र उजेड पसरल्यासारखे डोळ्यांतून अश्रुधारा लागल्या. बाहेरचें कांहीं ऐकूं येईना व अहोबल निश्चल झाले. या समाधिसम अवस्थेत किती व अंगांत एक नवीन शक्ति शिरत असल्यासारखें वाटलें. त्याच्या वेळ गेला तें समजलेंच नाहीं. थोड्या वेळाने डोक्यावर कुणीतरी हात फिरवीत, मुला, तुझ्या मनांत हा विकल्प कसला? तू कोण आहेस हे आठव.”मग त्याला शुद्ध आली व त्याचे मन शांत झाले. त्याला स्वत:मध्ये एका सुप्त शक्तीचा अनुभव आला. मंदिराच्या बाहेर येऊन त्याने एक दगड सहज भिरकावला तर त्याचें खडीसाखरेंत रूपांतर होऊन ती त्याच्या पायाशी येऊन पडली. अशा प्रकारे हा छोटा अहोबलशास्त्री मुलांना अनेक प्रकारचे चमत्कार करून दाखवीत असे. अहोबलाचे वडील गायवासरांप्रमाणेच लहान मुलावरहि खूप प्रेम करीत व मुलाना गोष्ट सांगून पेपरमिंट वाटत. म्हणून त्यांचें नांव पेपरमिंट शास्त्री पडले. अशा या सुब्बाशास्त्रीची गोसेवा पाहून बेंगलोरचे लोक आपल्या भाकड गाई त्यांना दान देऊन टाकत. अशा सर्व गायींची ते मनापासून सेवा करीत. गायींचें सर्व दूध लोकांना वांटून टाकल्यामुळे बऱ्याच वेळ घरांतल्या मुलाबाळांना दूध मिळत नसे. त्यांची एक गाय फार लाडकी होती. तिला ते कपिल म्हणत. कपिला गायीला भिक्षेस जातांना ते बरोबर घेऊन जात असत. सुब्बाशास्त्री एकदा तापाने आजारी पडले व अशा अशक्तपणांत भिक्षा मागावयास गेले असतां वाटेतच कोसळून त्यांना देवाज्ञा झाली. कपिला गाय पण त्यांच्या पश्चात् पंधरा दिवसांतच वारली. पुढे सहा महिन्यांनीं पत्नी लक्षम्मा पण वारली. तिचे क्रियाकर्म जावयानें केलें. मोठा भाऊ नृसिंहशास्त्री कुणालाहि न सांगतां घरांतून निघून गेला. त्यामुळें अहोबल शास्त्री दहा वर्षांचे असतांनाच लहान भावंडांची जबाबदारी त्यांच्यावर येऊन पडली. त्यामुळे त्यानें गायी परत करून टाकल्या. भिक्षा कधीं मिळत नसे. धाकटी बहीण सुरम्मा अशक्त असल्यानें दोन दिवसांतच थकली. तिला पाठुंगळी घेऊन भिक्षा मागणे चालूंच होर्ते. त्यांतच सुरम्माला ताप आला. दोन दिवसांनंतर यांतच सुरम्माला मृत्यु आला. आणखी दोन दिवसांनी धाकटा भाऊ रामशास्त्रीचं निधन झाले. असताना असे अहोबल शास्त्री दहाव्या वर्षी पूर्ण एकटे पडले. आपण कोण आहोत व आपले कार्य काय आहे हे माहित असून सुद्धा त्यांना गुरु हवा असे वाटू लागले. अशा प्रकारे गुरुच्य शोधांत से सज्जनगडावर पोहोंचले. तेथें रामघळीत त्यांनी एक वर्षभर तपश्चर्या केली. एके दिवशी ध्यानमग्न असतांना अंतर्वाणीने, “तुझे गुरु गोंदवल्यांत आहेत; तूं तिकडे जा,” असा संदेश मिळाला. गोंदवल्यास संध्याकाळच्या आरतीच्या नंतर श्रीगोंदवलेकर महाराजांच्या अहोबल पायां पडले. त्या दोघांची एकमेकांना ओळख पटली. तेव्हां महाराज म्हणाले, “तुझीच वाट बघत होती, हनुमान, ऊठ ” हे महाराजांचे आवडते शिष्य होते. एक वर्षभर अहोबल गोंदवल्यास राहिले.
गुरुपरंपरा
विष्णु ब्रह्म वसिष्ठ – श्री राम समर्थ कल्याण बाळकृष्ण महाराज (माहूरगड येथील समाधी) – चिंतामणी महाराज (चिन्मयानंद) (उमरखेड) – तुकाई (येहेलगाव) – ब्रह्मचैतन्य गोंदवले) – नारायण महाराज (हरिहर)
पू. महाराजांचा शिष्यवर्ग त्यांना कल्याणस्वामींचा अवतार मानतो. पू. महाराजांची गुरुपरंपरा याप्रमाणे श्री प्रभुदत्त महाराज सांगतात.
गुरु नहमीच शिष्याचे कल्याण करतात. “मोठ्या झाडाच्या सावलीत लहान झाडे बा शकत नाहीत. त्यामुळे हनुमान माझ्याजवळ राहिला तर त्याची प्रगति होणार नाही. म्हणून त्यास दूर धाडले पाहिजे.” तशी संधि लवकरच आली. मदुराई जिल्ह्यांतील रामनाड येथे रेल्वेगाडी सुटली तरी महाराज आले नाहींत म्हणून हनुमानांनी एक दगड इंजिनच्या दिशेनें फेकून गाडी थांबविली. महाराजांना राग आला व हनुमान अयोग्य कारणासाठीं त्याची शक्ति खर्चतो आहे, असें सांगून, “मला इथून पुढे तोंड दाखवू नकोस,” अर्से सांगून गार्डीत बसून निघून गेले. अकरा वर्षांच्या अहोबलला जीवनाची दिशा समजेना. गुरूच्या आज्ञेप्रमार्णे फक्त ब्राह्मणाचे घरीं त्यानें भिक्षा मागावयाची होती. कारण तो पुढे गृहस्थाश्रमी होणार असल्याचे भविष्य वर्तविलें गेलें होतें. तीन वर्षे भटकल्यानंतर मन स्थिर झालें. “श्रीराम जयराम जयजयराम “ह्या त्रयोदशाक्षरी मंत्राचा १३ कोटी जप करण्याचा निर्धार करून बेंगलोर- येलहंकाजवळील हलसूर गांव ते आले. तेथें श्री. नागेशराय यांच्या घरीं उतरले. ते व पत्नी राजम्मा हीं दोघे खूपच सात्त्विक स्वभावाचीं होतीं. सहा महिन्यांपूर्वीच त्यांचा एकुलता एक मुलगा नारायण मृत्यु पावला होता. पुत्रशोकांतून अजून ते सांवरले नव्हते. राजम्मा दिवसांतून १० वेळा तरी हनुमानाला पाहिल्यावर तूं माझ्या नारायणाचे प्रतिरूप आहेस असें म्हणून हांका मारूं लागल्या व त्यांचा पुत्रशोक थांबला. असे हनुमान नारायण झाले आणि त्यांच्या दैवीशक्तीचा अनुभव घेणारे त्यांना नारायणमहाराज म्हणूं लागले. ब्रह्मचैतन्यांकडून समर्थ संप्रदायाची दीक्षा घेतल्यामुळे त्यांना समर्थनारायणमहाराज अर्से नांव पडलें आणि त्यांना अखंड रामनामजपाचा ध्यास लागला. उठतां बसतां ते रामनामाचा जप करूं लागले.
ते नेहमीं कफनी वापरीत असत. कफनी फाटल्यावर ते गोणपाट गुंडाळून हिंडत. हिंदुपुर, अनंतपुर इ. गांवें हिंडत ते विदुराश्वत गांवीं सिनप्पा यांचे घरीं उतरले. त्यांच्या गायी साभाळण्याच्या, चारावयास नेण्याच्या मोबदल्यात सिनप्पांच्या घरीं जेवण्याराहाण्याची व्यवस्था झाली. सिनप्पांच्या घरांतला चांदीचा गणपति चोरल्याचा खोटा आळ आल्याने त्यांना तें घर सोडून जावे लागलें. गांवाबाहेरच्या अश्वत्थ वृक्षाखाली बसून अखंड रामनाम जप करणे हाच राहात त्यांचा दिनक्रम होता. आतां ते १५ वर्षांचे झाले होते. बराच काळ ते व तेथेंच जप करीत असत. शक्यतों कच्च्या भाज्या, झाडावरच • फळेच खात असत, संसारिक अडचणीत उपाय विचारण्यास लोक त्यांच्याकडे येत. त्यांना मंत्र, भस्म इ. उपाय नारायणमहारा सुचवीत. नंतर १२ वर्षांच्या भारतभ्रमणामध्ये गोव्यामध्ये भद्रयोगीकडून योगासने, प्राणायाम द जन्नतम शिकले. जपसामर्थ्यामुळे ते केव्हांहि समाधि अवस्थेत जात असत. प्राण्या गोरीबिरनूर गाव, एक ब्राह्मण महिला आश्रम चालवते असे कळल्यावर आश्रमात पोचले आश्रम चालवणारी ही सुभद्रम्मा म्हणजे त्यांची बहीणच.
रामनामाचा १३ कोटी जप पूर्ण झाल्याने जपयज्ञाची सांगता करण्यासाठी अन्नदान करण्याचे त्यांनी ठरविलें. त्यासाठीं जातील त्या गावी सप्ताह सुरू केले. १४ व्या व दिवसाचे २० तास जप करीत. २२ व्या वर्षी १३ कोटी जप पूर्ण झाला. म्हणून पहिला सप्ताह १९२२ साली विदुराश्वत येथे साजरा केला. असे सप्ताह ५६ गांव केले. हरिहर येथे १९२८ साली सप्ताह केला. तेथेच १९३७ साली सप्ताह केला. तेथेच १९३७ साली आश्रमाची स्थापना झाली व हा आश्रम आजहि उपासनेचे कार्य अविरतपणे चालवितो आहे. भारतभ्रमणाच्या काळांतील कांहीं घटनांची नोंद आपण येथें करूं. एकदां होसदुर्गाच्या डोंगरांतील गुहेत तपश्चर्या करीत असतांना एक अस्वल समोर आलें व थांबलें. अस्वलाकडे पाहिल्यावर त्या अस्वलाला आपल्याला कांहीं सूचित करावयाचें आहे असें पू. महाराजांना जाणविलें व ते उभे राहिले. अस्वल चालूं लागलें व पू. महाराज त्यांच्या मागोमाग एका दुसऱ्या गुहेत शिरले. जमीन हुंगत अस्वल एके ठिकाणीं थांबलें. त्या ठिकाणीं अस्वलानें, फणस आणि मध होता, तो दाखविला. पू. महाराजांनीं तो खाल्ला व म्हणाले, “रामा, काय तुझी कृपा! जांबुवंताच्या हातून आज मला जेवण मिळालें.” कोड्याद्रि डोंगरावर दोन वनगायी महाराजांच्या अवतीभवर्ती वावरत असत. महाराज या वर्षांपासूनगायींच्या स्तनाला तोंड लावून दूध पीत. एकदां एक वाघ महाराजांवर हल्ला करण्यासाठी दबाते पकडताना गायींनी वाघाला ठार केले. गिरनार येथे गोरखनाथांनी दर्शन दिले.महाराज म्हणतात की गोरखनाथ दर पौर्णिमेला रात्री 12 वाजता येतात. वैशाख पौर्णिमेलामहाराजांना दर्शन दिलें. “आदेश, आदेश” उच्चारत गोरखनाथ आले. हिंदीमध्ये बोलण म्हणून २ शेर तांदुळ एका भांड्यात घालून दिले. शिष्य जमले असतांना महाराज ह्या सर्व आठवणी आपल्या शिष्यांना सांगत असत. गोरखनाथांना भेटण्यापूर्वी बीकानेरजवळ सिरगांव येथें गजानन महाराजांचा आश्रम आहे असे समजल्यावर त्यांना भेटावयाला गेले. साधारण इ. स. १९३५ ची ही घटना असावी. गजानन महाराज म्हणजेच २५ वर्षांपूर्वी सन १९१० साली घरांतून निघून गेलेले आपले बंधु नृसिंह शाखी आहेत असे त्यांच्या लक्षांत आलें. चिकमंगळूर कॉफी इस्टेटमध्ये पू. महाराजांनी सप्ताह केला होता. तेथे एका फकिराने मक्केला जाण्यासाठी जमवलेले पैसे “इथे मला एका होते, “मुक्तनारायणाकडे जा,” म्हणून त्यांनी पं. महाराजांना सांगण्यात आले. “तुम्ही सांसारिक आहात,”
आंध्रपरिसरांतीलदर्शन झाले म्हणून पू. महाराजांना अर्पण केले. पू. महाराजांनी ऐरणी चा २२८ मत आणि राजमहेंद्रीजवळील द्राक्षाराम येथे केलेले सप्ताह भक्तांच्या अभूतपूर्व मुळे ‘न भूतो न भविष्यति” असे गाजले. ऐरणी येथील सप्ताहामुळे पू महाराज ह्या नावाने ओळखले जाऊं लागले. द्राक्षराम गांधी नागरिकांकडून प्रत्येकी १/- करून सप्ताह केला. खूप पैसे जमले, सुमारे २०,००० भक्तांनी अन्नदानाचा लाभ घेतला. अलेल्या पैशातून एक हायस्कूल व एक कॉलेज बांधले. राणीबेनूरजवळील ऐरणी गांवांतील वेळी वेगवेगळ्या धर्मातील लोक उपस्थित होते. त्यावेळी ३२ ६५ मुजी लावण्यांत आल्या. मणानंतर १९४० साली महाराजाचे लग्न झाले. याना (गांवाचें नांव) येथील (काही जोशी सिरसी येथील म्हणून उल्लेख आहे.) कृष्णराव जोशींच्या मुलीशी त्यांचे ला कृष्णराव जोशींना दोन जुळ्या मुली होत्या. पद्मावतीअम्मा आणि पार्वताम्मा. अम्माचा विवाह पू. महाराजांबरोबर झाला तर मुडलगिरिभट एम्. एन्. इनामदार यांनी ताशी विवाह केला, विवाहविधि बनशंकरी येथील मंदिरांत संपन्न झाला. पद्मावतीअम्मा बिहाच्या वेळेस वीस वर्षांच्या होत्या. पद्मावतीअम्मा लोअर सेकंडरीपर्यंत शिकलेल्या, कानडी व इंग्रजी येणाऱ्या आणि गोड आवाज असलेल्या आहेत. त्या गोड आवाजांत तुलसी रामायण वाचीत असत. आकाशवाणीवर त्यांचा कार्यक्रम झाला, तो म्हैसूरच्या महाराणींनी ऐकला व त्यांच्या आवाजावर बेहद्द खूष होऊन त्यांनीं मॉरिस कार पद्मावतीआम्मांना भेट म्हणून दिली. पू. नारायण महाराजांना दोन कन्या. एकीचें नांव मीरा व दुसरीचें नांव लक्ष्मी. मीरा चौदा वर्षांच्या असतांना त्यांचा विवाह १९५७ साली माणिकनगरचे संस्थानाधिपति सिद्धराज प्रभु यांचेबरोबर थाटामाटांत पार पडला. माणिकप्रभु संस्थान, हुमणाबाद ह्यांची परंपरा श्रीमाणिकप्रभु-श्रीमनोहर महाराज श्री मार्तंड माणिकप्रभु – श्री शंकर माणिकप्रभु श्री – – सिद्धराज माणिकप्रभु अशी आहे. श्री सिद्धराज माणिकप्रभु हे श्री शंकर माणिकप्रभूंचे चिरंजीव. १ फेब्रुवारी १९३९ चा ह्यांचा जन्म, शिक्षण ग्वाल्हेर येथील सिंदिया हायस्कूल येथे झालें. मॅट्रिक झाल्यावर १९५६ पासून संस्थानचा कारभार पाहूं लागले. गेली ५०-५५ वर्षे माणिकप्रभूंची गादी त्यांनीं समर्थपर्णे यांच्याशी झाला. ह्यांना दोन पुत्र व चार कन्या अशी एकूण सहा अपत्ये आहेत. श्री सांभाळली. त्यांचा विवाह १ जुलै, १९५७ रोजीं नारायण महाराजांच्या कन्या मीराबाई सिद्धराजप्रभूंचा वेदांताचा व्यासंग आहे. संगीताचेंहि ज्ञान चांगले आहे. सांप्रदायिक कर्तव्ये सामाळून सामाजिक कार्यांतहि श्रीजी जातीने लक्ष घालतात. त्यांनी स्थापन केलेल्या व त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली चालत असलेल्या विविध शैक्षणिक, सांस्कृतिक संस्थांमुळे संस्थानाची कीर्ति सर्वत्र पसरली आहे. एकूण १७ संस्था त्यांनी काढल्या. श्रीजींची पदरचनाहि प्रसिद्ध आहे. त्या पदांमध्ये वेदांत आणि भक्तीचा जिव्हाळा याचा संगम आढळतो. श्री सिद्धराज माणिकप्रभूंच्या सतरा पदांचा “पद्यमाला” या संग्रहांत समावेश आहे. त्यांपैकी पंधरा पर्दे देदराबादते मराठीत आहेत. त्यांच्या श्लोकांपैकी एक श्लोक आहे खालीप्रम श्री श्रीमणिम) | शवपेटीचे काय? कोण कोणाची कोणती शक्ती / कोण स्थान आहे: आणि दुसरे कोण आहे. मला ही कल्पना का आली? घोकंपट्टी दाखवत. मांजरी आणि इतर वस्तूंची ती इच्छा | कडुलिंब? माग चिता…. योगाधिशक्ति तपसना | मंत्रादि यंत्राची ती साधना | सावनीचेही काय? माग 11211 वेद आणि इतर धर्मग्रंथ, उपनिषद आणि पुराणे. परमात्मा विविध रूपात एकच आहे. मग तुम्हाला शंका आहे का? मग पुण्य-पाप या भावनेची चिंता करा. सिद्ध सकलमत प्रमुच्य चरणम् । अर्जुना, मग भीती म्हणजे काय? मग काळजी. माणिकप्रभू हे दत्त संप्रदायी असून त्यांचा “सकलमत संप्रदाय” होता. श्री सिद्ध माणिकप्रभु बाहेर पडत तेव्हां त्यांच्या मार्गेपुढे लवाजमा असतो. ती मंडळी मोठयाने चतु म्हणत त्यांचा जयजयकार करत त्यांचे सोबत जात. नारायण महाराजांच्या शिष्याना हो आवडली व तसे त्यांनी यू. महाराजांना सांगितले. त्याबरोबर महाराजानी एक चतुष्पदी की। ती चतुष्पदी अशी, जय महारुद्र, दास जनोद्वार, ब्रह्मांड मठ, उदासपंथ अलक्षमुद्रा, सिद्धासन, षडदर्शन निमित निगमादि पंथ, चालिलें आत्मनिवेदन विमलब्रह्म श्री सदगुरु समर्थ नारायण महाराज की जय. हे कार्य निव्वळ मराठी असून दासबोधामध्ये आत्मनिवेदन आणि विमलब्रह्म ही दोनच संयुगे आहेत.
दुसरी कन्या लक्ष्मी ह्यांचा विवाह श्रीयुत अरविंद कामठेकर ह्यांचेर्शी झाला. पू. कामठेकर एम्.एस्सी. असून बीदर कॉलेजमध्ये लेक्चरर होते. पू. अरविंदजींचा जन्म १-४-१९३२ चा. लक्ष्मीअम्मा सोबत त्यांचा विवाह २४-७-१९६८ रोजी हरिहर येथे झाला. ह्यांचे हल्ली वास्तव्य हरिहर येथेंच असतें. तेथे राहून हरिहर मठाचा कारभार ते पाहातात. हरिहर हा नारायण महाराजांचा मुख्य मठ. ह्यांना १ मुलगा व ३ कन्यका अर्शी एकूण ४ अपत्ये. प्रभुदत्त महाराज हे ह्यांचे चिरंजीव. जियागुडा येथील मठाचा कारभार तेच सांभाळतात. ३ कन्यापैकी एक कन्या केसरी हनुमान मंदिर मठांत दिली आहे. सौभाग्यवती मेधा विनय देशपांडे हे त्यांचे नांव, पू. नारायण महाराजांनी यज्ञसंस्कृति जपली. त्यांच्या अधिपत्याखाली अनेक यज्ञयाग पार पडले, अणुग्रहशांति यज्ञ, सहस्रचंडी याग, रुद्रस्वाहाकार, अश्वमेध यज्ञ इत्यादि यज्ञ पार पाडले. अंदाजे १०८ यज्ञ त्यांनी केले आहेत. त्यांतील द्राक्षाराम व ऐरणी येथील यज्ञ फारच गाजले. त्यांनी केलेल्या यज्ञांच्या गांवांची यादी खालीलप्रमाणे – उपलब्ध असलेले वर्षांचे आकडे सांत दिले आहेत.
(1) विदुरवथा (1922), (2) हिंदुपूर (1923) (3) चिकमंगळूर (1925) (4) हरिहर (1928), (5) ऐरनी (1928), (6) मिलेरी, (7) मल्लापूर, (8) ) ) हरपनहल्ली, (२) माटिकेरे, (१०) काकनफोटे, (११) हेगड देवकोटे, (१२) जंबुरू, (१३) गजेंद्रगड, (१४) इकल, (१५) कारुगड, (१६) चणबी, (१७) अग्रहार, (18) कल्याणदुर्ग, (19) आटपूर, (20) पापडी (1945), (21) सोमपूर, (22) नारायण पेठ, (23) वारंगळ, (24) हलू रामेश्वर, (25) देवरायंदुर्ग, (26) पेनुकोंडा, (२७) लेपाक्षी, (२८) आदिनारायण, (२९) माहूरगड, (३०) जांब, (३१) सज्जनगड, (३२) मारपेट, (३३) बीचपल्ली, (३४) (३५) राजबेली, (३६) संगमेश्वर, (३७) ) गिरनार, (38) ) भद्राचल, (39) जोलंगीपूर, (40) हासर (41) अहोबल (1944), (42) परशुरामपूर, (43) ताडपत्री, (44) (1941), (45) बंटमिट (1962) , (46) बेंगळुरू (1950), (47) म्हैसुरू, (48) याना (1939), (49) मंगळुरू, (50) महानंदी (1945), (51) द्राक्षाराम (1957), 12) सालपूर (1960), (53) निजामाबाद (1960) ), (54) बसर, (55) मल्लूर (1970), (16) हैदराबाद येथे आठ वेळा यज्ञ) अ- राजसूया याग, ब- निकोबार याग, के- पवमना, ई-नजलक्ष्मी याग ( 1973), ई-संततधारा अभिषेक स्फटिकलिंगावर 40 दिवस, F- मारुतिप्रविस्थापन (1970), J- रामपंचायतन स्थापना (1972), C- कामधेनू प्रतिस्थापन (1981), (57) अदनानी, (1960), (58, 559) ) द्रोणाचल, (६०) लौकीकेरे, (६१) कुथेने, (६२) नानुरु, (६३) सोमाशिला, (६४) हम्पी, (६५) चित्रदुर्ग, (६७) रे, (६८) कोनानुरु, (६९) बोडीबारी पल्ली, ( 70) वीरपल्ली, (71) ) आगडी, (72) नंजनगुड, (73) तालकावेरी, (74) कालेश्वर, (75) सावंदुर्ग, (76) पेन मेहोबल, (77) (78) हलुरु, (79) सिंहाचल, ( 80) अग्रमेश्वर कोन, (81) हरिहर येत – हरिवर देवळांत सप्ताह (1928) (A) आश्रमस्थापना गणेशयाग (1937), (C) तेरा कोटा – सप्ताह (1945), (U) रामपंचायतन प्रतिष्ठापन (1952), (U) अष्टग्रह कूट शांती (1963), (अ (अ) शतचंडी, (आर) स्वाहाकार, (आर) 108 कुंदांचे सहस्रचंडी (1947), (अ) जोडी मारुती प्रतिष्ठापन (1977), (ब) कामधेनू प्रतिष्ठापन (1981)
पू. महाराजांचे शिष्य व स्थापन केलेले आश्रम
पू. नारायण महाराजांचे अगणित शिष्य आहेत. महाराजांनी आषाढ शुद्ध त्रयोदशी, ५ जुलै, १९९० ला समाधि घेतली. कल्याणस्वामींची पुण्यतिथि ह्याच दिवशी येते म्हणून महाराजांचा शिष्य-संप्रदाय त्यांना कल्याणस्वामींचा अवतार मानतो. पू. महाराजांच्या पुण्यतिथीला त्यांचा शिष्यपरिवार हरिहर येथील आश्रमांत जमतो. मोंगिली नारायण हे कडाप्पा येथील महाराजांचे शिष्य. अश्वमेध यज्ञाचा घोडा शिरूर घोडेगांव येथून त्यांनींच यज्ञाकरितां सुत्रक्षणयुक्त असा निवडून नेला होता. अॅड. गुळगुळे, पुर्णे, सहवास कॉलनी हे महाराजांचे एक मत श्रीमती चंपकमालाजी, नागरभावी, बंगलोर ह्यांनी महाराजाचे कन्नड चरित्र लिहिलेलें आहे. हैदराबाद येथील जियागुडा आश्रमांतील मठाचे व्यवहार श्रीयुत प्रभुदत्त महाराज हे हैदराबाद (भागानगर) सांभाळतात. ह्या चौघांनाहि प्रत्यक्ष भेटून त्यांचे जवळील पू. महाराजांचे चरित्र त्यांचेकडून ही सर्व नारायण महाराजांबद्दलची माहिती प्राप्त झाली. ह्यावरून हे सर्व पाहिले संकलित केलेलें आहे. (१) आर्, बेकट नायडू हे आंध्रप्रदेशाचे आमदार होते. पण सर्व भौतिक आश्रमांतच राहात असत. (२) दमयंती ह्या कर्नूल येथील कॉलेजमध्ये लेक्चरर होत्या. (३) सुख सोडून विष्णुपंत, (४) बेलला सुबरामय्या, (५) जी. शेषाचल शास्त्री गिडलूरचे, (६) टी. मूर्ति आणि टी. वेंकटश्वरुलु ह्यांनीं हरिहर आश्रमांतील दासआंजनेय आणि वीरआंजनेय • जयराम जोडमूर्ति स्थापन करण्यांत मोलाची कामगिरी बजावली आहे. (७) भीमण्णा, वेकटाचलव्या श्रीधरप्पा, रामण्णा ह्यांनी हरिहर आश्रमांतील मंदिरे व इमारती उभारण्यात अपार कष्ट केले आहेत. (८) प्रोडत्तूर मठाचे व्ही. शंकरराव ह्यांनी तेलुगूमध्ये दासबोध आणला आहे. प महाराजांनी व्ही. शंकरराव ह्यांना आज्ञा दिल्यावर त्यांनी हे काम सुरू केले. व्ही. शंकरद ह्यांना मृत्यु येईपर्यंत दशक २० समास ७ ओवी २६ येथपर्यंत भाषांतराचे काम त्याच्याक पूर्ण झाले होते. उरलेले ३ समास व सातव्या समासातील २७ ते ३९ अशा तेरा ओव्या ह्यांचे भाषांतर अॅड. राममूर्ति ह्यांनीं केलेलें आहे. ह्या आधीं दासबोधाचें गद्य भाषांतर तेलुगू भाषेत कोनकंची चक्रधरराव ह्यांनी केलेलें आहे.
-
- बंगलोर येथील नागरभावीचा आश्रम हा आश्रम १९८५ साली बांधला गेला. ह्या आश्रमांतील दैवतांची प्राणप्रतिष्ठा महाशिवरात्रि १९८५ ला दुपारी १२ वाजतां केली गेली. स्वतः नारायण महाराजांनी ह्या मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा केली आहे. त्या निमित्तानें, नारायण महाराज १० दिवस बंगलोर येथें मुक्काम करून होते. श्रीमती चंपकमालाजी व त्यांचे यजमान कै. एच्. भास्करराव हे नारायण महाराजांचे अनुग्रहित होते. आश्रम प्रशस्त आहे. आश्रमाचें प्रवेशद्वार तीन मजली आहे. खालील प्रवेशद्वार म्हणजे आश्रमांत येण्याजाण्याचें प्रवेशद्वार. दुसऱ्या मजल्यावर प्रभु रामचंद्रांची धनुर्धारी मूर्ति व तिसरा मजला म्हणजे गोपुरम् आहे. प्रवेशद्वारांतून आंत गेलें की एक प्रशस्त सभागृह आहे. समोरूनच खालीं ध्यानगृहांत जाण्यासाठी पायऱ्या आहेत. खाली ध्यानगृहांत नारायण महाराजांची ६ फुटी तसबीर ठेवलेली आहे. सभागृहांत तीन देवतांची प्राणप्रतिष्ठा केलेली आहे. मध्यभागी हनुमत असून तिथेच शिवाची पिंड आहे. डाव्या बाजूला गणेशाची मूर्ति (समर्थ रत्नगर्भगणपति) असून उजव्या बाजूला ललितादेवींची (ललिता राजराजेश्वरी) मूर्ति आहे. मठाच्या प्रमुख श्रीमती चंपकमालार्जीनी पू. महाराजांचें जें चरित्र लिहिलें त्याचें नांव “समर्थ आत्मनिवेदनम् ” असे असून हे गद्यात्मक चरित्र आहे. १९८१ साली है छापले तेव्हा ५०० प्रती छापल्या होत्या. आश्रमांत भक्तगणांचा राबता आहे. आश्रमांत भक्तगणांची वर्दळ असते. सभागृहात समर्थांची मूर्ति बसविलेली आहे.
-
- जियागुडा आश्रम, हैदराबाद आंध्रात नारायण महाराज म्हणून दोघे समर्थ संप्रदायी होऊन गेले. ह्यांची माहिती हैदराबादला पू. अनंतराव रामदासींनी मला दिली व जियागुडा येथील आश्रमांत ते माझ्या सोबत देखिल आले. जियागुडा येथें आश्रमांत गेलो. पू. प्रभुदत्त महाराज हे आश्रमप्रमुख असून आश्रमाची देखभाल व आल्यागेल्याची विचारपूर करतात. मराठी उत्तम बोलतात. ह्यांचे वडील हरिहरला जो मुख्य मठ आहे तेथील प्रमुख पू. कामठेकरजी महाराज. जियागुडाचा आश्रम हा केशवस्वामि- स्मारकापासून तसा जवळच आहे. एके काळी निजामाने इथे कत्तलखाना चालविला होता. त्याच जागेत नारायण महाराजांनी १९७० च्या सुमारास मारुति स्थापन करून गोरक्षणाचे काम सुरू केलें. केवढा विरोधाभास व केवढे मोठे ईश्वरी कार्य, प्रमुदत्त महाराजांना माहिती विचारल्यास ते भरभरून बोलतात. ह्या भागांत चर्मकार चौधरी समाजाचे लोक जास्त राहावयाचे. कारण निजामाचा कत्तलखाना (कुणी चमडेवाले नबाब असेंहि नांव सांगतात) असल्यामुळे कातडे काढून ते कमाविण्याचे काम हेच लोक करावयाचे. येथील पू. महाराजांचा प्रथम शिष्य चौधरी समाजाचाच होता. आश्रमाचा परिसर फार प्रशस्त आहे. हनुमंताचे मंदिर आहे. हाथी मंदिर म्हणून देखिल आजूबाजूचे लोक ओळखतात. कारण एक मोठा हत्तीचा पुतळा समोरच उभारलेला आहे. पू. महाराजांनीं गजलक्ष्मी यज्ञ येथें केला, त्यावेळेस तो उभारलेला आहे. हत्तीच्या उजव्या बाजूस प्रशस्त गोशाळा असून गोपालनाचें व गोसंवर्धनाचे काम येथे चालतें. गोशाळा पाहून बाहेर आलें व हत्तीच्या मागच्या बाजूस गेलें कीं तिथे एक प्रशस्त सभागृह उभारलेले आहे. इथें वेदशाळा चालते. वेदविद्येचें शिक्षण मुलांना इथे दिलें जाते. ह्याव्यतिरिक्त कांहीं निवासी बांधकामें येथें आहेत. पू. नारायण महाराजांच्या पत्नीचें वास्तव्य येथेंच आहे. अर्धागवायूमुळे त्या आतां अंथरुणाला खिळल्या आहेत. त्यांचे दर्शन झालें हें आमचें भाग्यच.
-
- म्हैसूर येथील नारायण महाराज आश्रम समर्थ सद्गुरु नारायण महाराजांचा कबीर नांवाचा एक शिष्य म्हैसूर येथें होता. हा कबीर आर्धी गुन्हेगारी प्रवृत्तीचा होता. म्हैसूर राजाच्या गाडीचा तो ड्रायव्हर होता. म्हैसूर महाराजांच्या मातुश्री ह्या नारायण महाराजांच्या शिष्या होत्या. कबीर सुरवातीला नारायण महाराजांना मानीत नसे. परंतु नंतर तो त्यांचा शिष्य बनला. गुन्हेगारी प्रवृत्ति त्यानें सोडून दिली. भिक्षा मागून त्यार्ने नारायण आश्रम म्हैसूरमध्यें उभा केला. देवदेवतांच्या मूर्ति बसविल्या. आश्रमांत पुष्पक विमानाच्या आकाराचें बांधकाम करून त्या विमानांत नारायण महाराजांचे छायाचित्र ठेवलेले आहे. कबिरानें नारायण महाराजांना म्हटलें कीं, माझ्या मृत्युसमयीं मला दर्शन द्यावें. कबीर वारल्याची बातमी पू. नारायण महाराजांना जेव्हां कळली तेव्हां नारायण महाराज यांचे सोबत रतनलाल आणि कुंदनलाल हे म्हैसूरला पोहोंचले, कबिराचा मृत्यु होऊन २ दिवस झाले होते. नारायण महाराज कबिराच्या देहाजवळ गेले व कबिराला डोळे उघडावयास सांगितलें तर डोळे बंद करावयास सांगितलें. अशा रीतीनें नारायण महाराजांनीं, कबिराची मृत्युसमयी कबीरानें खरेंच डोळे उघडून नारायण महाराजांकडे पाहिलें. नंतर नारायण महाराजांनी त्याला महाराजांचें दर्शन घेण्याची इच्छा पूर्ण केली.
-
- नारायण महाराज, हरिहर आश्रम हरिहर हे कर्नाटक राज्यातील दावणगिरी जिल्ह्यात आहे. हा आश्रम हैदराबाद (भागानगर) येथे आहे. आश्रमांपैकी प्रमुख आश्रम आहे. समर्थ नारायणाश्रम ह्या नावाने तो ओळखला जातो. सन १९३८ साली हा आश्रम स्थापन झाला असून तुगभद्रा नदीच्या काठावर हा आहे. पू. महाराजांनी येथे मंदिरे उभारून समर्थ रामदासस्वामि, राम, सीता, लक्ष्मण, शिवपार्वती, विष्णु दत्तात्रेय, जोडी मारुति (दास आंजनेय आणि वीर आंजनेय), लक्ष्मीनृसिंह आणि कामधेनु अशा मूर्तीच्या प्राणप्रतिष्ठा ह्या मंदिरांत केल्या आहेत. दास आंजनेय आणि वीर आंजनेय ह्यांच्या मूर्ति स्थापनेसाठी महाराजांचे शिष्य असलेले टी. जयराममूर्ति आणि टी. वेंकटेश्वर ह्यांनी जुळवाजुळव करण्यांत अपार कष्ट केले. आश्रमांतील वातावरण अतिशय शांत व पवित्र आहे. इथे येऊन मनाला फार मोठे समाधान व शांति ही लाभतात. पू. महाराजांनी आश्रमांत एक मोठी विहिर बांधून काढली व तिचे नाव “रामतीर्थ” असे ठेवले. कितीहि मोठा सप्ताह किंवा कार्यक्रम असला तरी ह्या रामतीर्थांचे पाणी कमी पडत नाही. हरिहर आश्रमातील मंदिरे व इतर बांधकामे करतांना अनेक शिष्याचे कष्ट व सेवा ही ह्या कार्मी लागली आहेत. भीमण्णा, वेंकटचलय्या, एम्. एन्. इनामदार, श्रीधराप्पा, रामण्णा वेंकट नायडू ह्यांनी तर खूपच मेहनत घेतली आहे. महाराजांच्या पुण्यतिथि-उत्सवाला पंचमहाभिषेक आणि स्ट्राचा अभिषेक शुद्ध त्रयोदशीला असतो. त्याचा १० दिवसांचा सोहळा अत्यंत भक्तिभावाने, शिष्यवर्गाच्या उपस्थितींत आणि निरनिराळे प्रवचन, निरूपणाचे कार्यक्रम आयोजित करून थाटांत व उत्साहात पार पडतो. दासबोधाचे पारायण देखिल ह्या उत्सवांत होतें. हरिहर आश्रमांतील वर्षभराचे कार्यक्रम पार पाडण्यांत राजण्णा, सत्यनारायण, शेखर हरिकृष्ण, नागराजू ह्यांचा फार मोठा वांटा असतो.
-
- प्रोडचुर आंध्र प्रदेशांतील कडाप्पा जिल्ह्यांतील प्रोडत्तुर ह्या गांवीं पू. महाराजांनी १९४२ साली एक आश्रम स्थापन केला. अगस्तेश्वर स्वामि मंदिराच्या प्रांगणांत ह्या आश्रमाची स्थापना झाली. त्याच वेळेस महाराजांनी मोठ्या प्रमाणावर रामसप्ताह येथें केला होता. महाराजांनी ह्या आश्रमाची जबाबदारी श्री. व्ही. शंकरराव ह्यांच्यावर सोपविली होती. हे महाराजांचे शिष्य प्रोडत्तुर येथें वकिली व्यवसाय करीत होते. ह्या आश्रमांचें नांव “समर्थ संघम्” अर्से होतें. ह्या घटनेचा उल्लेख “रामदास रामदासी” च्या २४-८-१९४२ च्या अंकांत (अंक क्र. २४३ वा) कै. शं. श्री. देवांनी येणेंप्रमाणे केला आहे. “आंध्र प्रदेशांतील कडाप्पा जिल्ह्यांत प्रोडर म्हणून एक गांव आहे. तेथें हरिहरचे श्री नारायण महाराज यांच्या प्रेरणेनें तारीख २३-६- १९४२ रोजी जाहीर सभा भरून “श्रीसमर्थ वाग्विलास सभा” नांवाची संस्था स्थापण्यांत आली. समेचा हेतू श्रीसमर्थ वाङ्मयाचा अभ्यास करणे, श्रीसमर्थाचे तत्त्वज्ञान समजून घेऊन ते आचरणांत आणणे व त्याचा प्रचार करणे, तेलुगू भाषेत समर्थ साहित्य आणणे. सर्व कार्याचे प्रेरक श्रीसमर्थ तर आहेतच पण प. पू. श्री नारायण महाराज यांच्या प्रेरणेबद्दल आम्ही त्यांचे अत्यंत आभारी आहोत. श्री. शंकरराव समर्थ संप्रदायाप्रमाणे दैनंदिन पूजा, आरती, भजन इत्यादि व्यवस्थितपणे ह्या आश्रमांत करीत होते. श्री. शंकरराव हे स्वतः एक विद्वान गृहस्थ होते. त्यांनी समर्थांचा दासबोध पू. महाराजांच्या आज्ञेवरून तेलगूमध्ये भाषांतरित केला. श्री. शंकरराव ह्यांच्यानंतर आश्रमव्यवस्था के. मुनय्या ह्यांच्याकडे आली. के. मुनय्या ह्यांचे मृत्यूनंतर त्यांची २ मुले सत्यम् व लक्ष्मीनारायण आणि श्रीनिवासुलु सध्या आश्रमाचे व्यवस्थापन करतात. हे तीघेहि पू. महाराजांचे शिष्य आहेत. कडाप्पा येथील श्री. मोंगिली नारायणन् यांनी मला बंगलोर, मुक्कामी श्रीमती चंपकमालाजींनीं लिहिलेलें पू. महाराजांचे कन्नड चरित्र भेट दिले, त्याचप्रमाणे पू. महाराजांच्या जीवनांतील घटनांची माहिती दिली. श्री. नारायणन हे अश्वमेघ यज्ञाचा घोडा आणण्यासाठी घोडशिरूर येथे गेले होते आणि सुलक्षणी घोडा यज्ञासाठी आणावयाची जबाबदारी त्यांनी पार पडली होती. त्यांनी पुरविलेल्या माहितीबद्दल आणि दिलेल्या पू. महाराजांच्या चरित्राबद्दल मी त्यांचा कृतज्ञतापूर्वक येथे उल्लेख करतो.
-
- विजयनगरम येथे पू. महाराजांचा अजून एक आश्रम आहे. तो विजयनगरम् ह्या गांव. श्री. सुंदरम् नांबाचे महाराजांचे शिष्य येथील व्यवस्था पाहतात. श्री. व्ही. अच्युत राम सूर्यम् हे देखील विजयनगरमच्या आश्रमांत श्रीसुंदरम् ह्यांचे एक निकटचे सहकारी म्हणून काम पाहत होते. ह्यांनी देखिल तेलुगु भाषेंत पू. महाराजांचें एक चरित्र लिहिलेलें आहे. हे दोघेहि महाराजांचे शिष्य होते.
-
- उपरपल्ली हे प्रोडत्तुर तालुका, कडाप्पा जिल्ह्यांतील एक गांव. इथें महाराजांनी एक आश्रम स्थापन केला आहे. महाराजाचें शिष्य पुलय्या म्हणून येथे होते. त्यांनीं महाराजांच्या आज्ञेवरून हा आश्रम बांधला. समर्थ संप्रदायाप्रमाणे भिक्षा मागून त्या भिक्षेचा विनियोग त्यांनीं हा आश्रम उभा करण्यांत केला. समर्थ संप्रदायाप्रमाणें सर्व दैनंदिन कार्यक्रम येथें चालतात. पुलय्या ह्यांचे चिरंजीव गोपालस्वामि हे देखिल महाराजांचे शिष्य होते. त्यांनी ह्या आश्रमांतील निरनिराळ्या मूर्तीर्ची, मंदिरे बांधून प्राणप्रतिष्ठा केली आहे. गणेश, शिव, राम, सीता, लक्ष्मण, हनुमान, समर्थ रामदासस्वामि, कामधेनु इत्यादि मूर्तीची स्थापना त्यांनी येथे केली आहे. अन्नदान, नामसप्ताह इत्यादि येथें सतत चालू असतात. श्रीसमर्थ सेवा मंडळ, हैदराबाद येथील समर्थकार्याचा आढावा घेतला तर असे आढळून येतें कीं, जश्या ५-६ समर्थ संप्रदायी परंपरा हैदराबादमध्ये आहेत व ज्यांची माहिती आपण करून घेतली आहे, तश्याच कांहीं व्यक्ति देखील हैदराबादमध्ये समर्थकार्य करीत होत्या. कै. बामन नाईक न्या. कोरटकर धनराजगीरजी सेठ, निजामविजयचे संपादक श्री. पाठक व इतर बरेच जण मिळून हैदराबादला दरवर्षी दासनवमी उत्सव व त्यानिमित्तानें प्रवचनें, पारायणे इत्यादि कार्यक्रम घडवून आणत होते. गेल्या १७-१८ वर्षांपासून सौ. मीनाताई देशपांडे व त्यांचे यजमान श्रीयुत रामरावजी देशपांडे ह्याच्या विशेष प्रयत्नाने व पुढाकाराने “श्रीसमर्थ सेवा मंडळ, “हैदराबाद” ही संस्था पंजीकृत करुन तीद्वारे इतर सहकाऱ्यांच्या मदतीनें समर्थाचे विचार व हैदराबाद (भागानगर) त्यांचे कार्य ह्यांचा प्रसार जोरांत सुरू आहे. दिवसांचा हा भरगच्च दरवर्षी साधारणतः जुलै महिन्यांत होणारे निवासी दासबोध पारायण शिबिर फारच उत्साहात संपन्न होते. महाराष्ट्रांतील बहुतेक सर्वच भागांतून ह्या पारायण शिबिरांत समर्थभक्त सहभागी होत असतात. पारायणाव्यतिरिक्त कीर्तन, प्रवचन, भजन असा ७ कार्यक्रम असतो. हैदराबाद समर्थ सेवा मंडळातर्फे दासनवमी उत्सव एक दिवसाचा साजरा होतो. त्याचप्रमाणे केशवस्वामि सेवा समिती दरवर्षी जो कीर्तन महोत्सव आयोजित करते, त्या कार्यक्रमांत देखील समर्थ सेवा मंडळाचे सहकार्य व सहभाग हीं असतो. त्याचप्रमाणे पत्रद्वारा ग्रंथराज दासबोध अध्ययन व शिवथरघळीतर्फे घेतल्या जाणाऱ्या समर्थ विद्यापीठाच्या परिक्षा व मनाच्या श्लोकांच्या परिक्षा हें समर्थसेवा मंडळाचे समर्थचे उपक्रम देखिल हैदराबाद येथें कार्यन्वित आहेत. ह्या उपक्रमाचें काम अनुक्रमे सौ. अनघाताई साठे व सौ. रेखाताई पोतदार पाहतात. समर्थ सेवा मंडळाचे त्यांना पूर्ण सहकार्य असते. सौ. मीनाताई देशपांडे व श्री. रामरावजी देशपांडे इतर प्रदेशांतील दौऱ्यांत देखिल सहभागी होतात. सौ. मीनाताई अनेक ठिकाणी दासबोध पारायणाच्या कार्यक्रमांत प्रमुख वाचक म्हणून व्यासपीठावर विराजमान असतात. त्याचप्रमाणें हैदराबाद येथील जामबाग भजनी महिला मंडळामध्ये सौ. मीनाताई भजनें शिकवितात. शास्त्रीय संगिताच्या जाणकार असलेल्या सौ. मीनाताई, तंबोरा आदी वाद्यांच्या वादनांत प्रवीण आहेत. तर अर्से हैं हैदराबादमधील समर्थ सेवा मंडळ, समर्थ संप्रदायाचा ध्वज फडकवीत आहेत. हैदराबादमधील समर्थ सेवा मंडळ कार्यकारिणी व कार्यकर्त्यांचें एक छायाचित्र ह्या ग्रंथांत आपण समाविष्ट केलेलेच आहे.
