श्रीरामविजय – अध्याय १ ला
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥ ॐ नमोजी पुराणपुरुषा ॥
श्रीमद्भीमातटविलासा ॥ दिगंबरा अविनाशा ॥ ब्रह्मानंदा जगद्रुरो ॥१॥
जय जय जदद्वंद्या पूर्णब्रह्मा ॥ अजअजित आत्मयारामा ॥ नीलग्रीवहृदयविश्रामा ॥ पूर्णनंदा परात्परा ॥२॥
जयजय मायाचक्रचालका ॥ मायातीता विरिंचिजनका ॥ सकळचित्तरीक्षका ॥ निजजनरक्षका करुणाब्धे ॥३॥कमलोद्भव वैकुंठ कर्पूरगौर ॥ अंबिका गजवदन दिनकर ॥ हीं स्वरूपें तुझी साचार ॥ तूं निर्विकार सर्वदा ४॥
मंगळकारक तूं गजवदन ॥ मंगळारंभीं तुझेंचि नमन ॥ मंगळजननीवरी करितां लेखन ॥ तुझे गुण न सरत ॥५॥
रातोत्पलें सकुमार बहुत ॥ तैसे चरतळवे आरक्त ॥ प्रपद गौर नेपुरांसहित ॥ ध्याती भक्त हृदयांतरीं ॥६
क्षीरावर्णवश्र्वेतांबर ॥ कीं कांसेसी लागला क्षीरसागर ॥ कीं निर्दोष यश पवित्र ॥ वसनरूपें आकारलें ॥७
अरुणसंध्यारागामिश्रित ॥ तैसी उटी दिसे आरक्त ॥ कीं मंदराचळ सिंदूर चर्चित ॥ चारी हस्त विराती ॥८॥
भक्तांचा मनोवारण अनिवार ॥ नावरेचि कदा साचार ॥ तो आकर्षावया निर्धार ॥ विवेकांकुश धरियेला ॥९॥
भावें जे शरण येती अज्ञानजन ॥ त्यांचें छेदावया अविद्याविपिन ॥ यालागीं ऊर्ध्व फरश धरून ॥ सिद्ध गजानन सर्वदा ॥१०॥
हातीं झळके लीलाकमळ ॥ जें अम्लान न विटे सर्वकाळ ॥ तेणें पुजूं इच्छी भक्त प्रेमळ ॥ जे कां निर्मळ अंतर्बाह्य ॥११
जैसे कल्पांतविजूचे उमाळे ॥ तैसे अलंकार अंगीं मिरवले ॥ नक्षत्रपुंज गुणीं ओंविले ॥ तेवीं मुक्ताहार डोलती ॥१२
हृदयकाशीं सुरेख ॥ पदक झाला तो मृगांक ॥ क्षयरहित निष्कलंक ॥ निजसुखें सुरवाडला ॥१३
भक्तांसी विघ्ने येती प्रचंडें ॥ तीं जो आकळी शुंडादंडें ॥ कल्पांत विजूचेनि पाडें ॥ एकदंत झकतसे ॥१४॥
दिगंतचक्रीं तेज न समाय ॥ तैसीं कुंडलें झळकती मणिमय ॥ किंवा चंद्र आणि सूर्य ॥ कुंडलरूपें तळपत ॥१५॥
मुगुटीं झळकती रत्नकळा ॥ तेणें नभमंडप उजळला ॥ आदिपुरुष हा साकारलां ॥ वरदान द्यावया कवीतें ॥१६
ऐसा महाराज गजवदन ॥ वरदहस्तें दावी चिन्ह ॥ करी रामकथाबीजारोपण ॥ त्यासी जीवन घालीन मी ॥१७
ऐसा उगवतां वरदचंद्र ॥ तेणें उल्हासे कविहृदयसमुद्र ॥ साहित्यभरतें अपार ॥ असंभाव्य दाटलें ॥१८
जयजय गजवदना निरुपमा ॥ अगाध न वर्णवे तव महिमा ॥ तुझिया गुणांची पाववया सीमा ॥ कैसा सरता होईन मी ॥१९॥
काखेंसी मेरू घेऊनि देखा ॥ कैसी नृत्य करील पिपीलिका ॥ कैसे ब्रह्मांड उचलेल मशका ॥ भृगोळ मक्षिका केविं हलवी ॥२०॥
चंद्रासी कर्पूराचें उटणें ॥ वासरमणीस दर्पण दावणें ॥ हिमनगासी वारा घालणें ॥ मेघासी अर्पणें उदकांजुळी ॥२१॥
सुरतरूपुढें ठेविजे बदरीफळ ॥ मलयाचळासी धूपपरिमळ ॥ कामधेनूसी शुष्कतृणकवळ ॥ आणोनियां समर्पिलें ॥२२॥
क्षीरसिंधूसी समर्पिजे अजाक्षीर ॥ कनकाद्रीपुढें ठेविजे गार ॥ तैसें प्राकृतबोलें अपार ॥ तुझें महत्त्व केविं वर्णंू ॥२३॥
परी जो जो छंद घेत बाळक ॥ तो स्नेहेंकरोनी पुरवी जनक ॥ तरी हा रामविजय सुरेख ॥ सिद्धि पावो तव कृपें ॥२॥
आतां नमूं सरसिजोद्भवकुमारी ॥ जे विलसे सदा कविजिह्णाग्रीं ॥ जिच्या प्रसादें मुकाही करी ॥ वाचस्पतीसीं संवाद २५॥
जे आनंदसरोवरमराळिका ॥ जे चातुर्यचंपककळिका ॥ जे निजकृपेची करूनि नौका ॥ कविबाळका परतीरा नेत ॥२६
कृपें तुझ्या विरिंचिकुमारी ॥ जन्मांध होती महाजोहरी ॥ अतिमूढ तो वेदार्थ करी ॥ शक्रपदीं निर्धारीं रंक बैसे ॥२॥
अंबे तूं कविहृदयाब्जभ्रमरी ॥ कीं निजानंदसागरींची लहरी ॥ वाग्वल्ली तूं बैसोनि जिह्णाग्रीं ॥ विरूढें सफळ सर्वदा ॥२८॥
विवेकहंस शुद्ध धवळ ॥ त्यावरी तुझें आसन अचळ ॥ तप्त कांचन जैसें सुढाळ ॥ तैसें निर्मळ निजांग तुझें ॥२९
शुभ्र कंचुकी शुभ्र अंबर ॥ दिव्य मुक्तनग अळंकार ॥ निजबोधवीणा घेऊन सुस्वर ॥ गायन करिसी स्वानंदें ॥३॥
ऐकतां शारदेचें गायन ॥ तन्मय विधि विष्णु ईशान ॥ अंबे तुझें सौंदर्य पाहोन ॥ मीनकेतन तटस्थ ॥३१
रंभा ऊर्वशी तिलोत्तमा ॥ सावित्री अपर्णा मुख्य रमा ॥ तुझ्या चातुर्यसमुद्राची सीमा ॥ त्याही कदा न पवती ॥३२॥
अंबे तुझे गुण केविं वर्णावे ॥ केविं अर्कास अर्कीसुमनें पूजावें ॥ अंबर मुष्टींत केविं सांठवे ॥ पल्लवीं बांधवे वायु कसा ॥३३॥
न करवे उर्वीचें वजन ॥ न गणवे सिंधूचें जीवन ॥ सप्तावरणें भेदोन ॥ मशक केविं जाऊं शके ॥३४॥
ऐकोनि बाळकाचीं वचनें ॥ जननी हृदयीं धरी प्रीतीनें ॥ तैसें सरस्वतीनें निजकृपेनें ॥ घातलें ठाणें जिह्णाग्रीं ॥३५॥
माझें मन मूढ चकोर ॥ कुहूमाजी इच्छी रोहिणीवर ॥ तरी सरस्वती कृपाळु थोर ॥ शुद्ध बीज प्रकटली ॥३६॥
बीजेपासून चढत्या कळा ॥ तों तों चकोरांसी अधिक सोहळा ॥ तैसी येथें रघुनाथलीळा ॥ चढेल आगळा रस पुढें ॥३७॥
ज्ञानाचे अनंत डोळे ॥ उघडिले एकेचि वेळे ॥ आतां वंदू श्रीगुरूचीं पाऊलें ॥ जयाचेनि प्रगटलें दिव्य ज्ञान ॥३८॥
जो अज्ञानतिमिरच्छेदक ॥ जो प्रकट वेदांतज्ञानार्क ॥ तो ब्रह्मानंदमहाराज देख ॥ परमाद्भुत महिमा जयाचा ॥३९॥
जो कां पांडुरंगभक्त नर विख्यात ॥ जो भक्त भीमातीरीं समाधिस्थ ॥ तो यतिराजमहिमा अद्भुत ॥ कवण वर्णूं शके पैं ॥४०॥
जागृती स्वप्न सुषुप्ति तुर्या पूर्ण ॥ या चार अवस्थांवरी ज्याचें आसन ॥ उन्मनीही निरसोन ॥ स्वसुखें पूर्ण समाधिस्थ ॥४१॥
चांदिणें कैचें नसतां मृगांक ॥ किरणें कैचीं नुगवतां अर्क ॥ जीवनावांचोनि बीजीं देख ॥ अंकुर सहसा फुटेना ॥४२॥
जरी नेत्रेंवीण जरी निवडे नवनीत ॥ तरी सद्भुरूवांचोनि परमार्थ ॥ ठायीं न पडे जीवासी ॥४३
वर नसतां व्यर्थ वऱ्हाड ॥ शिर नसतां कायसें धड ॥ तैसें गुरुकृपेंवीण कबाड ॥ तपें व्रतें सधनें ॥४४॥
अजनेंवीण न सांपडे निधान ॥ गायत्रीवीण ब्राह्मणपण ॥ सीमा कैंची ग्रामावीण ॥ तैसें गुरूवीण ज्ञा नोहे ॥४५॥
म्हणोनि तनमनधनेंसी अनन्य ॥ ब्रह्मानंदस्वामीस शरण ॥ आरंभिली श्रीरामकथा गहन ॥ ग्रंथ संपूर्ण सिद्धी पवो ॥४६॥
ऐसें ऐकतां सप्रेम बोल ॥ बोलिला श्रीगुरू दयाळ ॥ चकोराकारणें उतावेळ ॥ मृगांक जैसा उगवे पैं ॥४७
कीं चातकालागीं धांवे जलधर ॥ कीं क्षुधितापुढें क्षीरसागर ॥ कीं कल्पतरू शोधीत आला घर ॥ दरिद्रयाचें साक्षेपें ॥४८॥
तैसा श्रीगुरु दयासागर ॥ तेणें दिधला अभयवर ॥ म्हणे सिद्धि पावेल साचार ॥ रामविजय ग्रंथ हा ॥४९
आतां वंदूं संतसज्जन ॥ जे वैराग्यवनीचें पंचानन ॥ कीं ज्ञानांबरींचे चंडकिरण ॥ उदय अस्त नसे जया ॥५०॥
जे भक्तसरोवरीचें राजहंस ॥ जे कां अविद्यारण्यहुताश ॥ कीं ते पद्महस्ती विशेष ॥ भवरोगा वैद्य होती ॥५१॥
कीं जीव पावे आपले पदासी ॥ ऐसा मुहूर्त देणार ते ज्योतिषि ॥ कीं ते पंचाक्षरी स्वप्रतापेंसीं ॥ पंचभूतांसी पळविती ॥५२॥
कीं ते दैवीसंपत्तीनें भाग्यवंत ॥ मुमुक्षूंसी करिती दरिद्ररहित ॥ कीं ते दयेचीं अद्भुत ॥ गोपुरें काय उंचावलीं ॥५३
संत श्रोते चतुर पंडित ॥ माझें बोलणें आरुष अत्यंत ॥ जैसा सरस्वतीपुढें मूढ बहुत ॥ वाग्विलास दावीतसे ॥५॥
सूर्यापुढे जैसा दीप देख ॥ कीं जान्हवीस न्हाणावया थिल्लरोदक ॥ कीं कनकाद्री जो अति सुरेख ॥ त्यासी अलकार पितळेचे ॥५५॥कामधेनूस अर्पिलें अजाक्षीर ॥ चंद्रासी शीतळ करी रंभापुत्र ॥ कल्पतरु कल्पिलें देणार ॥ त्यासी निंबोळ्या समर्पिल्या ॥५६रत्नाकरापुढें कांच समर्पिली ॥ तैसी माझी हे आरुष बोली ॥ परी तुम्ही प्रीति बहु ठेविली ॥ प्राकृत शब्दीं नवल हें ॥५७विष्णुसी भूषणें अपार ॥ परी तुळसीवरी आवडी थोर ॥ कीं पार्वतीपतीस बिल्वपत्र ॥ भक्तीं वाहतां आवडे ॥५८रायें दासीस पाठीं घालितां । तिची सर्वांवरी चाले सत्ता ॥ थोड्या मोलाचे अळंकार लेतां ॥ जनसमस्तां थोरदिसे ॥५९॥म्हणोनि तुम्ही संत प्रभु थोर ॥ तुमचा महिमा न वर्णवे अपार ॥ मोटेंत बांधवेल समीर ॥ चरणीं अंबर क्रमवेल पैं ॥०॥गणवतील पृथ्वीचे रजःकण ॥ मोजवेल सिंधूचें जीवन ॥ कनकाद्रीचा चेंडू करून ॥ उडविजेल सर्वथा ॥६१भोगींद्रमस्तकींचा मणी ॥ आणवेल एखादे क्षणीं ॥ सूर्य जातां धरवेल गगनीं ॥ नक्षत्रें गुणीं ओंविजेतील॥६२॥
काढवेल शशिमंडळीचें अमृत ॥ मोडवतील ऐरावतीचे दांत ॥ कीं दिग्गज आणोन समस्त ॥ एके ठायीं बांधजेतील ॥६३॥
तुरंग करूनि प्रभंजन ॥ करवेल सर्वत्र गमन ॥ परी न कळे संतांचें महिमान ॥ जे ब्रह्मानंदें पूर्ण सदा ॥६४
तों संत बोलती आनंदघन ॥ मन निवालें तव बोल ऐकून ॥ आम्ही करूं इच्छितों रामकथा श्रवण ॥ वरी दष्टांत गोड तुझे ॥६५॥मेरू सुंदर रत्नेंकरून ॥ कीं नक्षत्रें मंडित गगन ॥ कीं वृक्ष फळीं परिपूर्ण ॥ तैसा दृष्टांतें ग्रंथ शोभे ॥६६
कीं शांति क्षमा दया विशेष ॥ तेणें मंडित सत्पुरुष ॥ कीं परिवारासहित नरेश ॥ दृष्टांत सुरस ग्रंथीं तैसे ॥६७॥
आधींच भूक लागली बहुत ॥ त्याहीवरी वाढिलें पंचामृत ॥ कीं दुर्बळासी अकस्मात ॥ कल्पतरु भेटला ॥६८॥
कन्यार्थी हिंडतां भूमंडळ ॥ त्यासी राजकन्या घाली माळ ॥ कीं रोगीयासी रसायन निर्मळ ॥ अकस्मात जोलें ॥६९॥
आतां बहु टाकोनि शब्दजाळ ॥ बोलें रामकथा रसाळ ॥ जैसी सिकता सांडोनि मराळ ॥ मुक्ताफळेंचि सेविती ॥७०
कीं कोशगृहीं प्रवेशोनी ॥ भांडारी रत्नें काढी निवडोनि ॥ कीं दोष टाकून सज्जनीं ॥ उत्तम गुण स्वीकारिजे ॥७१
ऐसे संतांचें बोल परिकर ॥ ऐकोनी ब्रह्मानंदें श्रीधर ॥ साष्टांग घालोनि नमस्कार ॥ म्हणे सादर परिसिजे ॥७२
असंभाव्य श्रीरामचरित्र ॥ शतकोटि ग्रंथ सविस्तर ॥ वाल्मीक बोलिला अपार ॥ कथासमुद्र अगम्य ॥७३
जो सत्यवतीहृदयरत्न ॥ कथी जगद्रुरु पराशरनंदन ॥ तें व्यासोक्त रामायण ॥ कोणा संपूर्ण न वर्णवे ७४॥
वसिष्ठें कथिलें निश्र्चितीं ॥ तें वासिष्ठरामायण म्हणती ॥ शुकें कथिलें नानारीतीं ॥ शुकरामायण बोलतीतया ॥७५॥
जो अंजनीहृदयारविंदभ्रमर ॥ तेणें पाहोन श्रीरामचरित्र ॥ कथिलें नाटकरामायण साचार ॥ अपार चरित्र निजमुखें ॥६॥
जो परम विश्र्वासें श्रीरामासी शरण ॥ शक्रारिजनकबंधु बिभीषण ॥ तेणें रामचरित्र कथिलें पूर्ण ॥ बिभीषणरामायण म्णती तया ॥७७॥कमलोद्भव विष्णुसुत ॥ तेणें नारदासी कथिलें हें चरित्र ॥ तें ब्रह्मरामायण अद्भुत ॥ उमेसी सांगत शिव रामायण ॥७८जो कलशोद्भव महामुनी ॥ जेणें जलधि आटिला आचमनेंकरूनी ॥ तेणें रामकथा ठेविली विस्तारोनी ॥ अगस्तिरामाण म्हणती तया ॥७९॥भोगींद्र कथी सर्पांप्रती ॥ तें शेषरामायण बोलिजे पंडितीं ॥ अध्यात्मरामायण समस्तीं ॥ ऋषींनीं निवडून काढिलें ॥८०एक शेषरामायण सत्य ॥ आगमरामायण एक बोलित ॥ कूर्मरामायण यथार्थ ॥ कूर्मपुराणीं बोलिलें ॥८१॥स्कंदरामायण अपार ॥ एक पौलस्तिरामायण परिकर ॥ कालिकाखंडीं सविस्तर ॥ रामकथा कथियेली ॥८२॥रविअरुणसंवाद ॥ ते अरुणरामायण प्रसिद्ध ॥ पद्मपुराणीं अगाध ॥ पद्मरामायण कथियेलें ॥८३
भरतरामायण चांगलें ॥ एक धर्मरामायण बोलिलें ॥ आश्र्चर्यरामायण कथिलें ॥ बकदाल्भ्यऋषीप्रती ॥८४॥
मुळापासून इतक्या कथा ॥ कैशा वर्णवतील तत्त्वतां ॥ त्यांमाजीं वाल्मीकनाटकाधारें कथा ॥ रामविजयलागीं कथूं ॥८५॥
समस्त कवींस नमस्कार ॥ जो जगद्रुरु आचार्य श्रीशंकर ॥ जेणें मतें उच्छेदोन समग्र ॥ शुद्ध मार्ग वाढविला ॥८६
पूर्वी एक सत्यवतीकुमर ॥ तैसाचि कलियुगीं श्रीशंकर ॥ जो ज्ञानाचा सागर ॥ जनदुद्धार केला जेणें ॥८७
सकळ मतें उच्छेदून ॥ सन्मार्ग वाढविला पूर्ण ॥ सकळ मतवादी जंबुक जाण ॥ शंकरसिंह गर्जतसे ॥८॥
सकळ मतवादी दरिद्री ॥ शंकर श्रीमंत पृथ्वीवरी ॥ संन्यासदीक्षा निर्धारीं ॥ स्थापिली जेणें विधियुक्त ८९॥
अवघे मतवादी रजनीचर ॥ शंकर त्यांवरी रघुवीर ॥ कीं कौरव वधावया यादवेंद्र ॥ अति उदित साक्षेपें ॥९॥
तैसा श्रीशंकराचार्य सकळ ॥ कुमतें छेदी तात्काळ ॥ त्या आचार्याचें पदकमळ ॥ श्रीधरभ्रमरें वंदिलें ॥९१
जो श्रीधराचार्य टीककारा ॥ त्यासी नमस्कारी श्रीधर ॥ मधुसूदनादिक कवींद्र ॥ ग्रंथ अपार जयांचे ॥९२
जो श्रृंगारवनींचा विहंगम जाण ॥ जो जयदेव पद्मावतीरमण ॥ त्याची काव्यकला पाहून ॥ पंडितजन तस्थ ॥९३॥
जो वेदांतक्षीरार्णवींचा मीन ॥ जेणें विवेकसिंधु रचिला पूर्ण ॥ तो मुकुंदराज गुणनिधान ॥ तयाचे चरण वंदिले ९४॥
तारावया जन समग्र ॥ पुनः अवतरला रमावर ॥ गीतार्थ केला साचार ॥ तो ज्ञानेश्र्वर जगद्गुरु ॥९५
जो भानुदासकुळभूषण ॥ प्रतिष्ठानवासी परिपूर्ण ॥ त्या एकनाथें ग्रंथसंपूर्ण ॥ बहुसाल कथियेले ॥९६॥
जे चातुर्यजानधानीचे कळस ॥ मुक्तेश्र्वर मुद्रलदास ॥ ज्यांचे ग्रंथ पाहतां सुरस ॥ ब्रह्मानंद उचंबळे ॥९७॥
जैसा चंडांशु सतेज व्योमीं ॥ तैसाचि केवळ वामनस्वामी ॥ ज्याची श्र्लोकरचना या भूमि-॥ मंडळीवरी अपर्व ॥९८॥
कृष्णदास जयराम ॥ जो शांतिदयेचें निजधाम ॥ ज्याचे ग्रंथ ज्ञानभरित परम ॥ जो निस्मीम ब्रह्मचारी ॥९९
श्रीरामउपासक निर्मळ ॥ जो भजनसरोवरींचा मराळ ॥ तो रामदासमहाराज केवळ ॥ भक्ति प्रबळ लावी जना ॥१००॥
ब्रह्मानंदस्वामीचा बंधु सत्य ॥ नाम तयाचें श्रीरंगनाथ ॥ ज्याची कविता ऐकतां समस्त ॥ अपार जन उद्धरले ॥१॥
आतां असोत समस्त कविवर ॥ अवघे ब्रह्मानंदरूप साचार ॥ त्यांसी अनन्य शरण श्रीधर ॥ द्यावा वर ग्रंथासी ॥२॥
रविकुळीं अवतरोनि श्रीरघुवीर ॥ कैसें केलें लीलाचरित्र ॥ धन्य त्या वाल्मीकाचें वक्र ॥ कथा अपार बोलिला ॥३
हें वर्णितां श्रीरामचरित्र ॥ तरला वाल्मीक साचार ॥ पापें आचरला अपार ॥ ऐका सादर गोष्टी ते ॥४
वाल्मीक पूर्वीं द्विजसुत ॥ त्यजोनि आचार यज्ञोपवीत ॥ किरातसंगें वाट पाडित ॥ अति उन्मत्त वषयांध ॥५॥
महा दुर्धर कानन ॥ देखतां भयभीत होय मन ॥ पर्वतदरीमाजीं स्थळ करून ॥ सहपरिवारें वसे तेथें ॥६
भोंवतें द्वादश गांवेंपर्यंत ॥ पाळती राखोनि वाट पाडित ॥ केल्या ब्रह्महत्त्या असंख्यात ॥ नाहीं गणि इतर जीवां ॥७॥
मत्स्य धरावयालागीं बक ॥ बैसे होऊनियां सात्विक ॥ कीं मृषकालागीं बिडालक ॥ बैसे टपत जयापरी ॥८॥
कीं अंगसंकोचें पारधी ॥ जपोनि तत्काळ मृग साधी ॥ तैसा वाल्हा जीव वधी ॥ पापनिधि निर्दय ॥९॥
अपार जीव मारिले ॥ पापाचे पर्वत सांचले ॥ जैसे अंत्यजगृहाभोंवते पडिले ॥ ढीग बहुत अस्थींचे ॥११०॥
ऐसें करितां पापाचरण ॥ तयासी आलें वृद्धपण ॥ पुत्र झाले अति तरुण ॥ तरी अंगवण न सोडी ॥११॥
शस्त्र हातीं घेऊनि वाल्हा ॥ मार्ग रक्षीत जों बैसला ॥ तों अकस्मात नारद प्रगटला ॥ पूर्वपुण्येंकरूनिया ॥१२॥
चंद्रा वेष्टित नक्षत्रें जैसीं ॥ भोंवतीं ऋषींची मांदी तैसी ॥ तों पाळती सांगती वाल्हियासी ॥ जाती तापसी बहसाल ॥१३॥
वाटेसी धांवोन आडवा आला ॥ शस्त्र उभारोनी तें वेळां ॥ दटावोनि ऋषींचा मेळा ॥ उभा केला क्षणभर ॥१४
कीं स्वर्गपंथें जातां नेटें ॥ जैसी यमपुरी लागे वाटे ॥ कीं तपें आचरतां उद्भटें ॥ कामक्रोध अडविती ॥१५
असो वाल्हा म्हणे तयांसी ॥ मात्रा आणारे मजपासीं ॥ नाहीं तरी मुकाल प्राणासी ॥ माझिया हस्तें याकाळीं ॥१६॥
मग पुढें होऊन ब्रह्मनंदन ॥ म्हणे ऐक एक आमुचे वचन ॥ तुज आलें वृद्धपण ॥ पापें अपार घडलीं कीं ॥१७
द्रव्य जोडिलें त्वां अपार ॥ झाले दृष्कृतांचे संभार ॥ तुझे पापासी वांटेकर ॥ कोण आहेत हे विचारीं ॥१८॥
तुझें आलें जवळी मरण ॥ यम जेव्हां गांजील दारुण ॥ तेव्हां तुजला सोडवील कोण ॥ पाहें विचारून अंरीं ॥१९॥
दारा पुत्र धन यौवन ॥ बंधु सेवक आप्त स्वजन ॥ शस्त्रें अस्त्रें चतुरंग सैन्य ॥ न ये कामा ते वेळे ॥१२०
जीं जीं प्राणी कर्में करिती ॥ तितुकीं देव सर्व विलोकिती ॥ सकळ तत्त्वें व्यापून वर्तती ॥ मग साक्ष देती परत्रीं ते ॥२१॥
यमपुरीस चित्रगुप्त ॥ पत्रें काढुनि वाचित ॥ मग त्यासारिखा दंड करीत ॥ कोण तेथें सोडवील ॥२२॥
जो पुण्यपंथें न चाले नर ॥ निंदी तीर्थयात्रा समग्र ॥ त्यासी ताम्रभूमि तप्त अपार ॥ तीवरी चालवित हळूहळू ॥२३॥
जो परोपकार न करिती ॥ त्यांसी असिपत्रावरि हिंडविती ॥ इकडून तिकडे शस्त्रें टोंचती ॥ कोण सोडवील ते स्थानीं ॥२४॥
तप्त लोहाचा स्तंभ दारुण ॥ त्यासी भेटविती नेऊन ॥ देवद्विजां जो न करी नमन ॥ त्यासी जाण हीच गती ॥२५
जो संतांसी देखों न शके अपवित्र ॥ त्याचे रागें गीध फोडिती नेत्र ॥ जो कीर्तन स्मरण न करी अणुमात्र ॥ जिह्णा तोडिती सांडसें ॥२६॥
गुरु देवब्राह्मण सांडूनी ॥ जो षड्रस सेवी पापखाणी ॥ महानरकींचें दुर्गंध पाणी ॥ तयाचे वदनीं ओतिती ॥२७
जो तीर्थस्नान निंदी खळ ॥ त्यासी तप्त कढयीमाजीं जें तैल ॥ त्यांत तळिती तत्काळ ॥ कोण सोडवील तथें पैं ॥२८॥
जे साधुसंतासि पीडिती ॥ त्यांचे अंगाची सालें काढिती ॥ जे गुरु द्विज तीर्थें अव्हेरिती ॥ त्यांचे तोंडीं घालिती नरकमूत् ॥२९॥
धर्मवाट रोधून हरिती जे धन ॥ त्यांसी कुंभीपाकीं घालून ॥ खालीं चेतविती कृशान ॥ माजीं आक्रंदोनि चडफडती ॥१३०
लोहदंड करूनि तप्त ॥ कानीं खोंविती यमदूत ॥ जो नायके हरिकथामृत ॥ गति निश्र्चित त्यास ही ॥३१
ऐसें बोलतां नारदऋृषी ॥ अनुताप जाहला त्याचे मानसीं ॥ वेगें आला निजसदनासी ॥ स्त्रीसुतांदिकांसीं पसत ॥३२॥
पापें घडलीं मजलागीं ॥ कोणी होतां काय विभागी ॥ तंव ते म्हणती आमुचे अंगीं ॥ न लागती पापें सर्वथा हीं ॥३॥
आम्ही भाग्याचे वांटेकरी यथार्थ ॥ पापें तुझीं तूं भोगी समस्त ॥ वाल्हा झाला सद्रदित ॥ म्हणे कैसें आतां करावें ३४॥
हा नरदेह उत्तम पूर्ण ॥ केवळ भगवत्प्राप्तीचें कारण ॥ म्यां आत्महित न करून ॥ बुडालों कीं अंधतमीं ॥३५
पुण्यक्षेत्र सरसाविलें ॥ तेथें कनकबीज पेरिलें ॥ कनकाचें ताट घडिलें ॥ त्यांत वाढिलें तृणबीज ॥३६
सुधारसकुंभ दैवें जोडला ॥ तो नेऊन उकिरडां ओतिला ॥ चिंतामणि फोडून घातला ॥ पायरीस अभ्यग्यें ॥३७॥
सुरभी शोधीत आली घर ॥ तिसी मारूनि काष्ठप्रहार ॥ अभ्याग्यें घातली बाहेर ॥ तोच प्रकार मज जाहला ॥३८॥
बळें कल्पवृक्ष तोडून ॥ वाढविलें कंटकवन ॥ राजहंस दवडून ॥ दिवाभीत पाळिलें ॥३९
रंभा तोडूनि महामुर्खें ॥ अर्की वाढविल्या सकौतुकें ॥ वोसंडोनि सतेज मुक्तें ॥ सिकतहरळ भरियेली ॥१४०॥
असो ऐसा अनुतापें वाल्हा ॥ नारदापासीं परतोन आला ॥ सद्रद कंठ अश्रु डोळां ॥ साष्टांग घातला नमस्कर ॥४१॥
तनुमनधनेंसीं अनन्य ॥ स्वामी तुज मी आलों शरण ॥ तूं कृपेची नौका करून ॥ तारीं मज अघसाागरीं ॥४२
महाराज तूं धन्वंतरी ॥ माझा भवरोग दूर करीं ॥ जळतों या वणव्याभीतरीं ॥ मेघ झडकरी वर्षें तूं ॥४३
पडिलों मायेचे मेळीं ॥ पंचभूतें मज झोंबलीं ॥ वासनाविशवी गळां पडली ॥ कदाकाळीं सोडीना ॥४४
अहंदेहबुद्धि डांकिण ॥ ममता सटवी दारुण ॥ लोभ झोटिंग एक क्षण ॥ मज उमज घेऊं नेदी ॥४५
क्रोध महिषासुर दारुण ॥ कामवेताळें झडपिलें पूर्ण ॥ तृष्णा मायराणी अनुदिन ॥ सर्वदाही न सोड ॥४६॥
जाहलों मी अत्यंत क्षीण ॥ पंचाक्षरी तूं ब्रह्मनंदन ॥ सकळ भूतें टाकीं झाडून ॥ म्हणोनि चरण धरियेल ॥४७॥
अष्टभावें जाहला सद्रदित ॥ मग मनीं विचारी ब्रह्मसुत ॥ रोग पाहुनि वैद्य निश्र्चित ॥ दिव्य मात्रा काढी जवीं ॥४८॥
म्हणे हा अनधिकारी परम ॥ ‘मरा’ ऐसें सांगें नाम ॥ म्हणे हेंचि तूं जपें सप्रेम ॥ मुख्य वर्म जाण पां ॥४९
तें जीवन नाम जपत ॥ तेथेचि बैसला ध्यानस्थ ॥ आंगावरी वारुळ वाढत ॥ ध्वनि उमटत आंतोनी ॥१५०॥
टोणपियाचा वृक्ष जाहला ॥ तों नारद बहुकाळें पातला ॥ त्या तरुवरा खाली उभा राहिला ॥ श्रवणीं ऐकिला नामघोष ॥५१॥
वारुळाचे छिद्रांमधुनी ॥ रामनामाची मधुरध्वनी ॥ चातुर्यसमुद्र नारदमुनी ॥ जाणिलें मनी वृत्त सर्व ॥५२॥
मग उकरोनियां वारुळ ॥ बाहेर काढिला तो पुण्यशीळ ॥ वर्मकळा रगडून तात्काळ ॥ सावध केला तेधवां॥५३॥
जैसा भूमीवरी अर्क उतरला ॥ तैसा श्रीगुरुनारद देखिला ॥ धांवोन चरणकमळा लागला ॥ पापाचा जाहला संहार ॥५४॥
नाम जपतां श्रीरामाचें ॥ दोष गेले अनंत जन्मांचे ॥ जैसे पर्वत तृणाचे ॥ अग्निसंगें भस्म होती ॥५५
पापें जळावया समस्त ॥ नामामाजी प्रताप बहुत ॥ नामाचेनि न जळे निश्र्चित ॥ ऐसें पाप नसेचि ५६॥
वाल्मीकें केली जीं पापें ॥ तीं भस्म जाहलीं नामप्रतापें ॥ नामापुढें अनेक तपें ॥ तुच्छ ऐसें जाणिजे ॥५७॥
जैसा पर्वत होतां संदीप्त ॥ मृगाद्विजगण न राहती तेथ ॥ तैसीं नामाग्नीपुढें समस्त ॥ पापारण्यें भस्म हती ॥५८॥
जैसी स्वप्नीं घडली दुष्कृतें बहुत जागृतीं अवधीं मिथ्याभूत ॥ तैसे रामनामें समस्त ॥ पापसमूह भस्म होती ॥५९॥
तोंवरी तमाची दाटणी ॥ जों नुगवे वासरमणी ॥ तोंवरीच मद कीजे वारणीं ॥ जोंवरी सिंह नाहीं देखिला ॥१६०॥
सिंधु गर्जे तोंवरीच पाहीं ॥ जो कलशोद्भव देखिला नाहीं ॥ तोंवरी भूतांची परम घाई ॥ जों मंत्रवादि न देखिला॥६१॥
तोंवरीच पापांचा संभार ॥ जों नामीं न धरी आदर ॥ नामप्रताप अद्भुत थोर ॥ तरला साचार वाल्मीक ॥६२॥
असो वाल्मीक म्हणे गुरुनाथा ॥ जरी कृपा कराल सर्वथा ॥ तरी रामचरित्रकथा ॥ सविस्तर करीन मी ॥६॥
ऐसें ऐकतां नारदमुनी ॥ परम संतोषला अंतःकरणीं ॥ वरदहस्त ठेवोनियां मूर्ध्नीं ॥ वदला तें श्रवणीं आकर्णिजे ॥६४॥
साठी सहस्त्र वरुषांवरी ॥ विष्णु अवतरेल दशरथउदरीं ॥ तयाचें तूं भविष्य करीं ॥ शतकोटी सविस्तर ॥६५॥
जन्मकर्मलीला सर्व ॥ जे जे तूं वदसील भाव ॥ तैसाच वर्तेल राघव ॥ अवतारठेव अभिनव पैं ॥६६
शतकोटी ग्रंथ वाल्मीकें निर्मिला ॥सुरस रस दिव्य ओतिला ॥ तिहीं लोकांसी कलह लागला ॥ व्यवहार गेला शिवापाशीं ॥६७॥
परम चतुर कैलासनाथ ॥ तीं ठायीं समान वांटिला ग्रंथ ॥ शेवटीं दोन अक्षरें उरलीं यथार्थ ॥ कंठीं धरिली उमावरें ॥६८
शीतळ उपचार पूर्वीं केले ॥ परी ते नाहीं सफळ जाहले ॥ चंद्रबिंब शिरीं धरिलें ॥ जटेंत आकळिलें गंगेसी ॥६९॥
हिमनगकन्या शीतळ सुंदर ॥ अर्धां अर्धांगीं धरी कर्पूरगौर ॥ ठायीं ठायीं वेष्टिले फणिवर ॥ शीतळ थोर म्हणोनियां ॥१७०॥
गजचर्म अत्यंत शीतळ ॥ तेंही पांघरे जाश्र्वनीळ ॥ परी न राहे हळाहळ ॥ जाळी प्रबळ अधिकचि ॥७१
मग हा ग्रंथ निवडितां थोर ॥ दोन अक्षरें निवडिलीं साचार ॥ तीं कंठीं धरितांचि उमावर ॥ शीतळ शरीर जाहलें ॥७२॥
हृदयीं आठविला रघूत्तम ॥ मुखी स्मरतां रामनाम ॥ मध्यें हळाहळ परम ॥ भयभीत जाहलें ॥७३
मुखीं नाम हृदयीं राम ॥ दाहकत्व सांडूनि जाहलें शम ॥ भूषणरूप होऊनि परम ॥ शिवकंठीं मिरवलें ॥७४॥
नामें तरला वाल्मीक ॥ नामे तरले ब्रह्मादिक ॥ शीतळ जाहला कैलासनायक ॥ महिमा अद्भुत न वर्णवे ॥७५॥
किती गोड म्हणावा सुधारस ॥ किती वाड म्हणावें आकाश ॥ तेजस्वी परम चंडांश ॥ किती म्हणोनी वर्णावा॥७६॥
पृथ्वीस उपमा काय द्यावी ॥ पाताळखोली किती सांगावी ॥ कनकाद्रीची उंची किती वर्णावी ॥ तैसी नामाची पदवी अपार ॥७७॥
किती वर्णावा विष्णूचा प्रताप ॥ काय सांगावें शंकराचें तप ॥ तैसा रामनाममहिमा अमूप ॥ न वर्णवेचि सर्वथा ॥७८
प्राकृतभाषा म्हणोनि ॥ अव्हेर न करावा पंडितजनीं ॥ जैसीं कृष्णावेणीचीं तीरें दोन्ही ॥ परी उदक एकचि जाणिजे ॥७९॥
असो वाल्मीकें रचिला ग्रंथ ॥ भारद्वाजाचे मुखें समस्त ॥ असंख्य ऋषि श्रवण करित ब्रह्मानंदें करूनियां ॥१८०॥
हेचि कथा कैलासीं ॥ शिव सांगे हैमवतीसी ॥ पाताळीं काद्रवेयकुळासी ॥ भोगींद्र सांगे हेचि कथा ॥८१
घटोद्भवाचे मुखीं दिवसरजनी ॥ ऋषी श्रवण करिती कर्दळीवनीं ॥ किंपुरुषखडीं स्वमुखेंकरूनी ॥ वानरांसी सांगे हनुमंत ॥८२॥
नारदाप्रती सरसिजोद्भव ॥ सांगे रामकथा अभिनव ॥ बदरिकाश्रमीं ऋषि सर्व ॥ व्यासमुखें ऐकती ॥८३
तेचि प्राकृत भाषेंत निवाडे ॥ श्रीधर वर्णीं संतापुढें ॥ जैसे बाळचाळे वेडेवांकुडे ॥ परी आवडी जननीसी ॥८४॥
तैसें प्राकृत आणि संस्कृत ॥ दोहींमाजी एकचि अर्थ ॥ जैसा दोही स्त्रियांचा एक नाथ ॥ दोन हस्त एकाचेचि ॥८५॥
दोन्ही दाढा एकचि स्वर ॥ पाहणार एक दोन नेत्र ॥ किंवा दोन पात्रांत पवित्र ॥ एकचि दुग्ध घातलें ॥८६
जैसें त्रिवेणीचें भरलें उदक ॥ दोन पात्रीं गोडी एक ॥ एक सुवर्णकूपिका अलोलिक ॥ एक ताम्रधातृची घडियेली ॥८७॥
दोनी कूपिका नेऊनि देख ॥ रामेश्र्वरासी केला अभिषेक ॥ दोन्ही धातु परी उदक एक ॥ देवासी समचि आवडती ॥८८॥
अबळां न कळे संस्कृत वाणी ॥ जैसें आडांतील निर्मळ पाणी ॥ परी दोरपात्रावांचोनी ॥ अशक्त जनां केवीं निघे ॥८९
तों तडागासी येतां त्वरें ॥ तत्काळचि तृषा हरे ॥ आबालजन तारावया ईश्र्वरें ॥ प्राकृत ग्रंथ निर्मिले ॥१९०॥
मुख्य संस्कृत पहावें ॥ परी तें अबळा नेणवे ॥ महागज कैसा बांधवे ॥ कमळतंतू घेऊनियां ॥९१॥
सर्वांस मान्य गीर्वाण ॥ जरी असेल पूर्वपुण्य ॥ तरीच तेथीचें होय ज्ञान ॥ आबालजन केवीं तरत ॥९२॥
उत्तम वस्त्रें लेत नृपती ॥ तीं दुर्बळांसी प्राप्त न होती ॥ मग ते घोंगडीच पांघरती ॥ शीतउष्ण निवारणा ॥९३॥
जैसें दधि मंथितां बहुत ॥ त्यांतून निघे नवनीत ॥ कीं स्वातीजळापासोन अद्भूत ॥ मुक्तफळें निपजती ॥९४॥
कीं इक्षुदंडाचे पोटीं शर्करा ॥ रसनेस गोडी तेचि विचारा ॥ कीं राजापासोन राजपुत्रा ॥ मान्यता होय बहुतचि ॥९५॥
महाराष्ट्रवचनें निश्र्चित ॥ परी अत्यंत रसभरित ॥ मधुमक्षिकांचे मुखीं स्रवत ॥ मधु सुरस जैसे कां ॥९६
गीवार्ण हें शशिमंडळ अद्भुत ॥ त्याची प्रभा ते हे प्राकृत ॥ संस्कृत ग्रंथ वर्णिती पंडित ॥ अर्थ प्राकृत करिती कीं ॥९७॥
अर्कवृक्षीं मधुघट ॥ जरी भरितील यथेष्ट ॥ तरी गिरीकंदरीं करावया कष्ट ॥ काय कारण धांवावें ॥९८॥
सिकतेमाजी दिव्य रत्न ॥ जरी सापडे न करितां प्रयत्न ॥ तरी चतुरीं करावें जनत ॥ किंवा अव्हेर करावा ॥९९॥
कष्टेंविण राज्य आलें हातां ॥ तरी काय ओसांडावें तत्त्वतां ॥ प्राकृतभाषीं ऐकोनी कथा ॥ लाभ श्रोतां घेईजे तेवी ॥२००॥
मुक्तफळांची उत्तम माळा ॥ वरी सुगंध सुटला आगळा ॥ तरी चतुरी का न घालावी गळां ॥ अति आवडी करोनीयां ॥१॥
आधींच इक्षुदंड गोड ॥ वरी आलें साखरेचें घड ॥ तैशी रघुनाथकथा सुरवाड ॥ त्यावरी साहित्य पुरविलें ॥२
आतां श्रोतीं सावधान ॥ वाल्मीकमहाराज गेले कथून ॥ तेचि रामकथा संपूर्ण ॥ मूळापासून ऐकिजे ॥३॥
दृष्टीं न पाहतां अवघा ग्रंथ ॥ उगाच दोष ठेविती अकस्मात ॥ ते शतमूर्ख जाणिजे निश्र्चित ॥ नव्हती पंडित विवेकी ॥४॥
ग्रंथा नाम रामविजय ॥ श्रवणें सदा पाविजे जय ॥ चिंतित मनोरथ सिद्ध होय ॥ एक आवर्तन करितांचि ॥५
आदिपुरुष श्रीअवधूत ॥ तोचि हा ब्रह्मानंद यथार्थ ॥ श्रीधरवरदें अद्भुत ॥ महिमा कोणा न वर्णवे ॥६॥
इति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ समत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ प्रथमाध्याय गोड हा ॥२०७॥
॥श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु॥
श्रीरामविजय – अध्याय २ रा
श्रीगणेशाय नमः ॥जैसे मानससरोवरवेष्टित ॥ मराळ दिसती शोभिवंत ॥ तैसे श्रवणासी बैसले संत ॥ लोचन अनंत जयांसी ॥१॥श्रवणीं ऐकतां संतसज्जन ॥ वाचेसी पारणें होय पूर्ण ॥ जैसा राकाइंदु विलोकून ॥ सरितानाथ उचंबळे ॥२॥कीं वर्षाकाळीं गंगसी पूर ॥ कीं घन गर्जतां नाचती मयूर ॥ कीं वसत देखोनि सुंदर ॥ कोकिळा गर्जे आनंदें ॥३॥कीं रवि देखतां कमळें विकासती ॥ कीं दाता देखोनि याचक हर्षती ॥ तैशा देखोनि संतमूर्ती ॥ वाग्देवीस आनंद ॥४॥
जैसी इंद्रापुढें रंभा ॥ दावी नृत्यकौतुकशोभा ॥ तैसी देखतां संतसभा वाग्वल्ली आनंदे ॥५॥
कैसे द्यावे दृष्टांत ॥ हें मी नेणें निश्र्चित ॥ परी माझे अन्याय समस्त ॥ संतीं पोटांत घालावे ॥६॥
शिवकंठी हाळाहळ ॥ कीं सागरापोटीं वडवानळ ॥ कीं सृष्टीचा भार सकळ ॥ पाताळीं कूमें धरियेला ॥७॥
सकळां प्रकाशक जैसा शशी परी द्वितीयेसी लोक वाहती दशी ॥ कीं हिमनगजामातासी ॥ धत्तूरपुष्पें समर्पिती ॥८॥
तैसेचि हे शब्द निश्र्चित ॥ सज्जनीं हृदयीं धरिले सत्य ॥ असो प्रथमाध्यायीं गतकथार्थ ॥ उद्धरिला वाल्मीक नारदें ॥९॥
रामकथेचा आरंभ येथूनी ॥ जेवीं मूळसंकीर्ण कृष्णावेणी ॥ परी पुढें विशाळ समुद्रगामिनी ॥ जाणिजे सज्जनीं कथा तैसी ॥१०॥
कमलोद्भवापासून निश्र्चितीं ॥ पुत्र जाहला त्या नाम पुलस्ती ॥ महातपस्वी जैसा गभस्ती ॥ चारी वेद ज्यासी मुखाद्रत ॥११॥
तृणबिंदुकन्या देववर्णीं ॥ ते पुलस्तीची जाण गृहिणी ॥ विश्रवा नामें तिजपासोनि ॥ पुत्र जाहला विख्यात ॥१२॥
भारद्वाजकन्या महासती ॥ ती दिधली विश्रव्याप्रति ॥ त्यांचे पोटीं निश्र्चिती ॥ कुबेर पुत्र जन्मला ॥१३॥
विश्रव्यापासोनि जन्म पूर्ण ॥ म्हणोनि नाम वैश्रवण ॥ तेणें तप करोनि दारुण ॥ चतुरानन वश केला ॥१४॥
कमळासन संतुष्टोन ॥ पौत्रपुत्र म्हणोन ॥ लंका पुष्पक देऊन ॥ सागरोदरीं स्थापिला ॥१५॥
पूर्वीं विधीनें लंका निर्मिली ॥ ती दानवीं बळेंचि घेतली ॥ मागुती निर्जरीं सोडविली ॥ मग दिधली कुबेरातें ॥१६॥
तो पाताळींचा दैत्य सुमाळी ॥ विप्रवेषें आला भूमंडळीं ॥ लंका देखोन तये वेळीं ॥ मनामाजी आवेशाला ॥१७॥
म्हणे हे लंका आमुची निश्र्चित ॥ हा कोण येथें राज्य करित ॥ समाचार घेतां जाहलें श्रुत ॥ सर्व वृत्त तयाचें ॥१८॥
कुबेर देखोनि सुंदर ॥ दैत्य करी मग विचार ॥ याचे पित्यासी साचार ॥ कन्या देऊं आपुली ॥१९॥
तिजपासोन जे होती सुत ॥ तयां साह्य होऊं सर्व दैत्य ॥ हें लंकाराज्य समस्त ॥ हिरोन घेऊं क्षणार्धें ॥२०॥
ऐसा सुमाळी दैत्य दुर्जन ॥ विप्रवेष अवलंबून ॥ आला लटिकीच शांति धरून ॥ कपटी पूर्ण दुरात्मा ॥२१॥
जैसा नटाचा वेष जाण ॥ कीं विषाचें शीतळपण ॥ कीं सावचोराचें गोड वचन ॥ परप्राणहरणार्थ ॥२२॥
कीं गोरियाचें गायन ॥ कीं दांभिकाचें वरिवरी भजन ॥ धनलुब्धाचें तत्त्वज्ञान ॥ परधनहरणार्थ ॥२३॥
वरिवरी सुंदर इंद्रावण ॥ किंवा बकाची शांति पूर्ण ॥ कीं वेश्येचें मुखमंडण ॥ कामिकमनहरणार्थ ॥२४॥
कीं साधुवेष धरोनि शुद्ध ॥ यात्रेसी फिरती जैसे मैंद ॥ कीं वाटपाडे निरंजनीं शुद्ध ॥ सिद्ध होऊन बैसले ॥२५॥
असो ऐसा सुमाळी पापराशी ॥ तेणें आपुली कन्या कैकसी ॥ घेऊन आला विश्रव्यापाशीं ॥ प्रार्थोनि त्यासी दिधली ॥२६॥
म्हणे मी अकिंचन ब्राह्मण ॥ एवढें घ्या जी कन्यारत्न ॥ ऋृषीनें कापट्य नेणोन ॥ लाविलें लग्न तियेसीं ॥२७॥
दैत्य गेला स्वस्थानासी ॥ एके दिवशीं ते कैकसी ॥ सूर्य जातां अस्ताचळासी ॥ भोग पतीसी मागत ॥२८॥
जे संध्याकाळीं होय गर्भिणी ॥ तरी महातामसी जन्मे प्राणी ॥ तो होमकाळ साधोनी ॥ कैकसी मागे भोगातें ॥२९॥
स्वस्त्रीस भोग न दे जरी ॥ तरी बाळहत्त्या पडे त्याचे शिरीं ॥ होम द्यावया दुराचारी ॥ जाऊं नेदी ऋृषीतें ॥३०॥
परम क्षोभोनियां ऋषी ॥ अंगसंग केला तियेसी ॥ म्हणे तूं विप्रकन्या नव्हेसी ॥ महातामसी पापरूपे ॥३१॥
ब्रह्मराक्षस तुझें उदरीं ॥ पुत्र होतील दुराचारी । येरी पतीचे चरण धरी ॥ एक तरी सुपुत्र देइंजे ॥३२॥
रावण आणि कुंभकर्ण ॥ तिसरा भक्तराज बिभीषण ॥ तो पितृवरदानेंकरून ॥ साधु पूर्ण जन्मला ॥३३॥
कुंभकर्ण जेव्हां जन्मला ॥ मुख पसरोन टाहो फोडिला ॥ तेणें भूगोळ थरारिला ॥ प्रळय गमला जीवांसी ॥३४॥
ताटिका शूर्पणखा भगिनी जाण ॥ तरी त्यांत रत्न बिभीषण ॥ जैसा कागाविष्ठेंत अश्र्वत्थ पावन ॥ केवळ स्थान विष्णूचें ॥३५॥
कीं वासयांत कोकिळा श्रेष्ठ केवळ ॥ कीं शिंपीमाजीं मुक्ताफळ ॥ कीं दैत्यकुळीं भजनशीळ ॥ प्रल्हाद पूर्वीं जन्मला ॥३६॥
यावरी गोकर्णतीर्थीं जाऊन ॥ तिघे करिती अनुष्ठान ॥ रावणें आराधिला अपर्णारमण ॥ कुंभकर्णें कमलोद्भव ॥३७॥
श्रीविष्णूचें आराधन ॥ करिता जाहला बिभीषण ॥ ब्रह्मा येऊनि वरदान ॥ देता जाहला तिघांतें ॥३८॥
रावण मागे वरदान ॥ इंद्रादिदेव काद्रवेयगण ॥ यांसी बंदिशाळे रक्षीन ॥ सर्वांसी मान्य आज्ञा माझी ॥३९॥
संपत्ति संतति विद्याधन ॥ व्हावे सकळकळाप्रवीण ॥ याउपरि कुंभकर्ण ॥ वर मागे अपेक्षित ॥४०॥
तों देव जाहले उद्विग्न ॥ काय मागेल कुंभकर्ण ॥ कीं हें चराचर भक्षीन ॥ ऐसें वरदान मागेल काय ॥४१॥
कीं गिळीन म्हणे भूगोळ ॥ कीं दाढे घालीन ऋृषिमंडळ ॥ मग सरस्वतीतें देव सकळ ॥ प्रार्थिते जाहले तेधवां ॥४२॥
तूं जिह्णाग्रीं वससी देवी ॥ तरी त्या दुष्टासी भ्रांति घालावी ॥ लोकीं सुखी राहिजे सर्वीं ॥ ऐसें वदवीं सरस्वती ॥४३॥
कुंभकर्ण आधींच राक्षस ॥ सरस्वती भ्रांति घाली विशेष ॥ तों विधि म्हणे घटश्रोत्रास ॥ अपेक्षित माग कांहीं ॥४४॥
मग बोले कुंभकर्ण मज निद्रा दे कां संपूर्ण ॥ अखंड करीन मी शयन ॥ चतुरानन अवश्य म्हणे ॥४५॥
तत्काळ निद्रा येऊन ॥ पडिला जैसा प्राणहीन ॥ सुषुप्तीमाजी सर्वज्ञान ॥ बुडोन गेलें तयाचें ॥४६॥
मंदराचळ आडवा पडला ॥ कीं महावृक्ष उन्मळला ॥ निद्राभरें घोरूं लागला ॥ तेणें दश दिशा घुमघुमती ॥४७॥
म्हैसे हस्ती श्र्वापदें काननीं ॥ श्र्वासासरसीं प्रवेशती घ्राणीं ॥ उच्छास टाकितां धरणीं ॥ बाहेर पडती आरडत ॥४८॥
निद्रा देहाची समाधी जाण ॥ निद्रा जीवात्म्याचें आवरण ॥ कीं भ्रांतीचें विश्रांतिस्थान ॥ कीं अज्ञान मूर्तिमंत ॥४९॥
निद्रा तस्काराची सहकारी ॥ ध्याना अनुष्ठाना विघ्न करी ॥ चातुर्य विद्या कळाकुसरी ॥ निद्रेमाजी बुडती पैं ॥५०॥
निद्रा मरणाची सांगातिणी ॥ निद्रा रात्रीची ज्येष्ठ भगिनी ॥ निद्रा जीवाची विश्रांतिकारिणी ॥ आयुष्य हरोनी नेतसे ॥५१॥
स्थूळ सूक्ष्म कारणें पाहीं ॥ बुडोन जाती सुषुप्तीडोहीं ॥ असो कुंभकर्णास शुद्धि नाहीं ॥ जागा कदा नोहेचि ॥५२॥
कुंभरकर्ण निद्रासागरीं ॥ बुडोन गेला अहोरात्रीं ॥ पिता देखोन चिंता करी ॥ म्हणे व्यर्थ जन्म याचा ॥५३॥
मग तेणें प्रार्थिला कमळासन ॥ मागतसे हें वरदान ॥ षण्मास जाहलिया एक दिन ॥ सर्व सुखभोग यातें असो ॥५४॥
मग बिभीषणासी चतुर्वक्र ॥ म्हणे माग इच्छित वर ॥ तंव तो सत्त्वशीळ पवित्र ॥ काय बोलतां जाहला ॥५५॥
म्हणे सत्समागम सच्छास्त्रश्रवण ॥ दया क्षमा उपरति भजन ॥ निंदा वाद द्वेष गाळून ॥ विष्णुचिंतन करीन मी ॥५६॥
आशा तृष्णा मनसा कल्पना ॥ भ्रांति भुली इच्छा वासना ॥ ममता अअविद्या सांडूनि जाणा ॥ विष्णुचिंतन करीन मी ॥५७॥
काम क्रोध मद मत्सर ॥ मोह लोभ अहंकार ॥ हे दूर करोनि साचार ॥ विष्णुचिंतन करीन मी ॥५८॥
धन्य बिभीषणाची स्थिती ॥ केवळ ओतिली सुखाची मूर्ती ॥ कीं भक्तिरूप श्रीरामकीर्ती ॥ विस्तारिली आधीं पुढें ॥५९॥
सूर्याआधीं उगवे अरुण ॥ कीं ज्ञानाअगोदर भजन ॥ कीं भजनाआधीं वैराग्य पूर्ण ॥ तैसा बिभीषण जन्मला ॥६०॥
तपाअगोदर शुचित्व पूर्ण ॥ कीं बोधाआधीं सत्त्वगुण ॥ कीं सत्त्वाआधीं अद्भुत पूर्ण ॥ पुण्य जैसें प्रगटतें ॥६१॥
कीं साक्षात्काराआधीं निजध्यास ॥ मननाआधीं श्रवण विशेष ॥ कीं श्रवणाआधीं सुरस ॥ आवडी पुढें ठसावे ॥६२॥
कीं शमदमाआधीं विरक्ती ॥ कीं आनंदाआधीं उपरती ॥ कीं आत्मसुखाआधीं शांती ॥ पुढें येऊन ठसावे ॥६३॥
तैसा आधीं जन्मला बिभीषण ॥ जैसें फळा अगोदर सुमन ॥ विधी संतोषला ऐकोन ॥ म्हणे वंश धन्य याचेनि ॥६४॥
रामउपासक जे संत ॥ तयांचीं लक्षणें हींच निश्र्चित ॥ अमानित्व अदंभित्व ॥ अहिंसादि सर्व गुण जेथें ॥६५॥
अंतरीं निग्रह करून ॥ शांतिरसें भरले पूर्ण ॥ आत्मस्तुति मनांतून ॥ स्वप्नीं जयांसी नावडे ॥६६॥
दुज याचे दोषगुणरीती ॥ हें कधीं नावडे जयांचे चित्तीं ॥ पराचे उत्तम गुण वनिती ॥ न विसरती कदाही ॥६७॥
गर्व नेणती अणुमात्र ॥ कोणसी न बोलती निष्ठुर ॥ आपुली निंदा ऐकतां साचार ॥ तिरस्कार नुपजेचि ॥६८॥
जैसे मेघ क्षारजळ प्राशिती ॥ परी पृथ्वीवरी गोड वर्षती ॥ धेनु तृण भक्षोनि देती ॥ क्षीर अमृतासारिखें ॥६९॥
इक्षुदंडासी घालिती खत ॥ तरी गोड होय रसभरित ॥ गंगा पाप जाळूनि पुण्य देत ॥ तैसे संत जाणावे ॥७०॥
परिस लोहकाळिमा झांकोन ॥ तत्काळचि करी सुवर्ण ॥ तैसेचि महाराज सज्जन ॥ परदोष लपविती ॥७१॥
जैसी कुळवंत कामिनी ॥ अवयव झांकी क्षणोक्षणीं ॥ तैसें आपुलें सुकृत झांकोनी ॥ सज्जन जन ठेविती ॥७२॥
असो सर्वलक्षणयुक्त ॥ बिभीषण परम भक्त ॥ तयासी विष्णुनाभ सत्य ॥ वर देता जाहला ॥७३॥
विरिंचि म्हणे साचार ॥ तुज भेटेल श्रीरघुवीर ॥ तो चिरंजीव करील निर्धार ॥ शशी-मित्र असती जों ॥७४॥
रावण कुंभकर्ण ते वेळे ॥ मेळवूनि राक्षसदळें ॥ प्रहस्त महोदर धांविन्नले ॥ प्रधान जाहले रावणाचे ॥७५॥
विद्युज्जिव्ह जंबुमाळी ॥ वज्रदंष्ट विरूपाक्ष बळी ॥ खर दूषण त्रिशिरा सकळी ॥ विद्युन्माली माल्यवंत ॥७६॥
मत्त महामत्त युद्धोन्मत्त ॥ शुक सारण दुर्धर समस्त ॥ बळ महाबळ धांवत ॥ रावणा वेष्टित सर्वही ॥७७॥
सकळ दळभार घेऊन ॥ लंकेवरी गेला रावण ॥ कदा नाटोपे वैश्रवण ॥ बहुदिन युद्ध करितां ॥७८॥
मग रावणें काय केलें ॥ पितयाचें पत्र आणिलें ॥ कुबेरासी पाठविलें ॥ येरें वंदिलें मस्तकीं ॥७९॥
उकलोनि वाची वैश्रवण ॥ आंत लिहिलें वर्तमान ॥ तुझा सापत्नबंधू रावण ॥ लंकाभुवन यास दीजे ॥८०॥
पितृआज्ञा ते वेदवचन ॥ मानोनि निघाला वैश्रवण ॥ सकळ संपत्ति पुष्पकीं घालोन ॥ विरिंचीपासीं गेला पै ॥८१॥
मग कनकाद्रीचे पाठारीं ॥ निर्मूनि अलकावती पुरी ॥ कुबेर तेथें ते अवसरीं ॥ विष्णुसुतें स्थापिला ॥८२॥
मयासुर मंदोदरी आणि शक्ती ॥ देता जाहला रावणाप्रती ॥ दीर्घज्वाळा बळीची पौत्री ॥ ते दीधली कुंभकर्णा ॥८३॥
सरमानामें गंधर्वकन्या ॥ ते दिधली बिभिषणा ॥ सकळ भूप शरण रावणा ॥ लंकेसी येती भेयेंचि ॥८४॥
रावणें सर्व देश जिंकिले ॥ गाईब्राह्मणांसी धरोनी बळें ॥ मुखीं घालोनियां सगळे ॥ दाढेखाली रगडित ॥८५॥
आकांतलें पृथ्वीचे जन ॥ कोठें लपावया नाहीं स्थान ॥ मग कुबेरें स्वर्गीहून ॥ सांगोनि पाठविलें रावणा ॥८६
कुबेरसेवक बोले वचन ॥ तुम्ही ऋषिपुत्र वेदसंपन्न ॥ टाकिली वेदांचीं खंडें करून ॥ शास्त्रज्ञान नसे तुम्हां ॥८७॥
आम्ही जाणते एक सृष्टीं ॥ ऐसा अभिमान वाहतां पोटीं ॥ गोब्राह्मण देखतां दृष्टीं ॥ मारितां कैसे अधर्मी हो ॥८८॥
समजोनियां शास्त्रार्थ ॥ मग कर्में करणें अनुचित ॥ त्यासी ऐहिक ना परमार्थ ॥ भोगील अनर्थ अनेक तो ॥८९॥
अवलक्षणी कुरूपी देख ॥ दर्पणीं न पाहे आपुलें मुख ॥ तोंवरीच अभिमान अधिक ॥ स्वस्वरूपाचा वाहतसे ॥९०॥
तैसे दोष आचरती ॥ मग धर्मशास्त्र विलोकिती ॥ परी वीट न मानिती चित्तीं ॥ नवलरीती हे वाटे ॥९१॥
ऐसें बोलतां कुबेरदूत ॥ रावण क्रोधावला अद्भुत ॥ व्याघ्रमुखीं मुष्टिघात ॥ ताडितां जेंवी खवळे पैं ॥।९२॥
पदीं ताडितां महाउरग ॥ कीं शुंडा पिळितां मातंग ॥ कीं घृतें शिंपितां सवेग ॥ पावक जैसा खवळे पैं ॥९३॥
ऐसा सक्रोध रावण ॥ सकळ दळभार सिद्ध करून ॥ रात्रीमाजी जाऊन ॥ घाला कुबेरावरी घातला ॥९४॥
संपदा आणि पुष्पक ॥ वस्तू हरिल्या सकळिक ॥ मग तो कुबेर यक्षनायक ॥ गेला शरण शक्रातें ॥९५॥
मग तो कुबेर ते वेळां ॥ शक्रें कोशगृहीं ठेविला ॥ असो रावणासी पुत्र जाहला ॥ मेघनाद प्रथमचि ॥९६॥
एक लक्ष पुत्रसंतति ॥ सवा लक्ष पौत्रोत्पति ॥ ऐशीं सहस्र युवती भोगितां रावण न धाये ॥९७॥
अठरा अक्षौहिणी वाजंत्रीं ॥ गर्जताती अहोरात्रीं ॥ पृथ्वीचे भूप महाद्वारीं ॥ कर जोडूनि उभे सदा ॥९८॥
अस्तां जातां दिनकर ॥ कर्पूरदीपिका अठरा सहस्र ॥ पाजळोनि सभेसमोर ॥ निशाचर तिष्ठती ॥९९॥
इंद्राचिया भयें पर्वत ॥ रावणासी शरण येत ॥ शक्र आमुचे पक्ष छेदित ॥ रक्षीं त्वरित आम्हांसी ॥१००॥
लंकेश तयासी अभय देत ॥ तुम्ही गज व्हा अवघे पर्वत ॥ समस्त अचळां मानली मात ॥ जाहले उन्मत्त वारण ॥१॥
रावण देवांवरी चालिला ॥ मेघनादें इंद्र ते वेळां ॥ ऐरावतीसगट पाडिला ॥ निजबळें रणांगणीं ॥२॥
ऐसा सत्रावेळां सहस्रनेत्र ॥ जिंकी मंदोदरीचा पुत्र ॥ मग इंद्रजित नाम थोर ॥ ब्रीद तेथोन ऐसें बांधिलें ॥३॥
पाश घालोनि पाकशासन ॥ इंद्रजितें आणिला बांधोन ॥ मग विरिंची आला धांवोन ॥ होय प्रसन्न शक्रजिता ॥४॥
अपेक्षित देवोनि वर ॥ सोडविला पुरंदर ॥ मग रावणें देव समग्र ॥ सेवेलागीं ठेविले ॥५॥
शक्रें आणावे नित्य हार ॥ छत्र धरी रोहिणीवर ॥ रसाधिपती निरंतर ॥ वाहे नीर धांवतचि ॥६॥
गभस्ति होय द्वारपाळ ॥ कुबेर आणि अनिळ ॥ यांही सडासंमार्जन सकळ ॥ गृहामाजी करावें ॥७॥
वस्त्रे धूत वैश्र्वानर ॥ पुरोहित जाहला विष्णुपुत्र ॥ पांडित्य करी अंगिराकुमर ॥ नारद तुंबर गाती सदा ॥८॥
दहावेळां शिव पूजिला ॥ रावण दश वक्रें पावला ॥ वीस हस्त लाधला ॥ शिवही केला वश तेणें ॥९॥
कोणे एक समयी रावण ॥ पुष्पकविमानीं बैसोन ॥ कैलासगिरी चढतां पूर्ण ॥ तों नंदी रक्षण महाद्वारीं ॥११०॥
म्हणे नको जाऊं लंकापती ॥ शिव-उमा आहेत एकांतीं ॥ ऐसें ऐकतां मयजापती ॥ परम क्षोभ पावला ॥११॥
नंदीस म्हणे ते वेळे ॥ तुज मर्कटाचेनि बोलें ॥ मी न राहें कदाकाळें ॥ जाईन बळेंकरूनियां ॥१२॥
ऐसें बोलतां दशकंधर ॥ कोपला तेव्हां नंदिकेश्र्वर ॥ शापसस्त्र अनिवार ॥ ताडिलें सत्वर तेणेंचि ॥१३॥
म्हणे उन्मत्त तूं मूढमती ॥ तुज नर वानर रणीं वधिती ॥ तुवां दशरुद्र पूजिले नीगुती ॥ अकरावा मारुती प्रगटेल ॥१४॥
तो वानररूपें अवतरोन ॥ करील तुझें गर्वमोचन ॥ ऐकतां क्रोधावला रावण ॥ म्हणे हा उपडीन कैलासगिरी ॥१५॥
उचलोनियां कैलासपर्वत ॥ लंकेत नेईन क्षणांत ॥ म्हणोनि तळीं घातला हात ॥ समूळ उचलावयासी ॥१६॥
तें जाणोनि हिमनगजामात ॥ निजपदें दडपिला पर्वत ॥ सहस्र वर्षेंपर्यंत ॥ आक्रंदत रावण ॥१७॥
मग करी शिवाचे स्तवन ॥ प्रसन्न जाहला त्रिनयन ॥ दशवक्र दीधला सोडून ॥ आला परतोन लंकेसी ॥१८॥
एकदां रेवातीरीं ध्यानस्थ ॥ बैसला असतां मयजाकांत ॥ पुढें सिकतालिंग विराजित ॥ तों पाणी चढत माघारें ॥१९॥
सहस्त्रार्जुनें निजभुजेंकरून ॥ कोंडिलें नर्मदेचें जीवन ॥ ध्यान करितां रावण ॥ आकंठपर्यंत बुडाला ॥१२०॥
परम क्रोधावला दशमौळी ॥ धांवोनि आला तयाजवळी ॥ म्हणे कोण रे तूं ये स्थळीं ॥ रेवाजळ कोंडितोसी ॥२१॥
सहस्त्रार्जुनें कवळ घालून ॥ ग्रीवेसी धरिला दशवदन ॥ कीं मृगेंद्रें धरिला वारण ॥ जाहले प्राण कासाविस ॥२२॥
बहुकाळ बंदीं घातला ॥ मग पौलस्ति ऋषि धांविन्नला ॥ भिक्षा मागोनि तया वेळां ॥ सोडविला राक्षस ॥२३॥
बळीचिया नगरा देख ॥ बळेंचि आला लंकानायक ॥ जैसा व्याळाचे बिळीं मूषक ॥ चारा घेऊं प्रवेशला ॥२४॥
तों बळीचिया महाद्वारीं ॥ एक पुरुष उभा दंडधारी ॥ जयाचिया तेजामाझारी ॥ शशी-मित्र झांकोळती ॥२५॥
तो महाराज त्रिविक्रम ॥ देखोनि बळीचें निजप्रेम ॥ द्वारपाळ जाहला पुरुषोत्तम ॥ अज अजित जगद्रुरु ॥२६॥
मग तयासी म्हणे रावण ॥ बळीसी आणी बोलावून ॥ नाहीं तरी हे नगरी उचलोन ॥ पालथी घालीन सागरीं ॥२७॥
मग म्हणे वैकुंठविलासी ॥ तूं बळीचा प्रताप नेणसी ॥ आतांच येईल प्रत्ययासी ॥ जाईं वेगेंसी आंतौता ॥२८॥
मग आतां प्रवेशला त्वरित ॥ तों सभेसी बैसला विरोचनसुत ॥ तयासी म्हणे लंकानाथ ॥ करावया समर पातलों मी ॥२९॥
जैसा शुष्क तृणाचा पुतळा ॥ धरावया आला वडवानळा ॥ कीं वृषभ बळें माजला ॥ खोचूं धांवला सिंहासी ॥१३०॥
व्याघ्रासी धरीन म्हणे बस्त ॥ कीं आळीका सुपर्णावरी धांवत ॥ ऐरावतीचा मोडावया दांत ॥ शलभ जैसा सरसावला ॥३१॥
वृश्र्चिक धांवे सत्वर ॥ ताडावया खादिरांगार ॥ खद्योत म्हणे दिवाकर ॥ आंसडून पाडीन खालता ॥३२॥
तैसा बळीप्रति रावण ॥ सांगे आपुलें थोरपण ॥ कीं सरस्वतीपुढें मतिमंदें येऊन ॥ वाग्वाद आरंभिला ॥३३॥
हांसोनि बळी म्हणे ते वेळे ॥ या वैकुंठनाथे द्वारपाळें ॥ पूर्वीं नारसिंहरूप धरिलें ॥ प्रल्हाद भक्त रक्षावया ॥३४॥
नरसिंहगदाघायेंकरून ॥ हिरण्यकशिपूचें कर्णभूषण ॥ कुंडलें पडलीं उसळोन ॥ तीं उचलोन घेई तूं ॥३५॥
तीं उचलों गेला दशकंधर ॥ बळें लाविले वीसही कर ॥ जैसा मशकासी न ढळे कुंजर ॥ तैसें जाहलें रावणा पैं ॥३६॥
निस्तेज जाहला ते वेळीं ॥ तो बळीची राणी विंध्यावळी ॥ सारिपाट खेळतां प्रीतिमेळीं ॥ फांसा हातींचा उसळला ॥३७॥
तों बळी म्हणे रावणासी ॥ फांसा आणि वेगेंसीं ॥ परी तोही न उचले तयासी ॥ राक्षसासी खेद वाटे ॥३८॥
गदगदां हांसती दोघें जणें ॥ बंदीं घातले म्हणती देव याणें ॥ येथें आला युद्धाकारणें ॥ तों फासा यासी नुचलेचि ॥३९॥
जाहला परम अपमान ॥ माघार चालिला दशवदन ॥ तो मार्गी बळीचे सेवकजन ॥ त्यांणी रावण नागविला ॥१४०॥
घेतलीं वस्त्रें शस्त्रें हिरून ॥ मुखासी तेल मसी लावून ॥ वीसही हस्त बांधोन ॥ नगरामाजी हिंडविती ॥४१॥
एक अंगावावरी धुळी टाकिती ॥ एक दाढी धरोनि ओढिती ॥ एक बळेंचि बैसविती ॥ एक उठविती सवेंचि ॥४२॥
एक करिती शेणमार ॥ काकुळती येत दशकंधर ॥ पळों पाहे जंव बाहेर ॥ तंव द्वारपाळ जाऊं नेदी ॥४३॥
क्षुद्र द्वार मोरियेमधून ॥ मस्तक घाली जंव रावण ॥ तंव सर्वांठायी वामन ॥ दंडावरी मारित ॥४४॥
बळीचे अश्र्वशाळेंत रावण ॥ क्षुधाक्रांत हिंडे नग्न ॥ चणे खातसे वेंचून ॥ मागे कोरान्न घरोघरीं ॥४५॥
पोटासाठी वाघ्या होऊन ॥ म्हणे मी मल्हारीचा श्र्वान ॥ कोठंबे चोंडकें काखे घेऊन ॥ नाचोनि धान्य मेळवी ॥४६॥
तों दासींनी धरिला कौतुकें ॥ उदक आणितां घातला काखें ॥ तयां काकुळती येत दीनमुखें ॥ मग सोडिती सत्वर ॥४७॥
मग विश्रवा धांवोन ॥ बळीस भेटला येऊन ॥ म्हणे बंदीस घातला रावण ॥ तो भिक्षेस मज देइंजे ॥४८॥
बळी बोले आण वाहोन ॥ येथें कोणास नाहीं बंधन ॥ ग्रामांत असे रावण ॥ तो शोधोनि नेईजे ॥४९॥
तो बळीचे आश्र्वशाळेत देखिला ॥ पिता देखोनि रडूं लागला ॥ मग ऋषीनें वामन स्तविला ॥ सोडवून नेला रावण ॥१५०॥
परम लज्जित रावण ॥ लंकेसी आला परतोन ॥ मागुती पराक्रम धरोन ॥ म्हणे मी जिंकीन वाळीतें ॥५१॥
तों समुद्रतीरीं शक्रसुत ॥ बैसला असे ध्यानस्थ ॥ त्यासी धरावया लंकानाथ ॥ पुष्पकांतून उतरला ॥५२॥
जैसा पंचाननापुढें ॥ मार्जार दावी आपुले पवाडे ॥ कीं पंडितापुढें महामूढें ॥ वाग्वाद आरंभिला ॥५३॥
कीं रासभें ब्रीद बांधोन ॥ नारदापुढें मांडिलें गायन ॥ कीं महाव्याघ्रावरी टवकारून ॥ जंबूक जैसा पातला ॥५४॥
तैसा वाळीपुढें उभा रावण ॥ सावध होतां शक्रनंदन ॥ ग्रीवेसीं दशग्रीव धरोन ॥ कक्षेमाजी दाटिला ॥५५॥
चतुःसमुद्रीं करोनि स्नान ॥ किष्किंधेसी आला परतोन ॥ अंगदाच्या पाळण्यावरी नेऊन ॥ उफराटा रावण बांधिला ॥५६॥
क्षणाक्षणां धरोनि दाढी ॥ अंगद बाळभावे उपडी ॥ मग विश्रवा धांवोनि तांतडी ॥ भिक्षा मागे वाळीतें ॥५७॥
मग मुखासी काळें लावुनी ॥ वाळीनें दीधला भिरकावुनी ॥ लंकेंत पडिला येउनी ॥ खेद मनीं बहुत करी ॥५८॥
एकदां रावण पुसे विरंचित्तें ॥ आमुचा अंत कवणाचेनि हातें ॥ तें सत्य सांगावें आम्हांतें स्नेहचित्तेंकरूनियां ॥५९॥
विधि म्हणे अजपाळसुत ॥ त्याचें नाम विख्यात दशरथ ॥ त्यासी पुत्र होईल रघुनाथ ॥ तुझा अंत त्या हातें ॥१६०॥
रावणें केला मग पण ॥ तरी मी दशरथासी वधीन ॥ तों अजपाळपुत्राचें लग्न ॥ मांडिलें इकडे गजरेंसीं ॥६१॥
तो नारद सांगे अजपाळा ॥ जतन करी दशरथकौसल्या ॥ लग्नसोहळ्यामाजी घाला ॥ घालील अकस्मात रावण ॥६२॥
ऐसें सांगतां कमलोद्भवसुत ॥ मग जहाज घालोनि समुद्रांत ॥ लग्न आरंभिलें तेथ ॥ महागजरेंकरोनियां ॥६३॥
सागरामाजी होतें लग्न ॥ रावणें ही गोष्ट ऐकोन ॥ तंव तो अष्टवर्गाचा दिन ॥ घातला घाला रात्रींत ॥६४॥
जैसे अंतरिक्ष पक्षी येती ॥ तैसे राक्षस उड्या घेती ॥ जहाज फोडोनि चूर्ण करिती ॥ गदापर्वतघातेंचि ॥६५॥
वऱ्हाड सर्व बुडविलें ॥ रावण कौसल्येसी घेतलें ॥ जिचें स्वरूप न जाय वर्णिलें । तीस घातलें पेटींत ॥६६॥
पेटी लंकेसी नेता उचलोन ॥ राक्षसें बोलाविला एक मीन ॥ तो बाहेर आला सांगरांतून ॥ त्यासी रावण अज्ञापी ॥६७॥
ही पेटी करावी जतन ॥ कोणा न द्यावी मजवांचून ॥ लंकेत प्रवेशला रावण ॥ ती वस्तु जतन मत्स्य करी ॥६८॥
समुद्राचे गहन बेटीं ॥ जेथें न पडे कोणाची दृष्टी ॥ तेथें मत्स्यें ठेवूनि पेटी ॥ गेला आपण स्वकार्या ॥६९॥
कैंचा सोहळा कैचें लग्न ॥ लोक समग्र गेले बुडोन ॥ तरी दशरथ समुद्रांतून ॥ उफाळला अवचिता ॥१७०॥
ज्याचे पोटीं येणार श्रीराम ॥ दुर्गम तेंचि होय सुगम ॥ विष तें अमृत होय उत्तम ॥ अपाय तोचि उपाय ॥७१॥
तरी अंतरिक्ष चढे पांगुळ ॥ देव जरी होय दयाळ ॥ आंगणींच्या लता सकळ ॥ कल्पलता होती त्या ॥७२॥
दशरथ पाहे समुद्रांत ॥ तों भंगलें जहाज अकस्मात ॥ वाहात वाहात आलें तेथ ॥ त्यावरी दशरथ बैसला ॥७३॥
वायुवेगें जहाज गेलें ॥ त्याच बेटाशीं येऊनि लागलें ॥ दशरथे पेटी ते वेळे ॥ सहज लीलें उघडिली ॥७४॥
तों आंत कौसल्यानिधान ॥ पाहतां वेधला अजनंदन ॥ तो नारद अकस्मात येऊन ॥ उभा ठाके ते वेळी ॥७५॥
ज्यासी भूत भविष्य सर्व ज्ञान ॥ तेणें मुहूर्तवेळा पाहून ॥ तात्काळ दोघांसी लाविलें लग्न ॥ विधियुक्त विधिसुतें ॥७६॥
वोहरांसी आशीर्वाद देत ॥ जो वैकुंठवासी रमाकांत ॥ तो तुमचे पोटी अवतरेल सत्य ॥ भयभीत होऊं नका ॥७७॥
दोघे पेटींत बैसवून ॥ वेगें गेला ब्रह्मनंदन ॥ तों लंकेत दशवदन ॥ कमळासनाप्रति सांगे ॥७८॥
तुवां जें भविष्य कथिलें ॥ तें अवघेंचि असत्य झालें ॥ जहाज फोडूनि लोक बुडविले ॥ हिरोनि आणिलें कौसल्येसी ॥७९॥
मग बोले चतुरानन ॥ मघांच दोघांसी लाविले लग्न ॥ कदा न टळे ब्रह्मवचन ॥ कल्पांतीही दशवक्रा ॥१८०॥
येरू म्हणजे जर जाहले लग्न ॥ तरी मी तुज इच्छित देईन ॥ मग पेटी आणविली मत्स्यापासून ॥ सभेमध्यें रावणें ॥८१॥
त्यामाजी नवरी असे तत्वतां ॥ ब्रह्मा म्हण उघडी आतां ॥ तों पेटी उघडूनि पाहतां ॥ वोहरे उभयतां देखिली ॥८२॥
परम आश्र्चर्य करी रावण ॥ म्हणे खरें जाहलें ब्रह्मवचन ॥ तरी मी या दोघांसी वधीन ॥ शस्त्र घेऊन सरसावला ॥८३॥
कौसल्या जाहली भयभीत ॥ पतीचें वदन विलोकित ॥ परी निर्भय वीर दशरथ ॥ ना भी म्हणत कौसल्येतें ॥८४॥
मी सूर्यवंशीं महावीर ॥ हे मशक काय दशकंधर ॥ याचीं दाही शिरें समग्र ॥ खंडीन आतां येथेंचि ॥८५॥
मग रावणाचा हात ॥ धरिता जाहला विष्णुसुत ॥ म्हणे मज देईं इच्छित ॥ माग म्हणत दशवदन ॥८६॥
हीं दोघें वधूवरें आतां ॥ मज देईं लंकानाथा ॥ मंदोदरी म्हणे तत्वतां ॥ वचन असत्य न करावें ॥८७॥
गेला तरी जावो प्राण ॥ परी असत्य न करावें वचन ॥ यासी वधितां येथेंचि विघ्न ॥ उठेल दारुण आतांचि ॥८८॥
बुद्धीचा प्रवर्तक भगवंत ॥ ब्रह्मयासी म्हणे नेईं त्वरित ॥ तेणें पेटी उचलोन अकस्मात ॥ अयोध्येसी आणिली ॥८९॥
अयोध्येंत जाहला जयजयकार ॥ वेगें पातला शचीवर ॥ दशरथावरी धरी छत्र ॥ कर्तव्य विचित्र हरीचें ॥१९०॥
दशरथ राज्यीं स्थापून ॥ विधि आणि सहस्रनयन ॥ वेगें पावले स्वस्थान ॥ आनंदें मनी उचंबळले ॥९१॥
पुष्पकीं बैसोनि जातां दशकंधर ॥ एक देवस्त्री देखिली सुंदर ॥ तिचा बळेंचि धरिला कर ॥ तिसीं अविचार करि इच्छी ॥९२॥
तंव ते आक्रंदत नितंबिनी ॥ रावणें सोडिली तेचि क्षणीं ॥ ती ब्रह्मयापासी जाऊनी ॥ गाऱ्हाणे सर्व सांगत ॥९३॥
रावणासी सत्यलोकवासी ॥ परस्त्रीवर बलात्कार करिसी ॥ तरी शतखंडें निश्र्चयेंसी ॥ तुझें तनूचीं होतील ॥९४॥
जैसा सिंह आडांत पडिला ॥ कीं महाव्याघ्र सांपळ्यांत सांपडला ॥ तैसा रावण बांधला ॥ शापपाशेंकरोनियां ॥९५॥
रावण पाप करी दारुण ॥ गांजिले गाईब्राह्मण ॥ पृथ्वी आक्रंदल पूर्ण ॥ गेली शरण ब्रह्मया ॥९६॥
गाईच्या रूपं धरित्री ॥ आक्रंदे विरिंचीच्या द्वारीं ॥ प्रजा ऋषीगण ते अवसरीं ॥ शरण आले विधातया ॥९७॥
विधी बाहेर आला ते क्षणीं ॥ तो समस्त सांगती गाऱ्हाणीं ॥ रावणें यज्ञ टाकिले मोडोनी ॥ सत्कर्म अवनीं चालेना ॥९८॥
एक म्हणे माझिया मखां ॥ विघ्न करी नित्य ताटिका ॥ एक म्हणे सुबाहु मारीच देखा ॥ क्रतु माझा विध्वंसिती ॥९९॥
एक सांगती ऋषीश्र्वर ॥ आमचीं कुटुंबें समग्र ॥ कुंभकर्णें गा्रसिली थोर ॥ अनर्थ मांडिला विधातया ॥२००॥
त्रिदश आणि पुरंदर ॥ म्हणती बंदीं पडले समग्र ॥ कोणासी नाटोपे दशकंधर ॥ काय विचार करावा ॥१॥
मग देव प्रजा ऋषिगण ॥ मुख्य परमेष्ठी विष्णुनंदन ॥ क्षीरसागरासी येऊन ॥ अपार स्तवन मांडिलें ॥२॥
शेषशयन नारायण ॥ कोटि सूर्यांची प्रभा पूर्ण ॥ साठी सहस्र योजन ॥ शेषतल्पक शुभ्र तो ॥३॥
लक्षार्ध योजनें प्रमाण ॥ वरी पहुडला श्रीभगवान ॥ तो सच्चिदानंद रमारमण ॥ अलंकारें मंडित ॥४॥
जे अनंत शक्तींची स्वामिणी ॥ कमला विलसत चरणी ॥ जिच्या इच्छामात्रें करूनी ॥ ब्रह्मांड हें विस्तारलें ॥५॥
एक लक्ष योजनें दैदीप्य ॥ विराजमान मध्य मंडप ॥ तेथींचें तेज पाहतां अमूप ॥ मार्तंड शशी लोपती ॥६॥
गरुडपाचूंचें जोतें स्वयंभ ॥ वरी हिऱ्याचे विशाळ स्तंभ ॥ माणिकांची उथाळीं सुप्रभ ॥ खालीं तोळंबे हिरियांचे ॥७॥
सुवर्णाची तुळवटें प्रचंडें ॥ आरक्त रत्नांचे पसरिले दांडे ॥ वरी किलच्या झळकती निवाडें ॥ गरुडपाचूंचिया साजिऱ्या ॥८॥
असो पैलतीरीं देव सकळी ॥ उभे ठाकले बद्धांजुळीं ॥ म्हणती पूर्णब्रह्म वनमाळी । भक्तपाळका सर्वेशा ॥९॥
जयजय अनंत ब्रह्माडनायका ॥ वेदवंद्या वेदपाळका ॥ विश्र्वंभरा विश्र्वव्यापका ॥ विश्र्वरक्षका जगद्रुरो ॥२१०॥
पुराणपुरुषा परात्परा ॥ पंकजलोचना पयोब्धिविहारा ॥ परमात्मया परम उदारा ॥ भुवनसुंदरा भवहृदया ॥११॥
कर्ममोचका करुणाकरा ॥ कैवल्यदायका कमळावरा ॥ कर्मातीता कैटभसंहारा ॥ कनकवसना करुणाब्धे ॥१२॥
जय जय सकळदेवपाळका ॥ जय जय सकळचित्तचाळका ॥ निर्विकारा निरुपाधिका ॥ निर्गुणा निश्र्चळा निःसंगा ॥१३॥
केशवा हरी मुरमर्दना ॥ रमावल्लभा मधुसूदना ॥ सकळदुरितकाननदहना ॥ तमनाशना प्रतापसूर्या ॥१४॥
प्रळयसमुद्रीं तूं जनार्दना ॥ विशाळ मीनरूप धरून ॥ महादैत्य विदारून ॥ वेदोद्धार तुवां केला ॥१५॥
परम विशाळ मंदराचळ ॥ भेदित चालिला पाताळ ॥ तूं कूर्मरूप धरूनि घननीळ ॥ पृष्ठी खालती दीधली ॥१६॥
हिरण्याक्ष दैत्य सबळ ॥ कांखेसी घेऊन जातां भूमंडळ ॥ वराहवेष तूं तमाळनीळ ॥ दानव सकळ मर्दिले ॥१७॥
दानवबाळकप्रल्हाद ॥ त्यास तुझा अखंड छंद ॥ मग करूनि स्तंभभेद ॥ प्रकटलासी नरहरी ॥१८॥
इंद्राचे कैवारें बळी ॥ तो तुवां घातला पाताळीं ॥ त्याचे द्वारीं तू वनमाळी ॥ द्वारपाळ अद्यापी ॥१९॥
नसतां सेना रथ सेवक ॥ फरशधर तूं भृगुकुलतिलक ॥ तीन सप्तकें उर्वी निःशंक ॥ निक्षत्री केली हरी त्वां ॥२०॥
आतां रावण कुंभकर्ण असुर ॥ इहीं त्रिभुवन पीडिलें समग्र ॥ भक्तकैवारी तूं सर्वेश्र्वर ॥ रक्षी सत्वर दासांतें ॥२१॥
तों क्षीरसागरींहूनि अद्भुत ॥ ध्वनि उठली अकस्मात ॥ रविकुळीं राजा दशरथ ॥ अवतार तेथें घेतों मी ॥२२॥
शेष होईल लक्ष्मण ॥ भरत होईल पांचजन्य ॥ सुदर्शन तोचि शत्रुघ्न ॥ अवतार पूर्ण हे माझे ॥२३॥
जनकराजा मिथिलापुरीं ॥ कमळा जाईल त्याचे उदरीं ॥ तुम्ही देव एकसरीं ॥ वानररूपें अवतरा ॥२४॥
शिव तो होईल हनुमंत ॥ ब्रह्मा तो ऋक्ष जांबूवंत ॥ धन्वंतरी तो सुषेण सत्य ॥ अंगिरापति तो अंगद जाणिजे ॥२५॥
अदिति आणि कश्यप ॥ तेचि कौसल्या आणि दशरथ भूप ॥ तेथें अवतरेल चित्स्वरूप ॥ आत्माराम रघुवीर ॥२६॥
सुग्रीव तो जाणिजे मित्र ॥ नळ तो अनळ साचार ॥ नीळ अनिळअवतार ॥ यम तोचि ऋृषभ पैं ॥२७॥
ऐशी आज्ञा होतां समस्त ॥ देव जयजयकारें गर्जत ॥ आनंद न माय अंबरांत ॥ गेले त्वरित स्वस्थाना ॥२८॥
श्रीरामकथा अति रसाळ ॥ हेंचि मानससरोवर निर्मळ ॥ तुम्ही चतुर श्रोते मराळ ॥ बैसा सकळ एकपंक्तीं ॥२९॥
श्रीरामकथा करितां श्रवण ॥ होय पापांचें सर्व खंडण ॥ चिंतिले मनोरथ होती पूर्ण ॥ भक्तिकरून वाचितां ॥२३०॥
श्रोतयांसीं पडतां विघ्न ॥ श्रीराम निवारित स्वयें आपण ॥ सर्व काल रामचरणीं लीन ॥ असतां भवबंधन चुकेल ॥३१॥
ब्रह्मानंदा आत्मयारामा ॥ भक्तकामकल्पद्रुमा ॥ श्रीधरवरदा पूर्णब्रह्मा ॥ अक्षय अनामा अभंगा ॥३२॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ द्वितीयाध्याय गोड हा ॥२३३॥
श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
श्रीरामविजय – अध्याय ३ रा
श्रीगणेशाय नमः ॥ तुम्ही संत श्रोते भाविक ॥ कविमुद्रारत्नपरीक्षक ॥ श्रोता देखोनि मृगांक ॥ वक्ता सोमकांत पाझरे ॥१॥
तुम्ही बोधसमुद्रींचीं मुक्तें पवित्रें ॥ कीं चैतन्यनभींची दिव्य नक्षत्रें ॥ की वैराग्यवनींचीं सुमनें विचित्रें ॥ संतरूपें विकासलीं ॥२॥
निवडलीं रामकथामृतपात्रें ॥ की ज्ञानभरित पिकलीं क्षेत्रें ॥ कीं भजनपंथींचीं सरोवरें ॥ संतरूपें भरिलीं हो ॥३॥कीं भवजलदजालप्रभंजन ॥ अज्ञानतिमिरच्छेदक चंडकिरण ॥ जो कां मदगजविदारक पंचानन ॥ मत्सरकाननदहन जो ॥४॥
रामविजय ग्रंथ वैरगर ॥ साहित्यरत्नें निघती अपार ॥ हीं तुम्ही अंगिकारावीं वारंवार ॥ कासयासी प्रार्थावें ॥५॥
कमळकोशींचा मकरंद बरा ॥ हें नलगे सांगावें भ्रमरा ॥ राजहंसासी घे मुक्तचारा ॥ ऐसें किमर्थ प्रार्थावें ॥६॥
शीतळ होई चंद्रमंडळा ॥ कासया सांगावें वेळोवेळां ॥ मित्रासी प्रकाश आगळा ॥ पाडीं कासया म्हणावें ॥७॥
संतांसी धरा क्षमा शांती ॥ ऐसें वदे तोचि मंदमती ॥ प्रेमळासी करीं भक्ती ॥ सांगावें नलगेचि हें ॥८॥
तैसे पंडित तुम्ही ज्ञानघन ॥ करा सुरस रामकथाश्रवण ॥ हें वारंवार म्हणतां दूषण ॥ वक्त्यासी झगटेल ॥९॥
असो पूर्वाध्यायीं कथा निश्र्चिती ॥ सांगितली रावणाची उत्पत्ति ॥ कौसल्या दशरथ अयोध्येप्रति ॥ नेऊनि विधीनें स्थापिलीं ॥१०॥
सूर्यवंशभूषण अद्भत ॥ अयोध्यापति राजा दशरथ ॥ ज्याची पट्टराणी विख्यात ॥ कुशल बहुत कौसल्या ॥११॥
सुमित्रा कैकयी स्वरूपवंत ॥ दोघींस वरी राव दशरथ ॥ आणीक सातशें परिणीत ॥ भोगांगना सुंदरा ॥१२॥
ज्ञानकळा कौसल्या सती ॥ सुमित्रा केवळ सद्भक्ती ॥ कैकयी ते कपटप्रकृती ॥ रजतमयुक्त सर्वदा ॥१३॥
केवळ विवेक मूर्तिमंत ॥ तोचि अजसुत दशरथ ॥ जो परमयोद्धा रणपंडित ॥ धनुर्विद्या सर्व जाणे ॥१४॥
अंधारामाजी शब्द उठतां ॥ तेथेचि बाण मारी अवचिता ॥ धन्य त्याची हस्तकुशलता ॥ वीर दशरथाऐसा नसे ॥१५॥
परी पोटीं नसे पुत्रसंतान ॥ तेणें राजेंद्र असे उद्विग्न ॥ पुत्राविण शून्य सदन ॥ बोलती शास्त्रज्ञ पंडित ॥१६॥
शरीर जैसें प्राणाविण ॥ तारुण्याविण पंचबाण ॥ दयेविण व्यर्थ ज्ञान ॥ शांतीवांचून वैराग्य ॥१७॥
संपत्ति जैशी धर्मेविण ॥ पंडितावांचून सभासदन ॥ कीं करणीविण व्यर्थ ज्ञान ॥ दीपेंविण मंदिर जेंवी ॥१८॥
कीं वेदांतज्ञानावांचून ॥ कोरडी व्युत्पत्ति व्यर्थ ज्ञान ॥ कीं सत्पात्रावांचून दान ॥ कीं स्नेहेंविण बंधु जैसा ॥१९॥
कीं जळेंविण वापिका ॥ कीं नृपाविण नगर देखा ॥ कीं नासिकाविण मुखा ॥ शोभा जैसी न येचि ॥२०॥
कीं फळेंविण तरुवर ॥ कीं रामस्मरणाविण मंदिर ॥ तैसा पुत्राविण वंश पवित्र ॥ सर्वथा पावन नव्हेचि ॥२१॥
असो राजा दशरथ ॥ संततीलागीं चिंताक्रांत ॥ सदा विपिनें गहन हिंडत ॥ मृगयामिषेंकरोनियां ॥२२॥
नावडे छत्रसिंहासन ॥ नावडे चातुर्यकळा गायन ॥ बहुत केले प्रयत्न ॥ परी संतान नव्हेचि ॥२३॥
तों दशरथें स्वप्न देखिलें ॥ दोघे पुरुष आपण वधिले ॥ आणि एके स्त्रियेसी मारिलें ॥ अपराधेंविण तत्त्वतां ॥२४॥
गजबजोनि उठला त्वरित ॥ कोणासी न बोले मूकवत ॥ वसिष्ठगृहास जाऊन त्वरित ॥ नमोनि स्वप्न सांगतसे ॥२५॥
गुरु बोले हें दुष्ट स्वप्न ॥ तीन श्र्वापदें येईं वधोन ॥ मग याची शांति करून ॥ दोषनिवारण करावें ॥२६॥
गुरुआज्ञेनें ते दिवशी ॥ राजेंद्र निघाला मृगयेसी ॥ वासरमणि गेला अस्तासी ॥ परी श्र्वापद न सांपडे ॥२७॥
पडला अत्यंत अंधकार ॥ एकला हिंडे नृपवर ॥ धनुष्यासी लावून शर ॥ शोधी कांतार तेधवां ॥२८॥
तों एका सरोवराचे तीरीं ॥ राजा गुप्त बैसे वृक्षावरी ॥ कानाडी ओढूनि ते अवसरीं ॥ कर्णीं ऐके सांचोल ॥२९॥
तों ते मार्गीं श्रावण ॥ आला मायबाप घेऊन ॥ दिवसा बहुत विघ्नें आणि उष्ण ॥ म्हणोनि रात्रीं गमन करी ॥३०॥
दोघें वृद्धें खांदीं घेऊनी ॥ श्रावण तीर्थें हिंडे मेदिनी ॥ त्या सरोवराचे तीरीं येऊनी ॥ उभा राहिला नावेक ॥३१॥
तों तीं वृद्धें म्हणती श्रावणा ॥ आम्हां करवी उदकपाना ॥ ऐकतां ऐसिया वचना ॥ कावड खालीं ठेविली ॥३२॥
हातीं कमंडलु घेऊन ॥ जीवनांत प्रवेशला श्रावण ॥ दशरथें सांचोल ऐकोन ॥ निर्वाण बाण सोडिला ॥३३॥
सपक्ष बाण हृदयीं भेदला ॥ हातींचा कमंडलु खालीं पडला ॥ देह भूमीवरी टाकिला ॥ प्राण चालिला श्रावणाचा ॥३४॥
म्हणे कोणे सभाग्याचा बाण ॥ करीत आला रामस्मरण ॥ हृदय निवालें संपूर्ण ॥ केलें पावन मजलागीं ॥३५॥
ऐकोनि मनुष्याचें वचन ॥ नृपवर जवळी आला धांवोन ॥ तंव तो पडिलासे श्रावण ॥ रामस्तवत करीतचि ॥३६॥
मग म्हणे कर्म पापकारी ॥ पडली हत्त्या मजवरी ॥ श्रावण म्हणे राया न करीं ॥ खेद कांहीं सर्वथा ॥३७॥
माझीं मायबापें वृद्धें दीन ॥ तयांसी करवीं उदकपान ॥ मग मी सोडीन प्राण ॥ सत्य जाण राजेंद्रा ॥३८॥
दोघें वृद्धें अत्यंत पाहीं ॥ त्यांचे सेवेसी कोणी नाहीं ॥ दशरथ गहिंवरला हृदयीं ॥ शोकाकुलित जाहला ॥३९॥
श्रावण म्हणे दशरथा ॥ उदक दोघां पाजूनि त्वरिता ॥ मग हे सांगावी वार्ता ॥ नाहीं तरी प्राण त्यागिती ॥४०॥
उदक नेतां अयोध्याराणा ॥ वृद्धें म्हणती बा रे श्रावणा ॥ तंव तो न बोलेचि वचना ॥ कांही केलिया सर्वथा ॥४१॥
कांरे श्रावणा न बोलसी ॥ उदक मागितलें येवढे निशीं ॥ बा रे म्हणोनि कोपलासी ॥ शीणलासी पाडसा ॥४२॥
उदयाचळीं मावळेल मित्र ॥ शेष सांडील भूभिभार ॥ तीव्र तपेल रोहिणीवर ॥ तरी क्रोध अणुमात्र न ये तूतें ॥४३॥
जैसें गंगेचें निर्मळ जीवन ॥ तैसें श्रावणा तुझें मन ॥ तान्हया कां रे न बोलसी वचन ॥ राजा ऐकोनि गहिंवरे ॥४४॥
मग अजराजपुत्र बोलिला ॥ म्यां अवचितां श्रावण वधिला ॥ तंव तिहीं धरणीवर देह टाकिला ॥ प्राण जाहला कासाविस ॥४५॥
आठवोनि श्रावणाचे गुण ॥ दोघें आक्रंदती दीनवदन ॥ ऐसा पुत्र हें त्रिभुवन ॥ शोधितांही न सांपडे ॥४६॥
आहा रे पुत्रा श्रावणा ॥ गंभीरा गुणनिधाना ॥ आमुचे प्राण करिती प्रयाणा ॥ श्रावणा वदन दावीं कां ॥४७॥
या ब्रह्मांडमंडपांत ॥ श्रावणाऐसा नाहीं सुत ॥ जैसीं लक्ष्मी आणि वैकुंठनाथ ॥ तैसीं भावित मातापिता ॥४८॥
जो न करी मातृपितृभजन ॥ जळो त्याचें ब्रह्मज्ञान ॥ तो षट्शास्त्रें आला पढून ॥ तरी त्याचें दर्शन न व्हावें ॥४९॥
त्याचें जप तप अनुष्ठान ॥ दान अध्ययन श्रवण मनन ॥ कळा चातुर्य व्यर्थ ज्ञान ॥ जैसें भाषण मद्यपियाचें ॥५०॥
तेणें अभ्यासिल्या चौसष्टी कळा ॥ त्या अवघ्याचि जाहल्या विकळा ॥ जयासी मातापित्यांचा कंटाळा ॥ त्या चांडाळा न शिवावें ॥५१॥
माता पिता गुरु देव जाण ॥ चारी दैवतें समसमान ॥ तोचि परम ज्ञाता जाण ॥ न मोडी वचन श्रेष्ठाचें ॥५२॥
म्हणोनि पुत्र एक श्रावण ॥ आठवूनि तयाचे गुण ॥ दोघें पडली मूर्च्छा येऊन ॥ जावया प्राण एकवटले ॥५३॥
मग तीं शाप देती प्राण जातां ॥ म्हणती तुझाही पुत्र पुत्र करितां ॥ प्राण जाईल रे दशरथा ॥ आम्हां ऐसाचि तात्काळ ॥४४॥
मग तिहीं सोडिला प्राण ॥ रायें केलें तिघांचें दहन ॥ उत्तरकार्य संपादून ॥ अयोध्येसी परतला ॥५५॥
मनांत हर्ष मानी नृपवर ॥ मज शाप जाहला तो केवळ वर ॥ यांचे शापें तरी पुत्र ॥ हो कां सत्वर मजलागीं ॥५६॥
अयोध्येसीं आला दशरथ ॥ वसिष्ठासी सांगितला वृत्तांत ॥ पुढें द्वादश वर्षेंपर्यंत ॥ दुष्काळ पडला पृथ्वीवरी ॥५७॥
न वर्षे कदा बलाहक ॥ अत्यंत तीव्र तपे अर्क ॥ धन्य तृण जीवन सकळिक ॥ नाहीं निष्टंक पृथ्वीवर ॥५८॥
गायी ब्राह्मण पीडिले बहुत ॥ दैत्यगुरु परम कापट्यवंत ॥ तेणें जलद आकर्षिले समस्त ॥ वृष्टी एकाक्ष होऊं नेदी ॥५९॥
वृष्टी जाहलिया परिपूर्ण ॥ सुखी होती गोब्राह्मण ॥ ते करितील महायज्ञ ॥ सुरांस पूर्ण बळ तेणें ॥६०॥
वृषपर्वा दैत्येंद्र थोर ॥ त्यासी साह्य जाहला शुक्र ॥ निर्जरभारांसहित शक्र ॥ युद्ध करीत तयांसीं ॥६१॥
बहुत दिवस जाहला संग्राम ॥ परी शुक्र कपटी पूर्ण परम ॥ मेघ वर्षो नेदी अधम ॥ सुत्रामा चिंताक्रांत बहुत ॥६२॥
वज्रधरासी म्हणे अंगिरासुत ॥ अयोध्येचा राजा दशरथ ॥ तो प्रतापार्क रणपंडित ॥ जिंकील दैत्य क्षणमात्रें ॥६३॥
मग मातली आणि विजयरथा ॥ मूळ पाठविलें दशरथा ॥ मातली सांगे समूळ वार्ता ॥ अनावृष्टिकारणें जें ॥६४॥
ऐकोनि दैत्यप्रताप अद्भुत ॥ तत्काळ रथीं बैसला दशरथ ॥ तों कैकयी रायास प्रिय अत्यंत ॥ काय बोलत तेधवां ॥६५॥
म्हणे मी समागमें येईन ॥ आणि संग्राम तुमचा पाहीन ॥ राजा म्हणे तूं सुकुमार पूर्ण ॥ युद्धकंदन ते स्थानीं ॥६६॥
येरी म्हणे तुम्हीं जवळी असतां ॥ मज भय नाहीं सर्वथा ॥ ऐसे तिचे बोल ऐकतां ॥ घेतली रथावरी तेधवां ॥६७॥
निराळमार्गें रथ तेवेळीं ॥ घेऊनि जात चपळ मातली ॥ देवदैत्यांच्या रणमंडळीं ॥ रथ अकस्मात उतरला ॥६८॥
वैकुंठीहूनि विनतासुत ॥ क्षीराब्धितटीं उतरे अकस्मात ॥ तैसा राजा दशरथ ॥ सुरसमुदायांत उतरला ॥६९॥
अजपुत्र देखानि पाकशासन ॥ देता जाहला क्षेमालिंगन ॥ दशरथ धनुष्य चढवून ॥ उभा ठाकला रणांगणीं ॥७०॥
बाणापाठीं बाण सोडित ॥ जैसे शब्दामागें शब्द येत ॥ कीं मेघधारा वर्षत ॥ शर सोडित त्या रीतीं ॥७१॥
जैशा मेघाबाहेर निवडोनी ॥ निघती कल्पांतसौदामिनी ॥ तैसा एकेक बाण तूणीरांतुनी ॥ वोढोनि काढी दशरथ ॥७२॥
दैत्यांचीं शिरें अकस्मात ॥ गगनीं उडतीं असंख्यात ॥ जैसे वृक्षावरोनि पक्षी उडत ॥ प्रातःकाळीं एकदांचि ॥७३॥
माघारले दैत्यभार तेव्हां ॥ तों पुढें आला वृषपर्वा ॥ कपटकळा युद्धमावा ॥ नानाप्रकारें दावित ॥७४॥
तरी दशरथबाणसामर्थ्ये ॥ कापट्यविद्या न चले तेथें ॥ जैसें मूर्खाचें वाग्जाळ समस्त ॥ उच्छेदी पंडित एकशब्दें ॥७५॥
जैसा मंत्रवादी महामती ॥ त्यापुढें भूतचेष्टा न चालती ॥ तैशा दशरथापुढें युद्धगती ॥ कदा न चालती तयाच्या ॥७६॥
देखोनि शरथाचा प्रताप तेव्हां ॥ विरथ जाहला वृषपर्वा ॥ पाठी देऊनि तेधवां ॥ निघता जाहला सवेग ॥७७॥
घृतें शिंपिला वैश्र्वानर ॥ तैसा क्रोधायमान जाहला शुक्र ॥ रथीं बैसोनियां शर ॥ सोडिता जाहला प्रतापें ॥७८॥
जातेवेदास्त्र ते अवसरीं ॥ सोडिता जाहला देवांवरी ॥ अयोध्याधीशें झडकरी ॥ जलदास्त्र ते अवसरीं ॥
सोडिता जाहला देवांवरी ॥ अयोध्याधीशें झडकरी ॥ जलदास्त्र प्रेरिलें ॥७९॥
शुक्रें वातास्त्र सोडिलें अद्भुत ॥ येरें आड घातले पर्वत ॥ वात कोंडिला समस्त ॥ दैत्यगुरूनें देखिलें ॥८०
मग सोडिले वज्रास्त्र ॥ पर्वत फोडिले समग्र ॥ दशरथें सोडिलें माहेश्र्वर ॥ देखोनि वज्रास्त्र विरालें ॥८१॥
शुक्र परम क्रोधायमान ॥ काढिला एक निर्वाण बाण ॥ रथाचा आंख छेदून ॥ टाकिता जाहला तेधवां ॥८२॥
आंख छेदितां अकस्मात ॥ खालीं पडावा जों दशरथ ॥ तों कैकयी देखानि धांवत ॥ घालोनि हात आंख धरी ॥८३॥
पर्वताकार रथ थोर ॥ दंडावरी घेतला भार समग्र ॥ वीरश्रीरंगें नृपवर ॥ समाचार नेणे तो ॥८४॥
दशरथें सोडिला निर्वाणबाण ॥ तोडिला कवीचा स्यंदन ॥ अश्र्वांसहित कुटके करून ॥ रणमंडळीं पाडिला ॥८५॥
विरथजेव्हां जाहला शुक्र ॥ दशरथें काढिला सूर्यमुख शर ॥ म्हणे याचें छेदीन शिर ॥ कापट्यमुकुटा सहित पैं ॥८६॥
मागुतीं विचारी अजनंदन ॥ शुक्र तरी केवळ ब्राह्मण ॥ याचा रक्षोनियां प्राण ॥ मुकुटमात्र छेदावा ॥८७॥
निमिष न लागतां गेला बाण ॥ मुकुट पाडिला तळीं छेदून ॥ भयभीत भृगुनंदन ॥ पळता जाहला तेधवां ॥८८॥
देव करिती जयजयकार ॥ पळूं लागला दैत्यभार ॥ जैसा महावात सुटतां समग्र ॥ भूस उडे अंबरीं ॥८९॥
रायें कोदंडासी घातली गवसणी ॥ तूणीर ठेविला आवरण घालोनी ॥ जैसा कुंडामाजी दैदीप्य अग्नि ॥ आच्छादित याज्ञिक ॥९०॥
दशरथ पाहे सावधान ॥ कैकयीनें हात घालून ॥ धरिला असे महास्यंदन ॥ वर्तमान कळलें तें ॥९१॥
आश्र्चर्य करी नृपवर ॥ आजिचें युद्ध अनिवार ॥ आम्हांसी जयलाभ समग्र ॥ कैकयीनें दीधला ॥९२॥
जैसें घर पडतां अकस्मात ॥ निजबळें उचली बळवंत ॥ तैसा कैकयीनें आजि रथ ॥ सांवरिला रणांगणीं ॥९३॥
खालीं उतरून दशरथ ॥ प्रियेलागीं आलिंगित ॥ म्हणे दोन वर मागें त्वरित ॥ जे कां अपेक्षित मानसीं ॥९४॥
कैकयी आनंदली थोर ॥ म्हणे मी जेव्हां मागेन वर ॥ तेव्हां मज द्यावे साचार ॥ म्हणोनि भाष घेतली ॥९५॥
महायुद्धीं जय पूर्ण ॥ कैकयीस यावया काय कारण ॥ काय होतें तीस वरदान ॥ तेंचि कारण ऐक पां ॥९६॥
पितृगृही कैकयी असतां ॥ एक तापसी आला अवचितां ॥ तयासी प्रार्थोनियां माता ॥ राहविती जाहली कैकयीची ॥९७॥
ऋषि बैसला अनुष्ठानातें ॥ माता निरोपी कैकयीतें ॥ उपकरण सामग्री लागेल यातें ॥ ती सिद्ध करोनि देईंजे ॥९८॥
पुष्पें धूप दीप आरती ॥ सिद्ध करोनि देत ऋषीप्रति ॥ येरू प्राणायाम करूनि निश्र्चितीं ॥ ध्यानीं जाहला निमग्न ॥९९॥
तंव कैकयीनें घेऊनि मस ॥ लाविली ऋषीच्या मुखास ॥ ध्यान जाहलिया तो महापुरुष ॥ स्वमुख करें पुशीतसे ॥१००॥
तो हस्तास लागलें काळें ॥ कर्तृत्व कुमारीचें कळलें ॥ ऋषीनें शापिलें ते वेळे ॥ वदन काळें तुझें हो कां ॥१॥
तुजवरी अपेश येईल प्रचंड ॥ जगांत होईल काळें तोंड ॥ पुत्रद्वेष करिशील उदंड ॥ नसतें बंड वाढविशी ॥२॥
मातेनें समाचार ऐकोन ॥ वेगीं धरिले ऋृषीचें चरण ॥ स्वामी कैकयी बाळ अज्ञान ॥ नेणोनि कर्म हें केलें ॥३॥
कांहीं द्यावें जी वरदान ॥ मग ऋषि कृपाळु होऊन ॥ म्हणे संगा्रमीं पतीलागून ॥ जय देईल महारणीं ॥४॥
पूजासामुग्री दिधली समस्त ॥ तरी हा हस्त होईल यशवंत ॥ त्या वरें यासमयीं अद्भुत ॥ जय प्राप्त कैकयीतें ॥५॥
असों इंद्र आणि बृहस्पती ॥ दशरथाचें यश वानिती ॥ वस्त्रें भूषणें अमरपती ॥ देता झाला रायातें ॥६॥
वस्त्राभरणें अद्भुतें ॥ दिव्यमणि दीधला कैकयीतें ॥ येरीनें घातला वेणीतें ॥ परम प्रकाशवंत जो ॥७॥
तों देवआचार्य बोले वचन ॥ रायासी काय आहे पुत्रसंतान ॥ दशरथ म्हणे पुत्रवदन ॥ देखिलें नाहीं अद्यापि ॥८॥
सुरगुरु म्हणे राया वरिष्ठा ॥ त्रिभुवनपति येईल तुझिया पोटा ॥ ज्याचें ध्यान लागलें नीलकंठा ॥ सनकादिक भक्तांसी ॥९॥
जो मायाचक्रचाळक ॥ अनंत ब्रह्मांडांचा नायक ॥ जो कमलोद्भवाचा जनक ॥ तो पुत्र देख तुझा राया ॥११०॥
जो वेदशास्त्रांचा जिव्हार ॥ जो आदिमायेचा निजवर ॥ तो पुराणपुरुष अगोचर ॥ तुझा पुत्र होईल कीं ॥११॥
विभांढकाचा पुत्र श़ृंगऋषी ॥ हरणीगर्भसंभूत तेजोराशी ॥ त्यासी आणावें नानासायासीं ॥ पुत्रेष्टि करावया ॥१२॥
त्यास नाहीं मनुष्यदर्शन ॥ देखिलें नाहीं स्त्रियांचें वदन ॥ त्यास शब्दविषयें मोहून ॥ करोनि गायन आणावा ॥१३॥
शक्र म्हणे देवललना ॥ पाठवाव्या तया वना ॥ रंभा उर्वशी शुभानना ॥ ज्यांचे गायना मदन भुले ॥१४॥
दशरथें इंद्रगुरूची आज्ञा ॥ घेऊनी आला अयोध्याभुवना ॥ आनंद जाहला सकळ जनां ॥ पर्जन्यवृष्टि जाहली ॥१५॥
असंभाव्य पिकली मेदिनी ॥ दुष्काळ गेला मुळींहूनी ॥ जैसीं विष्णुसहस्रनामें करूनी ॥ महापापें संहारती ॥१६॥
इकडे वीणा टाळ मृदंग ॥ झल्लरी किंकिणी उपांग ॥ देवांगना घेऊन उपभोग ॥ वना सवेग चालल्या ॥१७॥
विभांडकऋषि तपोधन ॥ नित्य उषःकाळीं उठोन ॥ करावया जात अनुष्ठान ॥ जान्हवीतीराप्रति जाय ॥१८॥
मागें आश्रमीं एकला पुत्र ॥ उंच बांधोनियां गोपुर ॥ त्यावरी श़ृंगी तो परम चतुर ॥ वेदाध्ययन करितसे ॥१९॥
गज व्याघ्र सावजें बहुत ॥ देखतां होय भयभीत ॥ म्हणोनि उंच स्थळ बांधोनि सत्य ॥ त्यावरी सुत बैसविला ॥१२०॥
विभांडकऋषि अनुष्ठान करून ॥ दोन प्रहरां येत परतोन ॥ परमानंदें पुत्र देखोन ॥ अध्ययन सांगें तयातें ॥२१॥
चारही वेद मुखाद्रत ॥ सकळ शास्त्री पारंगत ॥ यागविधि कर्में समस्त ॥ करतलामलक तयातें ॥२२॥
असो विभांडक गेला स्नाना ॥ तो समय पाहोन देवांगना ॥ वेगीं पातला तया वना ॥ सर्व संपत्ति घेऊनियां ॥२३॥
वरी बैसला ऋषिनंदन ॥ तंव त्याणीं आरंभिलें गायन ॥ जें ऐकतां भुले पंचबाण ॥ स्वरूपलावण्य तयांचें ॥२४॥
जैशा केवळ सौदामिनी ॥ मंडित दिसती वस्त्राभरणीं ॥ ज्यांचीं स्वरूपें पाहोनी ॥ सुधापानी वेधले ॥२५॥
टाळ मृदंग सुस्वर ॥ गायन ऐकून ऋृषिपुत्र ॥ वरोनि पाहे सादर ॥ स्वरूप सुंदर न्याहाळोनी ॥२६॥
तंव नेत्रकटाक्ष हावभाव ॥ दाविती नानापरीचें लाघव ॥ श्रृंगीनें देखतांचि अपूर्व ॥ भय वाटे मानसीं ॥२७॥
गायन ऐकतां सुस्वर ॥ संतोष वाटे अपार ॥ म्हणे धरावया साचार ॥ पातले कोण न कळे हें ॥२८॥
भयेंकरून ते वेळां ॥ श्रृंगी वायुवेगें पळाला ॥ सवेंचि विलोकी परतोनि डोळां ॥ सुंदर स्वरूप तयांचे ॥२९॥
विभांडक अनुष्ठान करून ॥ आश्रमासी येत परतोन ॥ देवांगना जाती तेथोन ॥ शापभयें ऋषीच्या ॥१३०॥
म्हणती विभांडकासी कळेल ॥ तरी आम्हां तत्काळ शापील ॥ यालागीं दोन प्रहर होतां सकळ ॥ जाती वेगेंकरूनियां ॥३१॥
असो पिता आला आश्रमासी ॥ श्रृंगी सांगे तयापासीं ॥ म्हणे येथें आले होते तापसी ॥ उपमा ज्यांसी असेना ॥३२॥
मी तयांसी देखोनी ॥ पळालों देहलोभेंकरूनी ॥ आतां न ये ते दुसरेनी ॥ खंती मनीं वाटतसे ॥३३॥
विभांडक म्हणे पुत्रासी ॥ जरी आश्रमा आले संत ऋषी ॥ तरी आपण अतिथ्य करावें तयांशीं ॥ पूजाविधीकरूनियां ॥३४॥
असो प्रातःकाळीं विभांडकमुनी ॥ गेला अनुष्ठानालागुनी ॥ श्रृंगी चिंता करी मनीं ॥ म्हणे कधीं नयनी देखेन तयां ॥३५॥
विसरला लेखन पठण ॥ ज्ञान ध्यान आणि मनन ॥ लागलें मनीं स्त्रियांचें ध्यान ॥ अनर्थ पूर्ण स्त्रीसंगे ॥३६॥
ज्यानें स्त्री न देखिली स्वप्नीं ॥ त्यानें ती विलोकितां नयनीं ॥ गेला सर्व विसरोनी ॥ अनर्थ कामिनी तपासी ॥३७॥
मग ज्यांस अखंड स्त्रीचिंतन ॥ ते कैसे तरतील जन ॥ मूर्तिमंत भवाब्धि कामिन ॥ भुलवी सज्जन जाणते ॥३८॥
स्त्री केवळ अविद्येचा पसारा ॥ महाअनृत्या अविचारा ॥ सकळ असत्याचा थारा ॥ भय न धरी पापाचें ॥३९॥
स्त्री अनर्थाचें गृह सबळ ॥ कीं कलहाचें महामूळ ॥ कीं विषवल्लीच केवळ ॥ स्त्रीरूपें विस्तारली ॥१४०॥
स्त्री कामाची विशाळ दरी ॥ कीं ते क्रोधव्याघ्राची जाळी खरी ॥ कीं ते पापसमुद्रलहरी ॥ कीं ते भाजने असत्याचें ॥४१॥
कीं ते दुःखवृक्षाचें श्रेष्ठ फळ ॥ कीं ते मोहाचा पर्वत सबळ ॥ तें मत्सरवनचि केवळ ॥ किंवा भ्रांति अवतरली ॥४२॥
कीं दंभचि मूर्तिमंत विरूढला ॥ कीं अहंकार स्त्रीगड बांधिला ॥ कीं मूर्खत्व सकळ त्या स्थळा ॥ मिरास करूनि राहिलें ॥४३॥
कीं स्त्री मूर्तिमंत भवव्याधी ॥ कीं षडूर्मींची भरली नदी ॥ कीं सकळ विकारांची मांदी ॥ यात्रेसी आली त्या ठायां ॥४४॥
कवणें निर्मिली हे कुऱ्हाडी ॥ सबळ पुण्यवृक्ष तोडी ॥ कीं अविश्र्वासाची बेडी ॥ जिवाच्या पायीं ठोकिली ॥४५॥
कीं स्वर्गमोक्षअर्गळा सत्य ॥ दर्शनें पुरुषाचें चित्त चोरित ॥ स्पर्शबळें वीर्य हरित ॥ आसुरी प्रत्यक्ष कामिनी ॥४६॥
कौटिल्यदंभसंयुक्त ॥ क्षमाशौचविवर्जित ॥ महामंत्राचें सामर्थ्य ॥ क्षणें हरित न कळेचि ॥४७॥
गौडी माध्वी पैष्टी तीन्ही ॥ मदिरा ऐशा प्रकट जनीं ॥ चौथें मद्य तें कामिनी ॥ दुर्गंधी नाहाणी पापाची ॥४८॥
काय विद्या काय तप ॥ कायसें ध्यान काय जप ॥ कासया ज्ञान खटाटोप ॥ हरिलें सर्व स्त्रियांनीं ॥४९॥
जिव्हा दग्ध परान्नें पाहीं ॥ हस्त दग्ध प्रतिग्रहीं ॥ मग दग्ध स्त्रीचे ठायीं ॥ करूनि काय जप तप ॥१५०॥
व्यर्थ करिती पुरश्र्चरण ॥ स्त्रियेनें हरूनि नेलें मन ॥ करूं बैसतां जो ध्यान ॥ तों ध्यानीं चिंतन स्त्रियेचें ॥५१॥
काय अध्ययन काय कीर्तन ॥ व्यर्थ गेले पुराणश्रवण ॥ काय करूनि धर्म दान ॥ स्त्रियांनीं मन हरियेले ॥५२॥
स्त्री स्वरूपाची धरोन दिवी ॥ महानरकाची वाट दावी ॥ सज्ञानीयासही भुलवी ॥ वनीं हिंडवी विषयांचिया ॥५३॥
कीं काळें दूती पाठविली देखा ॥ चाळवूनि नेत महानरका ॥ दुराविलें मोक्षसुखा ॥ अधःपातीं पाडिलें ॥५४॥
आतां असो हा अनुवाद ॥ जरी कृपा करील ब्रह्मानंद ॥ तरीच तुटेल भवबंध ॥ हृदयीं बोध ठसावे ॥५५॥
जरी कृपा करील जगज्जीवन ॥ तरी हरिरूप दिसे जन वन ॥ कैचा पुरुष नपुंस कामिन ॥ व्यापिलें पूर्ण श्रीरामें ॥५६॥
नर नारी मिथ्याभास ॥ अवघा ओतला पुराणपुरुष ॥ जैं कृपा करील सर्वेश ॥ ब्रह्मानंद स्वामी पैं ॥५७॥
असो आतां श़ृंगीऋषी ॥ म्हणे कधीं येतील ते तापसी ॥ तों अकस्मात त्या समयासी ॥ रंभा ऊर्वशी पातल्या ॥५८॥
उत्तम स्वरूपें मंजुळ गायन ॥ सुंदर मुख आकर्णनयन ॥ श़ृंगीलागीं खुणावून ॥ कामभाव दाविती ॥५९॥
नानापक्वान्नें अमृतफळें ॥ श़ृंगीस देती बहु रसाळें ॥ मग तो उतरोनि खालें ॥ जवळी येवोनि बैसला ॥१६०॥
तयांसी पुसे आवडीकरून ॥ सांगा तुमचीं नामखूण ॥ हीं गलंडें काय म्हणोन ॥ वक्षःस्थहीं तूमच्या पैं ॥६१॥
येरी गदागदां हांसती ॥ तुझिया माथां श़ृंग निश्र्चिती ॥ म्हणोनि श़ृंगऋषि म्हणती ॥ तुजलागीं ऋषिपुत्रा ॥६२॥
आमचें नांव गलंडऋषि ॥ बहु सुख असे आम्हांपाशीं ॥ येरं म्हणे ते दाखवा आम्हांसी ॥ चवी कैसी पाहों पा ॥६३॥
त्या म्हणती जी तत्वतां ॥ कामासन तुज शिकवूं आतां ॥ तों मदनें मोहिलें ऋषिसुता ॥ आसक्त सुरतालागीं होय ॥६४॥
मग तो म्हणे मी तुम्हांधीन ॥ जिकडे न्याल तिकडे येईन ॥ मग त्यांनीं विमानीं बैसवून ॥ आणियेला अयोध्येसी ॥६५॥
दशरथें करूनि नमस्कार ॥ केला बहुत आदर ॥ म्हणे महाराज तुम्ही बहु थोर ॥ दर्शन आम्हां दीधलें ॥६६॥
मग पाळककन्या आपुली ॥ श़ृंगऋषीस दीधली ॥ लग्नसोहळा ते वेळीं ॥ चार दिवस जाहला ॥६७॥
मग ऋषि मेळविले बहुत ॥ जे शापानुग्रहसमर्थ ॥ वसिष्ठ मुख्य आचार्य जेथ ॥ न पडे पदार्थ न्यून कांहीं ॥६८॥
इकडे ज्ञानी पाहे विभांडकमुनी ॥ तों स्त्रियांनीं सुत नेला चाळवुनी ॥ परम क्रोधाविष्ट होऊनि ॥ अयोध्येसी पातला ॥६९॥
तों ऋषिवेष्टित देखिला कुमर ॥ जैसा नक्षत्रीं वेष्टिला रोहिणीवर ॥ कीं किरणीं वेष्टिला दिवाकर ॥ तैसा स्वसुत देखिला ॥१७०॥
स्नुषा देखोनि नयनीं ॥ विभांडक निवाला मनीं ॥ दशरथ लागला ऋषिचरणीं ॥ आनंदेंकरून तेधवां ॥७१॥
विभांडक आनंदें बहुत ॥ नृपासी आशीर्वाद देत ॥ तुज होतील चौघे सुत ॥ जे कां समर्थ त्रिभुवनीं ॥७२॥
असो यज्ञमंडपीं श़ृंगीं आपण ॥ सकळ ऋषिमंडळ घेऊन ॥ स्वाहाकारासी अवदान ॥ मंत्रयुक्त टाकित ॥७३॥
पूर्णाहुतीचिये काळीं ॥ प्रत्यक्ष प्रकटला ज्वाळामोळी ॥ जैसा सूर्य उगवे उदयाचळीं ॥ प्रातःकाळीं अकस्मात ॥७४॥
चत्वारिश़ृंग द्विमूर्धन ॥ सप्तपाणी त्रिचरण ॥ देखतां यज्ञनारायण ॥ ऋषिजन सुखावले ॥७५॥
हातीं पायसताट भरून ॥ श़ृंगीपाशीं देत कृशान ॥ म्हणे अविलंबें पिंड करून ॥ तिघी राणियांस देइंजे ॥७६॥
बहु त्वरा करावी ये क्षणीं ॥ विलंबें होय कार्यहानी ॥ पोटा येईल कैवल्यदानी ॥ क्षीरसागर विहारी जो ॥७७॥
ऐसें बोलोनि तये काळीं ॥ गुप्त जाहला ज्वाळामाळी ॥ श़ृंगीनें वसिष्ठाजवळी ॥ पायसपात्र दीधलें ॥७८॥
वसिष्ठें करूनि तीन विभाग ॥ राणियांस देत सवेग ॥ कौसल्येसी श्रेष्ठ भाग ॥ देता जाहला ऋषि तो ॥७९॥
दुजा सुमित्रेप्रति देत ॥ तिजा कैकयीकरीं घालित ॥ देखोनि ऐसें अद्भुत ॥ क्रोध आला कनिष्ठेते ॥१८०॥
म्हणे मी रायासी प्रियकर ॥ म्यां रथचक्रीं घालोनि कर ॥ रणीं विजयी केला नृपवर ॥ इंद्रादिक देवांदेखतां ॥८१॥
वयेंकरूनि वृद्ध फार ॥ ते ज्येष्ठ नव्हे साचार ॥ जियेमाजी गुण थोर ॥ तेच श्रेष्ठ जाणिजे ॥८२॥
केतकीचें लघु पत्र ॥ त्या मानिती सर्वत्र ॥ इतर पत्रें दिसती थोर ॥ परि चतुर न मानिती ॥८३॥
अमोलिक लहान रत्न ॥ काय करावे थोर पाषाण ॥ मृगेंद्राची आकृति लहान ॥ थोर वारण कासया ॥८४॥
जवादिबिडालांचें वृषण सुवास ॥ लहान परी आवडी श्रीमंतांस ॥ रासभाचें थोर बहुवस ॥ न शिवे कोणी तयांतें ॥८५॥
मज आधीं न देतां मान ॥ काय करावा भाग मागून ॥ म्हणोनि कैकयी रुसोन ॥ अधोवदन बैसली ॥८६॥
मग बोले वसिष्ठ मुनी ॥ विघ्न होईल येच क्षणी ॥ तों करींचा पिंड झडपोनी ॥ घारीनें नेला अकस्मात ॥८७॥
हाहाकार जाहला ते अवसरीं ॥ निमिष न लागतां गेला घारी ॥ कैकयी पडे धरणीवरी ॥ आक्रंदत तेधवां ॥८८॥
म्हणे माझें पूर्वकर्म गहन ॥ मज कैंचें पुत्रसंतान ॥ अभाग्यासी निधान ॥ जिरेल कोठून सांग पां ॥८९॥
परम चिंताक्रांत दशरथ ॥ कौसल्येकडे विलोकित ॥ मग कैकयीचें समाधान करीत ॥ पट्टमहिषी तेधवां ॥१९०॥
कौसल्या सुमित्रा दोघीजणी ॥ अर्ध विभाग काढोनी ॥ देत्या जाहल्या ते क्षणीं ॥ पूर्ण पिंड कैकयीतें ॥९१॥
जैशा भागीरथी आणि मंदाकिनी ॥ तैशा कौसल्या सुमित्रा दोघीजणी ॥ मत्सर अणुमात्र मनीं ॥ न करिती स्वप्नीं सर्वथा ॥९२॥
जे अत्यंत कुटिल देख ॥ तयांसि स्वप्नींही नाहीं सुख ॥ न कदां मानिती कोणी लोक ॥ सदा अपेशपात्र ते ॥९३॥
असो वसिष्ठें दीधलें तीर्थ ॥ तिघीही पिंड प्राशन करीत ॥ कैकयीच्या कंठीं पिंड अडकत ॥ कासाविस जाहली ते ॥९४॥
मग वसिष्ठें शिंपितां तीर्थ ॥ अंतरीं पिंड उतरत ॥ आनंदला राजा दशरथ ॥ दानें देत अपार ॥९५॥
वस्त्राभरणें उदंड दक्षिणा ॥ देवोनि गौरविलें ब्राह्मणां ॥ सकळ ऋषि पावले स्वस्थाना ॥ श़ृंगीआदिकरूननि ॥९६॥
तिघी राण्या जाहल्या गर्भस्थ ॥ आनंदला राजा दशरथ ॥ म्हणे माझे भाग्य उदित ॥ दिसतें पुढें येथोनी ॥९७॥
घारीनें जो पिंड झडपिला ॥ त्याचा वृत्तांत काय जाहला ॥ श्रोतयांनीं आक्षेप केला ॥ कथा समूळ सांगा पां ॥९८॥
तरी केसरीनामें वानर ॥ त्याची स्त्री अंजनी सुंदर ॥ ऋष्यमूकपर्वतीं घोर ॥ तप करीत बैसली ॥९९॥
सात सहस्र वर्षेपर्यंत ॥ मौन धरोनि शुचिष्मंत ॥ आराधिला उमाकांत ॥ प्रसन्न जाहला तपांतीं ॥२००॥
म्हणे अंजनी माग इच्छित ॥ येरी म्हणे देईं अक्षय सुत ॥ परम प्रतापी यशवंत ॥ महाभक्त वज्रदेही ॥१॥
मग बोले उमावर ॥ अकरावा जो मी महारुद्र ॥ तुझे उदरीं अक्षय अवतार ॥ धरितों अंजनी जाणपां ॥२॥
ऐकें शुभवदने अंजनी ॥ तूं अंजुळीपात्र पसरुनी ॥ बैसें सावध माझे ध्यानीं ॥ अंतर्द्दष्टि करूनियां ॥३॥
सुटेल अद्भुत प्रभंजन ॥ साक्षात लोकप्राणेश आपण ॥ प्रसाद देईल आणोन ॥ तो तूं भक्षी अविलंबें ॥४॥
स्वस्थळा गेला शूलापाणी ॥ ध्यानस्थ बैसली अंजनी ॥ नयन झांकोनि निजमनीं ॥ ब्रह्मानंदें उचंबळे ॥५॥
तंव कैकयीहातींचा पिंड झडपोनी ॥ घारी नेत असतां गगनीं ॥ तों चंडसमीरें ते क्षणीं ॥ पिंड मुखींचा आसुडिला ॥६॥
तो अंजनीच्या करांत ॥ आणोन घातला अकस्मात ॥ तो तत्काळ ती भक्षित ॥ शिवस्मरण करोनियां ॥७॥
घारी ते देवांगना वहिली ॥ नृत्य करितां चांचरी गेली ॥ मग विधीनें शापिली ॥ घारी होई म्हणोनी ॥८॥
मग ते सुवर्चसा नामें देवांगना ॥ लागे कमलोद्भवाचे चरणा ॥ विधि म्हणे दशरथ राणा ॥ अयोध्येचा नृपवर ॥९॥
त्याच्या मखसमयीं पिंड झडपितां ॥ उद्धरशील तूं तत्त्वतां ॥ अंजनीकरीं पिंड पडतां ॥ निजस्थाना येसी तूं ॥२१०॥
असो घारी ब्रह्मवरेंकरूनी ॥ उद्धरोनि पावली स्वस्थानीं ॥ इकडे नवमास भरतां अंजनी ॥ प्रसूत जाहली तेधवां ॥११॥
ऋृषिपत्न्या पाहती ते वेळां ॥ बळिया तो बाळ जन्मला ॥ कीं वासरमणी प्रगटला ॥ वानरवेषें दैदीप्य ॥१२॥
विद्युत्प्राय कुंडलें झळकती ॥ गंडस्थळीं पडली दीप्ती ॥ दृढ कौपीन निश्र्चिती ॥ कटीप्रदेशीं मौंजी झळके ॥१३॥
तळपतसे यज्ञोपवीत ॥ ऐसे वानररूप अद्भुत ॥ मुखीं पुच्छाग्रीं आरक्त ॥ वर्णं दिसत प्रवालसम ॥१४॥
क्षुधाक्रांत परम बाळ ॥ चहूंकडे पाहे चंचळ ॥ तों अंजनी उतावेळ ॥ फळें गेली आणावया ॥१५॥
रुदन करी क्षुधित बाळ ॥ आरक्त दिसे सूर्यमंडळ ॥ म्हणे हें दिसे उत्तम फळ ॥ उडे चपळ मारुती ॥१६॥
पिंजारल्या रोमावळी ॥ सिंहनादें गर्जे निराळीं ॥ दिग्गजांचीं बैसलीं टाळीं ॥ आंदोळली वसुंधरा ॥१७॥
स्फुरण दाटलें थोर ॥ गाजवी पुच्छाचा फडत्कार ॥ मागें आंगवातें तरुवर ॥ उन्माळोनि जाती आकाशीं ॥१८॥
चपळ पदद्वय तसेच हस्त ॥ प्रतापें झेंपावे गगनांत ॥ उड्डाणावर उड्डाण घेत ॥ जात आदित्यं लक्षोनीयां ॥१९॥
कीं उर्वींवरोनी सुपर्ण ॥ जाय वैकुंठपीठ लक्षून ॥ तैंसाचि अंजनीहृदयरत्न ॥ भानुमंडळा आटोपी ॥२२०॥
मनोवेगासी मागें टाकुनी ॥ हनुमंत वेगें जात गगनीं ॥ तों लोकप्राणेश धांवुनी ॥ धरीन म्हणे स्वपुत्रा ॥२१॥
परम तीव्र सूर्यमंडळ ॥ तेजें आहाळेल माझें बाळ ॥ म्हणून धरूं पाहे अनिळ ॥ परी तो चपळ नाटोपे ॥२२॥
मग हिमाचलाचे शीतलांबुकण ॥ मागून शिंपी प्रभंजन ॥ हनुमंत मुख पसरोन ॥ सूर्याजवळी पातला ॥२३॥
तों ते दिवशीं सूर्यग्रहण ॥ राहू आला मुख पसरोन ॥ मारुतीस क्रोध आला दारुण ॥ सिंहिकासुत देखतां ॥२४॥
म्हणे मी अत्यंत क्षुधित ॥ फळ भक्षावया आलों येथ ॥ हा कोण आला अकस्मात ॥ ग्रासाआड माझिया ॥२५॥
सबळ पुच्छघायेंकरून ॥ फोडिले राहूचें वदन ॥ भिरकाविला पायीं धरून ॥ मूर्च्छा येऊन पडला तो ॥२६॥
जैसा शुंडादंडेकरून देख ॥ महागज विदारी बिडालक ॥ कीं भुजंगाचे कवेंत मूषक ॥ अकस्मात सांपडला ॥२७॥
राहूचे कैवारें केत ॥ कपीवरी धांवला उन्मत्त ॥ जैसा केसरीपुढें जंबुक येत ॥ आपलें मरण विसरूनियां ॥२८॥
केतु देखतांचि हनुमंतें ॥ तेथेंचि मर्दिला मुष्टिघातें ॥ आंग चुकवोनि वेगें बहुतें ॥ पळता जाहला केतु पैं ॥२९॥
राहु आणि केत ॥ इंद्रापाशी आले धांवत ॥ अशुद्धें नाहालें जेंवीं पर्वत ॥ सिंदूरेंकरून माखलें ॥२३०॥
आक्रोशें बोलती दोघेजण ॥ तूं सुरेश सहस्रनयन ॥ आम्हांवरी कोप धरून ॥ हें कां विघ्न धाडिलें ॥३१॥
नवा पुच्छराहु करून ॥ आम्हांवरी दीधला पाठवून ॥ आश्र्चर्य करी शचीरमण ॥ म्हणे हें कर्तृत्व कोणाचें ॥३२॥
कोणी केली विपरीत करणी ॥ त्यास संहारावया वज्रपाणी ॥ त्रिदशसमुदाय घेऊनी ॥ वायुवेगें धांविन्नला ॥३३॥
राहु पुढें पुढें धांवत ॥ मागें देवांसहित अमरनाथ ॥ तों इकडे अंजनीसुत ॥ सूर्य ग्रासूं धांवतसे ॥३४॥
चळाचळां कांपे मित्र ॥ म्हणे कैंचा आला हा अमित्र ॥ दिनमान सांडोनि दिनकर ॥ पळों न लाहे सर्वथा ॥३५॥
प्रतापरुद्र मारुती ॥ सूर्यमंडळ धरिलें हातीं ॥ हें फळ नव्हे निश्र्चिती ॥ म्हणोनि पुढती टाकिलें ॥३६॥
जैसा केवळ वडवानळ ॥ तैसेंच दैदीप्यमान सूर्यमंडळ ॥ फळ नव्हे म्हणोनि अंजनीबाळ ॥ टाकिता जाहला पूढती पैं ॥३७॥
माघारा पाहे परतोन ॥ तो राहु आला शक्रास घेऊन ॥ पुढती क्रोध आला दारुण ॥ म्हणे आतां न सोडीं यासी ॥३८॥
साह्य करू अमरपती ॥ मजवरी आला पुढती ॥ जैसे शलभ मिळूनि येती ॥ कल्पांतविजू धरावया ॥३९॥
ऐसें बोलत वायुनंदन ॥ राहुवरी लोटला येऊन ॥ इंद्रादेखतां ताडण ॥ राहुसी केलें बहुसाल ॥२४०॥
जैसा पर्वत पडे अकस्मात ॥ तैसा राहुसी दे मुष्टिघात ॥ ग्रहपूजा यथासांग तेथ ॥ वायुसुतें मांडिली ॥४१॥
राहु आक्रोशें फोडी हांका ॥ म्हणे काय पाहसी अमरनायका ॥ शक्रें ऐरावती देखा ॥ अकस्मात प्ररिला ॥४२॥
जिकडे धांवे ऐरावत ॥ तिकडे भारें उर्वीं लवत ॥ कीं दुसरा मेरु मुर्तिमंत ॥ शक्राचें वाहन जाहला ॥४३॥
तो सबळ लोटला ऐरावती ॥ चपळ धांवला वीर मारुती ॥ जैसा वज्रघात पर्वतीं ॥ तैसा कुंभस्थळीं ताडिला ॥४४॥
धाकें ऐरावत तो पळे ॥ पाकशासन निजबळें ॥ ऐरावत आकळितां नाकळे ॥ रान घेतलें भयेंचि ॥४५॥
जैसी दुर्बळाची स्त्री नष्ट बहुत ॥ ती न मानी त्याचा वचनार्थ ॥ तैसा इंद्रासी ऐरावत ॥ नाटोपेचि सर्वथा ॥४६॥
असो विवेक करूनि बहुत ॥ काम क्रोध आवरिती महंत ॥ तैसा सहस्राक्षें ऐरावत ॥ पुढती समोर आणिला ॥४७॥
मागुता धांवे पवनसुत ॥ धरी ऐरावताचे चारही दंत ॥ उलथोनि खालीं पाडित ॥ शक्रासहित तेधवां ॥४८॥
हस्तचपेटें हनुमंतें ते वेळी ॥ किरीट शक्राचा पाडिला भूतळीं ॥ सकळ देवसेना ते काळीं ॥ भयभीत जाहली ॥४९॥
इंद्राची झोटी मोकळी ॥ मागुती ऐरावत आकळी ॥ हनुमंतावरी बळेंचि घाली ॥ गज न घाली पाऊल पुढें ॥२५०॥
गज पळे रानोरान ॥ परम घाबरला सहस्रनयन ॥ तों यम हस्तीं दंड घेऊन ॥ हनुमंतावरी धांविन्नला ॥५१॥
यमें दंड प्रेरावा जों ते वेळां ॥ तो मारुती अंगावरी कोसळला ॥ मुष्टिघात हृदयीं दीधला ॥ यम पाडिला धरणीवरी ॥५२॥
वक्षःस्थळीं वळंघोनि हनुमंत ॥ पुढती मुष्टिघ्ज्ञात प्रेरित ॥ हातींचा दंड हिरोनि घेत ॥ तेणेंचि ताडित तयासी ॥५३॥
यमें धरिले मारुतीचे चरण ॥ म्हणे मी तुजला अनन्य शरण ॥ हस्त जोडूनियां वरुण ॥ स्तुति करीत मारुतीची ॥५४॥
कुबेर धांवोन ते समयीं ॥ लागे हनुमंताचे पायीं ॥ तों ऐरावतारूढ लवलाहीं ॥ शक्र वेगें पातला ॥५५॥
ऐसें देखोनि ते अवसरीं ॥ मारुती धांवे शचीवरावरी ॥ ऐरावतसीस पुच्छीं धरी ॥ पृथ्वीवरी आपटावया ॥५६॥
पुच्छ धरूनि भोवंडीं गज ॥ पृथ्वीसहित कांपती दिग्गज ॥ अवनीवरी देवराज ॥ वज्रासह पाडिला ॥५७॥
बळें गज आपटिला धरणीं ॥ देवांस मांडली महापळणी ॥ कडे कपाटीं जाउनी ॥ महायोद्धे दडाले ॥५८॥
म्हणती पृथ्वी गेली रसातळा ॥ एकचि हाहाकार जाहला ॥ तो अमरेंद्रें ते वेळां ॥ आव धरिला पुढती पैं ॥५९॥
वज्र बळें भोंवंडित ॥ मुखावरी ताडिला हनुमंत ॥ तेणें मूर्च्छना दाटली बहुत ॥ पडे वायुसुत पृथ्वीवरी ॥२६०॥
कनकाद्रीवरून कोसळला ॥ पर्वतदरीमाजी पडला ॥ लोकप्राणेश धांविन्नला ॥ सुत धरिला पोटासी ॥६१॥
कासाविस वायुनंदन ॥ विकळ पडला अचेतन ॥ वायु रडे स्फुंदस्फुंदोन ॥ पुढें घेऊन हनुमंता ॥६२॥
म्हो दुर्जन हा अमरेंद्र ॥ तान्हयावरी घातलें वज्र ॥ परम निर्दय पुरंदर ॥ करीन संहार तयाचा ॥६३॥
माझिया तान्हयाचा जातां प्राण ॥ आटीन सकळ त्रिभुवन ॥ जैसे प्रल्हादाकारणें दैत्य संपूर्ण ॥ श्रीनृसिंहें आटिले ॥६४॥
वायुआधीन सकळांचे प्राण ॥ आकर्षिले न लागतां क्षण श्र्वासोच्छ्वास कोंडून ॥ केलें त्रिभुवन कासाविस ॥६५॥
मग इंद्र विरिंचि सकळ सुरवर ॥ रमावर आणि उमावर ॥ सकळ प्रजा ऋृषीश्र्वर ॥ शरण आले वायूतें ॥६६॥
पोटासी धरूनि हनुमंत ॥ वायु दीर्घस्वरें रडत ॥ तों ब्रह्मादिदेव समस्त ॥ प्राणनाथें देखिले ॥६७॥
हनुमंत कडेवरी घेउनी ॥ वायु उभा राहे ते क्षणीं ॥ तिन्ही देव देखानि नयनीं ॥ नमस्कार करी तेधवां ॥६८॥
मग बोले कमळासन ॥ पुत्राचा कैवार घेऊन ॥ अवघे जन निर्दाळून ॥ टाकिशी काय प्राणेशा ॥६९॥
येरू म्हणे न उठतां माझा सुत ॥ इंद्रासीं आटीन देवांसहित ॥ ऐकोनि हांसे इंदिरानाथ ॥ वर देतसे संतोषोनी ॥२७०॥
पूर्ण पिंडाचा हनुमंत ॥ यासी स्वप्नींही नाहीं मृत्य ॥ ब्रह्मकल्पपर्यंत ॥ चिरंजीव पुत्र तुझा ॥७१॥
मग बोले कर्पूरगौर ॥ माझिये तृतीय नेत्रींचा वैश्र्वानर ॥ क्षणें जाळील चराचर ॥ परी यासी बाधे ना ॥७२॥
माझी त्रिशूळादि आयुधें तत्त्वतां ॥ तीं न रुतती हनुमंता ॥ मग विरिंचि होय बोलता ॥ निजवरदान ऐका तें ॥७३॥
माझें ब्रह्मास्त्र आणि पाश ॥ कदा न बाधितील यास ॥ म्यां जीं शस्त्रें निर्मिलीं बहुवस ॥ तींही यास न बाधितीं ॥७४॥
मग इंद्रही वदे सवेग वर ॥ माझें यासी बाधे वज्र ॥ हा वज्रदेही साचार ॥ अक्षय अभंग सर्वदा ॥७५॥
हनुवटीस झगडलें वज्र ॥ यास हनुमंत नाम साचार ॥ कुबेर म्हणे बहुत असुर ॥ क्षय पावती हस्तें याच्या ॥७६॥
मग वदे वरदान ॥ यास काळदंड न बाधी पूर्ण ॥ याचे करिती जे नामस्मरण ॥ त्यांसी बंधन न करीं मी ॥७७॥
मग बोले रसाधिपति ॥ अभंग असो यास शक्ति ॥ कधीं श्रम न पावे मारुती ॥ युद्ध करितां बहुसाल ॥७८॥
दिव्य कमळांची सुमनमाळ ॥ न सुके लोटतां बहुकाळ ॥ ती विश्र्वकर्में तात्काळ ॥ गळां घातली मारुतीच्या ॥७९॥
समस्तीं देऊन वरदाना ॥ गेले आपुले स्वस्थाना ॥ वायूनें हनुमंत तें क्षणा अंजनीजवळ अणिला ॥२८०॥
मारुतीस हृदयीं धरोनि ॥ स्फुंदस्फुंदोनि रडे जननी ॥ मुखामाजी स्तन घालुनी । वदन कुरवाळी वेळोवेळां ॥८१॥
रामविजय ग्रंथ सुरस ॥ त्यामाजी हनुमंतजन्म विशेष ॥ श्रवण करिती जे सावकाश ॥ ग्रहपीडा त्यांस न होय ॥८२॥
हनुमंतजन्मकथन ॥ निजभावें करितां श्रवण ॥ दुष्ट ग्रहविघ्नें दारुण ॥ न बाधिती कदाही ॥८३॥
पुढें रसाळ कथा बहुत ॥ डोहळे पुसेल राजा दशरथ ॥ अजन्मा जन्मेल रघुनाथ ॥ तोच कथार्थ अवधारा ॥८४॥
जैसें जों जों क्षेत्र पिकत ॥ तों तों कणसें घनदाट दिसत ॥ तैसे प्रसंगाहून प्रसंग बहुत ॥ रसभरित असती पैं ॥८५॥
जयासी नाहीं पुत्रसंतान ॥ त्यानें करावें विजयावर्तन ॥ संतति संपत्ति परिपूर्ण ॥ सदा नांदती त्याचे गृहीं ॥८६॥
येथोनि श्रीरामचरित्रकथा गहन ॥ श्रोतीं परिसावी सावधान ॥ तेणें ब्रह्मानंद ठसावोन ॥ कैवल्यपद पाविजे ॥८७॥
ब्रह्मानंदा श्रीरघुवीरा ॥ विषकंठहृदया परात्परा ॥ वेदवंद्या श्रीधरवरा ॥ दीनोद्धारा जगद्रुरो ॥८८॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ श्रवण करोत पंडित चतुर ॥ तृतीयाध्याय गोड हा ॥२८९॥
॥ श्रीरामसमर्थ ॥
श्रीरामविजय – अध्याय ४ था
चतुर श्रोते करिती प्रश्र्न ॥ तृतीयाध्यायीं हनुमंतजनन ॥ सांगितलें तुवां संपूर्ण ॥ कथा अद्भुत नवलचि ॥१॥
आणिके पुराणीं साचार ॥ हनुमंतजन्मकथाप्रकार ॥ वेगळाचि असे विचार ॥ पृथक् कथियेला ॥२॥
तरी पुराणांतरी विपरीत ॥ कथा पडावया काय निमित्त ॥ याचें प्रत्युत्तर यथार्थ ॥ सांग समस्तां कळावया ॥३॥
ऐसें श्रोतयांचें वाग्जाळ ॥ परिसोनियां कवि कुशळ ॥ शब्द बोले अति रसाळ ॥ परिसा सकळ श्रोते हो ॥४॥
अनादिसिद्ध अवतारमाळा ॥ जगदीशें गुंफिल्या अवलीळा ॥ जैसें तरंगापूर्वीं जळा ॥ व्यापोनियां असणें कीं ॥५॥
जैशी रहाटघटमाळिका ॥ तेंविं हें अवतारचरित्र देखा ॥ कीं भगणें मित्र मृगांका ॥ प्रदक्षिणा करणें मेरूची ॥६॥
कीं जपमाळेचे मणी ॥ तेचि येती परतोनि ॥ तैसे अवतार ब्रह्मांडभुवनीं ॥ फिरती माळेसारिखे ॥७॥
तरी कल्पपरत्वें अवतार ॥ जे जे वेळे जें जें चरित्र ॥ तैसेंचि बोलिला सत्यवतीकुमर ॥ कथा साचार तितुक्याही ॥८॥
एके अवतारीं वर्तलें एक ॥ तों दुसरे अवतारीं विशेष कौतुक ॥ तरी तितुकेंही सत्य देख ॥ विपरीतार्थ न मानिजे ॥९॥
रणामाजी एकांग वीर ॥ तैसा जाणिजे कवीश्र्वर ॥ बहुत श्रोतयांचे भार ॥ परम चतुरसागर जे ॥१०॥
सभानायक प्रवीण अत्यंत ॥ करीं संदेहधनुष्य घेत ॥ प्रश्र्नावर शर सोडित ॥ आशंकासमय लक्षोनियां ॥११॥
मग कवीनें धैर्यठान मांडून ॥ चढविलें स्फूर्तीचें शरासन ॥ शास्त्रसंमताचे बाण ॥ सोडी अभंग अनिवार ॥१२॥
सत्त्व ओढी काढूनि सत्वर ॥ क्षमावेशें सोडी शर ॥ परम कौशल्यें साचार ॥ प्रश्र्नबाण छेदित ॥१३॥
श्रोत्यावक्त्यांचें संधान ॥ तटस्थ पाहती विचक्षण ॥ धन्य धन्य रे म्हणोन ॥ तर्जनी मस्तक डोलविती ॥१४॥
आवेशा चढले दोघेजण ॥ सप्रेम करित नामस्मरण ॥ तो घनघोष ऐकून ॥ आशंकाश्र्वापदें दूर पळती ॥१५
वक्त्यांचे वाग्बाण अत्यंत ॥ अर्थगौरवमुख लखलखित ॥ पद्यरचना पक्षमंडित ॥ सुरंग मिरवत साहित्य ॥१६॥
ऐसे शर सुटतां अपार ॥ भेदलें श्रोतयांचें अंतर ॥ डोलविलें तेणें शिर ॥ सुखोर्मीचेनिभरें पैं ॥१७॥
वैरभाव नसतां किंचित ॥ हें आनंदाचें युद्ध होत ॥ क्षीराब्धीच्या लहरी मिळत ॥ जैशा एकमेकांसी ॥१८॥
निष्कपट श्रोता पुसत ॥ निरभिमान वक्ता बोलत ॥ शब्दकौशल्य युद्ध सत्य ॥ जाणती पंडित विवेकी ॥१९॥
देवभक्तांचा अनुवाद ॥ तेथें काय आहे वैरसंबंध ॥ कीं गुरुशिष्यांचा संवाद ॥ आनंदयुक्त शब्दांचा ॥२०॥
असोत ह्या बहुत युक्ती ॥ चातुर्यसिंधुमंथनपद्धती ॥ वर्म जाणिजे पंडितीं ॥ चातुर्यरीती कळा ज्या ॥२१॥
कवीची घडामोडी बहूत ॥ युक्तिसागरींचीं रत्नें काढित ॥ एक गव्हांचे प्रकार बहुत ॥ करी जैसी सुगरिणी ॥२२॥
एके मृत्तिकेचे घट अपार ॥ एका तंतूचे पट विचित्र ॥ एक हेम बहुत अलंकार ॥ हाटकघडणार करी जैसा ॥२३॥
एके काष्ठीं शिल्पकार ॥ युक्ति दाखवी अपार ॥ जैसा जो कवि चतुर ॥ शब्दसाहित्य विवरी पैं ॥२४॥
असो हें चातुर्यं कारणें ॥ बोलावें लागलें श्रोतियांकारणें ॥ पुढें रघुनाथकथा परिसणें ॥ श्रीधर चतुरां विनवीतसे ॥२५॥
मागील कथानुसंधान ॥ तृतीयाध्यायीं निरूपण ॥ सांगितलें हनुमंतजन्मकथन ॥ मूळग्रंथआधारें ॥२६॥
सिंहावलोकनें तत्वतां ॥ श्रोतीं परिसिजे मागील कथा ॥ तिघी राण्या जाहल्या गर्भस्था ॥ कौसल्या सुमित्रा कैकयी ॥२७॥
जैसा शुद्ध बिजेचा मृगांक ॥ दिवसेंदिवस कळा अधिक ॥ कीं पळोपळीं चढे अर्क ॥ उदयाद्रीहूनि पश्र्चिमे ॥२८॥
कीं करितां संतसमागम ॥ दिवसेंदिवस वाढे प्रेम ॥ कीं औदार्येंकरूनि परम ॥ किर्ति वाढे सत्वर ॥२९॥
तैसे राणियांचे गर्भ वाढती ॥ तों वसिष्ठ बोले दशरथाप्रति ॥ राया धर्मशास्त्रीं ऐशी रीति ॥ डोहळे स्त्रियांसी पुसावे ॥३०॥
ऐसें बोलतां ब्रह्मऋृषि ॥ हर्ष वाटला रायासी ॥ नमोनि वसिष्ठचरणांसी ॥ राजेंद्र तेव्हां चालिला ॥३१॥
जैसा शचीचिया मंदिरांत ॥ वृत्रासुरशत्रु प्रवेशत ॥ तैसाचि अजपाळसुत ॥ कैकयीसदनीं प्रवेशे ॥३२॥
पिंडप्राशनाचे काळीं ॥ कैकयी होती रुसली ॥ म्हणोनि राजेंद्र ते वेळीं ॥ तिचे सदनीं प्रवेशला ॥३३॥
दूती जाणविती स्वामिनीतें ॥ डोहळे पुसावया तुम्हांतें ॥ नृपती स्वयें येतसे येथें ॥ सुमुहूर्त पाहोनियां ॥३४॥
सुंदरपणाचा अभिमान ॥ त्याहीवरी कैकयी गर्भिण ॥ जैसी अल्पविद्या गर्व पूर्ण ॥ तैसें येथें जाहलें ॥३५॥
जैसी गारुडीयांची विद्या किंचित ॥ परी ब्रीद्रें बांधिती बहुत ॥ कीं निर्नासिक वाहत ॥ रूपाभिमान विशेष पैं ॥३६॥
बिंदुमात्र विष वृश्र्चिका ॥ परी पुच्छाग्र सदा वरुतें देखा ॥ किंचित ज्ञान होतां महामूर्खा ॥ मग तो न गणी वाचस्पतीतें ॥३७॥
खडाणे धेनूसी दुग्ध किंचित ॥ परी लत्ताप्रहार दे बहुत ॥ अल्पोदकें घट उचंबळत ॥ अंग भिजत वाहकाचें ॥३८॥
तैसें कैकयीस जाहलें तये वेळीं ॥ प्रीतीनें दशरथ आला जवळी ॥ आपण सेजेवरी निजली ॥ नाहीं धरिली मर्यादा ॥३९॥
स्त्री सेवक अपत्य दासी ॥ श्र्वान मर्कट कूरूपियासी ॥ मर्यादा तुटतां मग सकळांसी ॥ ते अनिवार जाणिजे ॥४०॥
म्हणोनि मर्यादा कांहीं तेथ ॥ कैकयी न धरी देखतां दशरथ ॥ तिसी डोहळे पुसे नृपनाथ ॥ उभा समीप राहोनि ॥४१॥
म्हणे कैकयी बोले वचन ॥ तुज जें आवडे मनांतून ॥ तें मी समस्त पुरवीन ॥ सत्य जाण प्रियकरे ॥४२॥
मग काय बोले ते वेळे ॥ तुम्ही काय पुरवाल डोहळे ॥ माझे मनींचे सोहळे ॥ पूर्णकर्ता दिसेना ॥४३॥
मग बोले अजनंदन ॥ तुजकारणें वेंचीन प्राण ॥ परी तुझे डोहळे पुरवीन ॥ सत्य जाण सुकुमारे ॥४४॥
मग ती म्हणे जी नृपवरा ॥ डोहळे हेचि माझे अवधारा ॥ कौसल्या सुमित्रेचिया कुमरां ॥ दिगंतरा दवडावें ॥४५॥
पाठवावे दूर कानना ॥ त्यांचा समाचार पुनः कळेना ॥ आमचें वर्तमान त्यांचिया कर्णा ॥ सहसाहि न जावें ॥४६॥
राज्य द्यावें माझियां पुत्रा ॥ हेचि डोहळे होती राजेंद्रा ॥ तुम्ही म्हणाल अधर्म खरा ॥ तरी तो दोष मजवरी घालिजे ॥४७॥
मज निंदतील सकळ लोक ॥ तों तों वाटेल परम सुख ॥ समस्त जनां व्हावें दुःख ॥ हेंचि मजला आवडे ॥४८॥
ऐसें कैकयी वदे ते अवसरीं ॥ ऐकतां नृप खोंचला अंतरीं ॥ कीं काळिजी घातली सुरी ॥ कीं अंगावरी चपळा पडे ॥४९॥
वचन नव्हे तें केवळ ॥ दुःखवल्लीचें श्रेष्ठ फळ ॥ कीं संचरलें हाळाहाळ ॥ हृदयीं वाटे दशरथा ॥५०॥
वाटे पर्वत कोसळला ॥ कीं काळसर्प जिव्हारी झोंबला ॥ कीं तप्तशस्त्रघाय पडला ॥ अंगावरी अकस्मात ॥५१॥
कैकयीवचन कलशोद्भव पूर्ण ॥ प्राशिलें आसुष्यसागरजीवन ॥ राव घाबरा होय जैसा चतुरानन ॥ वेद हरण केले जेव्हां ॥५२॥
परम खेद पावला नृपवर ॥ तीस नेदीच प्रत्युत्तर ॥ मग सुमित्रेचें मंदिर ॥ प्रवेशता जाहला ॥५३॥
संसारतापें जे संतप्त ॥ ते संतसमागमें जैसे निवत ॥ तैसाचि राजा दशरथ ॥ सुमित्रासदनीं सुखावला ॥५४॥
तिचें नाम सुमित्रा सती ॥ परी नामाऐशीच आहे रीति ॥ वरकड नांवें जीं ठेविती ॥ तीं तों व्यर्थचि जाणिजे ॥५५॥
नांव ठेविलें उदार कर्ण ॥ आडका वेचितां जाय प्राण ॥ बृहस्पति नाम ज्यालागून । धड वचन बोलतां न ये ॥५६॥
कमलनयन नाम विशेष ॥ परी दोहीं डोळ्यां वाढले वडस ॥ क्षीरसिंधु नाम पुत्रास ॥ परि तक्र तयासी मिळेना ॥५७॥
नांव ठेविले पंचानन ॥ परी जंबुक देखतां पळे उठोन ॥ जन्म गेला मानतां कोरान्न ॥ सार्वभौम नाम तयातें ॥५८॥
नाम ठेविले जया मदन ॥ तो निर्नासिक कुलक्षण ॥ तैसी सुमित्रा नव्हे पूर्ण ॥ करणी नामासारखी ॥५९॥
नृप आला एकतां कर्णीं ॥ समोर आली हंसगामिनी ॥ दशरथाचिये चरणीं ॥ मस्तक ठेवी सद्भावें ॥६०॥
स्त्रियांस देव तो आपुला नाथ ॥ पुत्रांसी माता पिता सत्य ॥ शिष्यासी गुरु दैवत ॥ गृहस्थासी दैवत अतिथी पैं ॥६१॥
म्हणोन सुमित्रेनें अजनंदन ॥ पूजिला षोडशोपचारेंकरून ॥ उभी ठाकली कर जोडून ॥ अधोवदन सलज्ज ॥६२॥
कैकयीडोहळ्यांचें दुःख प्रबळ ॥ राव विसरला हो सकळ ॥ जैसा बोध ठसावतां निर्मळ ॥ तमजाळ वितुळे पैं ॥६३॥
राजा म्हणे सुमित्रेशीं ॥ काय डोहळे होताती मानसीं ॥ ते मज सांग निश्र्चयेंसीं ॥ कुरंगनेत्रे सुमित्रे ॥६४॥
मग किंचित हास्य करून ॥ बोले सलज्ज अधोवदन ॥ जें ऐकतां सुखसंपन्न ॥ अजनंदन होय पैं ॥६५॥
म्हणे हेच आवडी बहुवस ॥ कौसल्यागर्भीं जगन्निवास ॥ अवतरेल जो आदिपुरुष ॥ जगद्वंद्य जगदात्मा ॥६६॥
त्याची अहोरात्र सेवा बरवी ॥ वाटे मम पुत्रेंचि करावी ॥ जाणीव शहाणीव आघवी ॥ ओंवाळावी तयावरूनि ॥६७॥
सेवेपरतें थोर साधन । मम पुत्रासी न माने आन ॥ आपुले अंगाचें आंथरुण ॥ ज्येष्ठसेवनालागीं करूं ॥६८॥
त्रिभुवनराज्य तृणासमान ॥ त्याहूनि अधिक ज्येष्ठ भजन ॥ चारी मुक्ति वाटती गौण ॥ ज्येष्ठसेवेपुढें पैं ॥६९॥
सुधारस त्यजोनि निर्मळ ॥ कोणास आवडेल हाळाहळ ॥ उत्तम सांडूनि तांदुळ ॥ सिकता कांहो शिजवावी ॥७०॥
त्योजोनि सुंदर रायकेळे ॥ कोण भक्षील अर्कफळें ॥ कल्दद्रुमीं जो विहंगम खेळे ॥ तो नातळे बाभुळेसी ॥७१॥
मानससरोवरींचा हंस पाहीं ॥ तो कदा न राहे उलूकगृहीं ॥ बुडी दीधली क्षीराब्धिडोहीं ॥ दग्ध वन नावडे तया ॥७२॥
नंदनवनींचा भ्रमर कदाकाळीं ॥ अर्कपुष्पीं रुंजी न घाली ॥ जेणें इंद्रभवनीं निद्रा केली ॥ खदिरांगारीं न निजे तो ॥७३॥
रंभेतुल्य जाया चांगली ॥ सांडोनि प्रेत कोण कवळी ॥ तैसी भजनीं आवडी धरिली ॥ कदा विषयीं न रमे तो ॥७४॥
म्हणोनि चक्रचूडामणी ॥ माझी आवडी ज्येष्ठभजनीं ॥ ऐसें सुमित्रेचे शब्द कर्णी ॥ आकर्णिले दशरथें ॥७५॥
वाटे अमृत प्राशन केलें ॥ कीं त्रिभुवनराज्य हातासी आलें ॥ तैसें नृपाचें मन संतोषलें ॥ आलिंगिलें सुमित्रेसी ॥७६॥
म्हणे ऐक सुकुमार राजसे ॥ चंपककळिके परम डोळसे ॥ तुवां डोहळे इच्छिले जे मानसें ॥ ते मी सर्वस्वें पुरवीन ॥७७॥
नानाभूषणें अलंकार ॥ ओंवाळी तिजवरूनि नृपवर ॥ दानें देवविलीं अपार ॥ सुमित्रेहातीं याचकां ॥७८॥
याउपरी ज्येष्ठ राणी ॥ कौसल्या नामें ज्ञानखाणी ॥ जे पुराणपुरुषाची जननी ॥ ख्याति त्रिभुवनीं जियेची ॥७९॥
जे परब्रह्मरसाची मूस ॥ की निजप्रकाशरत्नमांदुस ॥ क्षीराब्धिहृदयविलास ॥ जिनें अंतरीं सांठविला ॥८०॥
जो इंदिरावर त्रिभुवनेश्र्वर ॥ ज्याचे आज्ञाधारक विधी शचीवर ॥ हृदयीं ध्यान अपर्णावर ॥ कौसल्याउदरनिवासी तो ॥८१॥
असो कौसल्येचे मंदिरीं ॥ प्रवेशता जाहला श्रावणारी ॥ सेवक राहविले बाहेरी ॥ द्वारमर्यादा धरोनियां ॥८२॥
कौसल्या ज्ञानकळा परम ॥ तीस अंतर्बाह्य व्यापला राम ॥ चराचर अवघे परब्रह्म ॥ न दिसे विषम कदाहि ॥८३॥
सांडोनि जागृति सुषुप्ति स्वप्न ॥ नयनीं ल्याली ज्ञानांजन ॥ चराचर अवघें निरंजन- ॥ रूप दिसे कौसल्ये ॥८४॥
दशरथ प्रवेशोनी अंतरीं ॥ पाहे स्थूळ ओसरीवरी ॥ मग सूक्ष्मदेह माजघरीं ॥ न दिसे कदा कौसल्या ॥८५॥
कारण कोठडींत पाहे सादर ॥ तंव तेथें अवघा अंधार ॥ मग महाकारण उपरी थोर ॥ त्यावरी नृप चढिन्नला ॥८६॥
तेथेंहि न दिसे कौसल्या सती ॥ मग चकित पाहे नृपति ॥ जिचे उदरीं सांठवला जगत्पति ॥ तिची स्थिति कळेना ॥८७॥
मग परात्परसांत ॥ प्रवेशता होय अजपाळसुत ॥ तों बैंसली समाधिस्त ॥ निर्विकल्पवृक्षास्तळीं ॥८८॥
अंतरीं दृष्टि मुरडली ॥ वदरळ स्वनाम विसरली ॥ ब्रह्मानंदरूप जाहली ॥ न चाले बोली द्वैताची ॥८९॥
जैसा परम सतेज मित्र ॥ तेथें डाग न लागे अणुमात्र ॥ स्वरूपीं पहुडतां योगेश्र्वर ॥ ज्ञान राहे ऐलीकडे ॥९०॥
कल्पांतविजूस मशक गिळी ॥ पिपीलिका मेरु कक्षेसी घाली ॥ धेनुवत्स मृगेंद्रा आकळी ॥ एखादे वेळे घडेल हें ॥९१॥
परी चतुरा विश्र्वरूपावरी ॥ दृष्टांत न चाले निर्धारीं ॥ श्रोतियांचे यज्ञशाळेभीतरीं ॥ कोठें महारी प्रवेशेल ॥९२॥
वडवानळापुढें कर्पूर जाण ॥ कीं जलनिधिमाजी लवण ॥ तैशी बुद्धि आणि मन ॥ स्वसुखावरी विरालीं ॥९३॥
असो स्वानंदसागरांत ॥ कौसल्या पूर्ण समाधिस्थ ॥ जवळी उभा ठाकला दशरथ ॥ पाहे तटस्थ उगाचि ॥९४॥
कौसल्या स्वस्वरूपीं लीन ॥ हे दशरथासी नेणवे खूण ॥ म्हणे हे रुसली संपूर्ण ॥ तरीच वचन न बोले ॥९५॥
म्हणून राजचक्रचूडामणि ॥ कौसल्येजवळ स्वयें बैसोनी ॥ स्नेहें तीस हृदयीं धरूनी ॥ समाधान करीतसे ॥९६॥
तरी न उघडी नयन ॥ नाहीं शरीराचें भान ॥ मी स्त्रीपुरुषस्मरण ॥ गेली विसरोन कौसल्या ॥९७॥
अलंकार कैंचे एक सुवर्ण ॥ तरंग लटके एक जीवन ॥ तैसे विश्र्व नाहीं एक रघुनंदन ॥ आनंदघन विस्तारला ॥९८॥
ऐसी कौसल्येची स्थिति जाहली ॥ राजा म्हणे हे झडपली ॥ कीं महद्भूतें पूर्ण घेतली ॥ ओळखी मोडली इयेची ॥९९॥
राजा म्हणे देव ऋषि सिद्ध ॥ इहीं दीधला आशीर्वाद ॥ कीं पोटा येईल ब्रह्मानंद ॥ आदिपुरुष श्रीराम ॥१००॥
ऐकतां रामनामस्मरण ॥ कौसल्येनें उघडिले नयन ॥ तों जगदाभास संपूर्ण ॥ रघुनंदनरूप दिसे ॥१॥
राजा म्हणे हो नितंबिनी ॥ कुरंगनेत्रे गजगामिनी ॥ काय जे आवडी असेल मनीं ॥ डोहळे पुरवीन सर्व ते ॥२॥
भ्रम टाकीं बोलें वचन ॥ तों कौसल्या बोले गर्जोन ॥ मी जगदात्मा रघुनंदन ॥ कैंचें अज्ञान मजपासीं ॥३॥
स्थूळ लिंग आणि कारण ॥ यांहून माझें रूप भिन्न ॥ महाकारण हं निरसून ॥ आत्माराम वेगळा मी ॥४॥
द्वैताद्वैत महाद्वैत ॥ याहून वेगळा मी अतीत ॥ सच्चिदानंद शब्द जेथ ॥ खुंटोनियां राहिला ॥५॥
जीव शिव हे दोन्ही पक्ष ॥ ध्याता ध्यान लय लक्ष ॥ यांवेगळा मी सर्वसाक्ष ॥ अचिंत्य अलक्ष श्रीराम ॥६॥
राजा म्हणे कौसल्ये ऐकें ॥ मी कोण आहें मज ओळखें ॥ डोहळे पुसावया महासुखें ॥ तुजजवळी बैसलों ॥७॥
येरी म्हणे ज्ञाता ज्ञेय ज्ञान ॥ हें सर्व गेलें आटोन ॥ नाहीं स्त्रीपुरुषनपुंसकपण ॥ मी तूंपण तेथें कैंचें ॥८॥
नृप म्हणे हे महद्भूतें घेतली ॥ ओळखी सर्व मोडली ॥ मग पुसे गोष्ट मागली ॥ धाकुटपणींची तियेतें ॥९॥
राजा म्हणे शशांकवदने ॥ गुणसरिते पद्मनयने ॥ वऱ्हाड बुडवोनि तुज रावणें ॥ नेलें होतें आठवतें कीं ॥११०॥
शत्रूचें नाम ऐकतां कर्णीं ॥ हाक फोडिली भुजा पिटोनी ॥ म्हणे धनुष्यबाण दे आणोनी ॥ टाकीन छेदोनि दाही शिरें ॥११॥
ताटिका मारूनियां आधीं ॥ ऋृषियाग पाववीन सिद्धी ॥ महाराक्षस वधोनि युद्धीं ॥ गाधितनय तोषवीन ॥१२॥
शिवचाप परम प्रचंड ॥ मोडोनि करीन दुखंड ॥ माझी ज्ञानशक्ति जे अखंड ॥ पणें जिंकोन आणीन ते ॥१३॥
जेणें निःक्षत्री केली अवनी पूर्ण । त्याचा गर्व हरीन न लागतां क्षण ॥ मी एकपत्नीव्रत रघुनंदन ॥ पितृवचन पाळीन मी ॥१४॥
मी सेवीन घोर विपिन ॥ परिवारेंसी त्रिशिरा खर दूषण ॥ क्षणमात्रें टाकीन वधोन ॥ अग्नि तृण जाळी जेवीं ॥१५॥
रिसां वानरांहातीं ॥ लंका घालीन पालथी ॥ माझा वज्रदेही मारुती ॥ परम पुरुषार्थी महावीर ॥१६॥
क्षणें जाळील राक्षसनगर ॥ शत्रूंचीं शिरें छेदीन अपार ॥ पाषाणीं पालाणोनि समुद्र ॥ लंकापुर घेईन मी ॥१७॥
कौसल्या हाक फोडी दारुण ॥ लंकेपुढें माजवीन रण॥ महाढिसाळ कुंभकर्ण ॥ टाकीन छेदून क्षणार्धें ॥१८॥
सहपरिवारें वधोनि दशशिर ॥ बंदीचे सोडवीन सुरवर ॥ माझा बिभीष्ज्ञण प्रियकर ॥ छत्र धरवीन तयावरी ॥१९॥
स्वपदीं स्थापोनि निजभक्त ॥ मी अयोध्येसी येईन रघुनाथ ॥ आधि व्याधि जरा मृत्य ॥ याविरहित करीन प्रजा ॥१२०॥
स्त्रीपुरुषनपुंसकभेद ॥ यावेगळा मी ब्रह्मानंद ॥ मायाचक्रचाळक शुद्ध ॥ निष्कलंक अभेद पैं ॥२१॥
मी प्रळयकाळासी शासनकर्ता ॥ आदिमायेचा निजभर्ता ॥ कर्ता हर्ता पाळितां ॥ मजपरता नसेचि ॥२२॥
मी अज अजित सर्वेश्र्वर ॥ मी नटलों चराचर ॥ धरोनि नाना अवतार ॥ मी मजमाजीं सामावें ॥२३॥
ऐसें ऐकतां दशरथ ॥ म्हणे हे भूतें घेतली यथार्थ ॥ फांटा फुटलासे बहुत ॥ बडबडत भलतेंचि ॥२४॥
पंचाक्षरी आणा पाचारून ॥ महाराज सद्रुरु ज्ञानघन ॥ तो सरसिजोद्भवनंदन ॥ बोलावून आणा वेगीं ॥२५॥
जेणें दर्भावरी धरिली अवनी ॥ कमंडलु ठेविला सूर्यासनीं ॥ इंद्रसभेसी नेला वासरमणी ॥ अद्रुत करणी जयाची ॥२६॥
वसिष्ठ आला धांवोन ॥ राजा दृढ धरी चरण ॥ म्हणे कौसल्येसारखें निधान ॥ भूतें संपूर्ण ग्रासिलें ॥२७॥
म्यां याग केला सायासीं ॥ कीं पुत्र होईल कौसल्येसी ॥ तों मध्येंच हे विवशी ॥ उठली ऋृषि काय करूं ॥२८॥
मग म्हणे ब्रह्मसुत ॥ इच्या पोटा येईल रघुनाथ ॥ तीस गोष्टी ये विपरीत ॥ कालत्रयीं घडेना ॥२९॥
अंधकूपीं पडेल तरणी ॥ कोरान्न मागेल चिंतामणी ॥ सुधारस गेला कडवटोनी ॥ हें कालत्रयीं घडेना ॥१३०॥
क्षुधेनें पीडिला क्षीरसागर ॥ सुरतरूसी येईल दरिद्र ॥ तीव्र तपेल रोहिणीवर ॥ हें कालत्रयीं घडेना ॥३१॥
असो वसिष्ठ कौसल्येजवळी ॥ येऊनि विलोकी तयेवेळी ॥ तंव ती श्रीरामरूप जाहली ॥ अंतबार्ह्य समूळ ॥३३॥
न दिसे स्त्रियेसी आकृति ॥ धनुष्यबाण घेऊनि हातीं ॥ आकर्ण नयन विराजती ॥ देख मूर्ति जगद्वंद्य ॥३४॥
मूर्ति पाहतां आनंदघन ॥ सद्रद जाहला ब्रह्मनंदन ॥ अष्टभाव दाटले पूर्ण ॥ गेला विसरोनि देहभाव ॥३५॥
वसिष्ठ कौसल्या ते अवसरी ॥ मुरालीं ब्रह्मानंदसागरीं ॥ दशरथ परम अंतरीं ॥ घाबरा जाहला नेणोनियां ॥३६॥
वसिष्ठासारखा महामुनी ॥ भूतें झडपिला येक्षणीं ॥ या भूताची करिता झाडणी ॥ कोणी त्रिभुवनीं दिसेना ॥३७॥
मी हतभाग्य संपूर्ण ॥ मज कैचें पुत्रसंतान ॥ कौसल्याही गेली झडपोन ॥ ब्रह्मानंदें मूर्च्छित ॥३८॥
निरपराध वधिला श्रावण ॥ तेणें हें दुःख दारुण ॥ ऐसा तो महाराज अजनंदन ॥ जळाला पूर्ण अंतरीं ॥३९॥
तों स्वानंदलहरी जिरवून ॥ वसिष्ठें उघडिले नयन ॥ राजा धांवोन धरी चरण ॥ आनंद न माय अंतरीं ॥१४०॥
रायासी कैसी परी जाहली ॥ कीं पुरीं बुडतां नौका आली ॥ अंधकूपीं पडतां तात्काळीं ॥ हस्त सूर्यें दीधला ॥४१॥
सर्पे डंखितां गरुड धांवे ॥ गर्जे कोंडितां केसरी पावे ॥ कीं क्षुधितांपुढें हेलावे ॥ क्षीरसागर येऊनियां ॥४२॥
कीं वणव्यांत जळतां वरुर्षे घन ॥ कीं हुडहुडी भरतां कृशान ॥ कीं दरिद्रें पीडितां लक्ष्मी आपण ॥ घरीं येऊनि बैसली ॥४३॥
ऐसा आनंदला सद्गुरु स्वामी तूं समर्थ ॥ मज नवल हें वाटत ॥ तुजही भूतें झडपिलें ॥४४॥
आम्ही अत्यंत भाग्यहीन ॥ कैंचें देखो पुत्रसंतान ॥ मग हांसिन्नला ब्रह्मनंदन ॥ काय गर्जोन बोलत ॥४५॥
जो नीलग्रीवहृदयरत्न ॥ जो कमलोद्भवाचें देवतार्चन ॥ सनकादिक करोनी यत्न ॥ हृदयसंबळींत वाहती पैं ॥४६॥
तो वैकुंठपुरविलासी ॥ आला कौसल्येच्या गर्भासी ॥ मारूनि सकळ दुष्टांसी ॥ देव सोडवील बंदीचे ॥४७॥
जें जें कौसल्या बोलिली सत्य ॥ तितुकें होईल यथार्थ ॥ तुज होतील चार सुत ॥ सत्य वचनार्थ राजेंद्रा ॥४८॥
शंख चक्र शेष नारायण ॥ चर्तुधा रूपें प्रकटेल जगज्जीवन ॥ ज्याची कथा ऐकतां पापी जन ॥ उद्धरोनि तरतील ॥४९॥
माध्यान्हा येईल चंडकिरण ॥ पुष्य नक्षत्र साधून ॥ अवतरेल रघुनंदन ॥ पूर्णब्रह्म जदद्रुरु ॥१५०॥
ऐसी वसिष्ठांचीं वचनें ॥ कीं स्वानंदनभींचीं उडुगणें ॥ कीं सत्यवैरागरींचीं रत्नें ॥ निवडोनि दीधलीं दशरथा ॥५१॥
तेणें कर्णद्वारें त्वरित ॥ सांठविलीं हृदयसंदुकेंत ॥ धांवोनि गुरूचे पाय धरित ॥ म्हणे कृतार्थ जाहलों मी ॥५२॥
असो भरलिया नवमास ॥ प्रसूतिसमय कौसल्येस ॥ कवण ऋतु कवण दिवस ॥ सावकाश ऐका तें ॥५३॥
वसंतऋततु चैत्रमास ॥ शुक्लपक्ष नवमी दिवस ॥ सूर्यवंशीं जगन्निवास ॥ सूर्यवासरीं जन्मला ॥५४॥
माध्यान्हा आला चंडकिरण ॥ पुष्य नक्षत्र साधून ॥ अवतरला रघुनंदन ॥ पूर्णब्रह्म जगद्रुरू ॥५५॥
श्रीराम केवळ परब्रह्म ॥ त्यासी जाहला म्हणतां जन्म ॥ संत हांसतील परम ॥ तत्त्वज्ञानवेत्ते जे ॥५६॥
ज्याची लीला ऐकतां अपार ॥ खंडे जन्म मृत्यु दुर्धर ॥ त्या रामासी जन्मसंसार ॥ काळत्रयीं घडेना ॥५७॥
दाविली लोकिक करणी ॥ कीं कौसल्या जाहली गर्भिणी ॥ तो ब्रह्मानंद मोक्षदानी ॥ जन्मकर्म त्या कैंचें ॥५८॥
क्षीरसागरींहून नारायण ॥ येऊन अयोध्येसी जाहला सगुण ॥ शेष लक्ष्मीसहित जगज्जीवन ॥ तैसाचि तेथें संचरला ॥५९॥
जे अनंत कल्याणदायक ॥ अज अजित निष्कलंक ॥ भक्त तारावयासी देख ॥ जगन्नायक अवतरला ॥१६०॥
देव करिती जयजयकार ॥ करोनि राक्षससंहार ॥ म्हणती आतां अवतरेल हा रघुवीर ॥ बंधमुक्त करील आम्हां ॥६१॥
असो अयोध्यापुरीं निराळीं ॥ विमानांची दाटी जाहली ॥ दुंदुभीची घाई लागली ॥ पुष्पें वर्षती अपार ॥६२॥
असो ते कौसल्या सती ॥ बैसली असतां एकांतीं ॥ तों अष्टदश वरुषांची मूर्ति ॥ सन्मुख देखे अकस्मात ॥६३॥
निमासुर वदन सुंदर ॥ तेजें भरलें निजमंदिर ॥ ज्या तेजासी शशी मित्र ॥ लोपोनि जाती विलोकितां ॥६४॥
पदकमलमकरंदसेवना ॥ भ्रमरी जाहली क्षीराब्धिकन्या ॥ कदाही न विसंबे चरणां ॥ कृपण धनालागीं जैसा ॥६५॥
संध्याराग अरुण बालार्क ॥ दिव्य रत्नांचे काढिले रंग देख ॥ तळवे तैसे सुरेख ॥ श्रीरामाचे वाटती ॥६६॥
चंद्र क्षयरोगें कष्टी होऊनि ॥ निजांगाची दश शकलें करोनि ॥ सुरवाडला रामचरणीं ॥ स्वानंदधणी घेतसे ॥६७॥
रमा पदीं रंगली दिवसनिशीं ॥ तों बंधु पाहुणा आला शशी ॥ तोही राहिला अक्षय व्हावयाची ॥ नव जायची माघारा ॥६८॥
ध्वज वज्रांकुश पद्म ॥ ऊर्ध्वररेखा चक्रादि चिन्हें उत्तम ॥ यांचा अर्थ ऐकतां परम ॥ सुख होय भक्तांसी ॥६९॥
सात्त्विक प्रेमळासी देखा ॥ ऊर्ध्व संकेत दावी ऊर्ध्वररेखा ॥ सत्यशील धार्मिकां भाविकां ॥ ऊर्ध्वपंथ दाविती ॥१७०॥
विद्यामंदें मत्त गज ॥ एक भाग्यमंदें डुलती सहज ॥ त्यांसी आकर्षावया सहज ॥ अंकुश पायीं झळकतसे ॥७१॥
पायीं झळके दिव्य पद्म ॥ तें पद्मेचें राहतें धाम ॥ ते जगमाउली सप्रेम ॥ तये पदीं सुरवाडली ॥७२॥
अहंकार जड पर्वत ॥ शरणागतां बाधक यथार्थ ॥ तो फोडावयासी तळपत ॥ वज्र पायीं रामाच्या ॥७३॥
भवसागर तरावया गहन ॥ जहाज अद्भुत रामचरण ॥ त्यावरी ध्वजविराजमान ॥ रात्रंदिन तळपतसे ॥७४॥
काम क्रोध दुर्धर असुर ॥ त्यांचें छेदावया शिर ॥ दैदीप्यमान दिव्य चक्र ॥ रामतळवां झळकतसे ।७५॥
मळरहित प्रपद सुंदर ॥ घोंटीव त्रिकोणयंत्राकार ॥ इंद्रनीळ उपमा साचार ॥ न पुरती कठीण म्हणोनियां ॥७६॥
पदतलें आरक्त साजिरीं ॥ वसे तेथें सरसिजोद्भवकुमरी ॥ विश्रांति घ्यावया अहोरात्रीं ॥ रामचरणीं रंगली हो ॥७७॥
किती पापें हरावीं दिवरजनीं ॥ म्हणोनि श्रमली जन्हुनंदिनी ॥ शुभ वांकी होऊनी ॥ रामचरणीं विराजे ॥७८॥
मांड्या सुकुमार सांवळिया ॥ तेथें सुरवाडली मित्रतनया ॥ कीं यमनुजा अपवाद चुकवावया ॥ महदाश्रय करितसे ॥७९॥
ऐशी रामपदीं त्रिवेणी साचार ॥ प्रयाग तीर्थराज पावन थोर ॥ प्रेमें माघमासीं सभाग्य नर ॥ प्रातःस्नानासी धांवती ॥१८०॥
भक्त मुमुक्षु साधक संत ॥ हेचि राजहंस विराजत ॥ वांकीवरी रत्नें तळपत ॥ तेचि तपस्वी तपताती ॥८१॥
चरणध्वज झळके स्पष्ट ॥ तोच जाणिजे अक्षय वट ॥ जेथें सनकादिक वरिष्ठ ॥ क्षेत्रसंन्यासी जाहले ॥८२॥
प्रयागीं मोक्ष देह त्यागितां ॥ येथें मोक्ष श्रवण करितां ॥ देहीं असतां विदेहता ॥ येते हाता भक्तांच्या ॥८३॥
त्या प्रयागीं कष्ट बहुत ॥ येतां जातां भोगिती अमित ॥ हा प्रयाग ध्यानीं अकस्मात ॥ प्रकटे सत्य भक्तांच्या ॥८४॥
तोडर वांकी नूपुरें ॥ असुरांवरीं गर्जती गजरें ॥। वाटे नभ गाळोनि एकसरें ॥ पोटऱ्या जानू ओतिल्या ॥८५॥
की सरळ कर्दळीचे स्तंभ ॥ कीं गरुडपाचूंचे उगवले कोंभ ॥ कीं इंद्रनीळ गाळोनि सुप्रभ ॥ जानू जंधा ओतिल्या ॥८६॥
मिळाल्या सहस्र चपळा ॥ तैसा कांसे झळके पीतांबर पिवळा ॥ वरी तळपे कटिमेखळा ॥ पाहतां डोळां आल्हाद ॥८७॥
कटिमेखळेवरी महामणी ॥ कीं पंक्ती बैसले वासरमणी ॥ दाहकत्व सांडूनि जघनीं ॥ श्रीरामाच्या लागले ॥८८॥
वेदांतींच्या श्रुति गहन ॥ अर्थ बोलती जेवि शोधून ॥ तैशा क्षुद्रघंटा रुणझुण ॥ शब्द करिती रसाळ ॥८९॥
देखून कटिप्रदेश सुकुमार ॥ लाजोनि वना गेला मृगेंद्र ॥ वाटे त्या दुःखें स्वशरीर ॥ वान केलें दुर्गेचें ॥१९०॥
गंभीरावर्त नाभिस्थन ॥ जेथें जन्मला चतुरानन ॥ सत्व रज तम गाळून ॥ त्रिवळी उदरीं विराजे ॥९१॥
कौस्तुभतेज अपार ॥ पाहतां भुलती शशिमित्र ॥ गुणीं ओंविलीं नक्षत्रे समग्र ॥ मुक्ताहार डोलती तेंवि ॥९२॥
कीं त्या मुक्तांच्या माळा बहुत ॥ रघुपतीच्या गळां डोलत ॥ कीं मुक्तारूपें समस्त ॥ अनंत ब्रह्मांडें गुंफिलीं ॥९३॥
मुक्तामाळांचें तेज गहन ॥ परी त्यांचा पालटला वर्ण ॥ दिसती इंद्रनीळासमान ॥ श्यामलांगीं रघुपतीच्या ॥९४॥
नीळ गगनावरी सुंदर ॥ मंदाकिनीओघ दिसे शुभ्र ॥ तैसा अम्लान सुमनहार ॥ श्यामतनूवरी शोभत ॥९५॥
श्यामलांगी अति निर्मळ ॥ वरी डोले वैजंतीची माळ ॥ पुष्करीं शक्रचाप सुढाळ ॥ सुरंग जैसें मिरवतसे ॥९६॥
मीं मेघीं स्थिरावली क्षणप्रभा ॥ तैशी वैजयंतीची शोभा ॥ सहस्रमुखाच्या जिभा ॥ गुण वर्णितां शिणल्या हो ॥९७॥
अनंत भक्त हृदयीं धरिले ॥ तरीच वक्षःस्थळ रुंदावलें ॥ ब्रह्मानंद मुरोनि ओतिलें ॥ हृदयस्थान सत्य पैं ॥९८॥
श्रीवत्स झळके सव्यांगीं ॥ श्रीनिकेतन वामभागीं ॥ उटी शोभे श्यामलांगीं ॥ कोण्या दृष्टांतें तें ऐका ॥९९॥
मित्रकन्येवरी जान्हवीजळ ॥ कीं राकाइंदुप्रभेनें शोभे निराळ ॥ कीं दैदीप्य मणि इंद्रनीळ ॥ आवरण त्यावरी काश्मिराचें ॥२००॥कीं हळाहळ जाहले अपार ॥ म्हणोनि धांवला कर्पूरगौर ॥ चंदनरूपें तो प्राणमित्र ॥ श्यामलांगीं जडला हो ॥१॥
तैसी उटी दिसे सुढाळ ॥ कीं चंद्रबिंब उकले निर्मळ ॥ कीं मुक्ताफळांचा गोळा सुढाळ ॥ इंद्रनीळा चर्चियेला ॥२॥
शंख चक्र धनुष्य बाण ॥ चोहों हस्तीं शोभायमान ॥ हस्तकटकांचे तेजे करून ॥ उजळीत नभातें ॥३॥
क्षणप्रभेचीं चक्रें तळपती ॥ तैशा मुद्रिका करीं झळकती ॥ किंवा औपासक यंत्रें रेखिती ॥ तेचि गति येथें दिसे ॥४॥
प्रळयग्नीनें उघडिले नयन ॥ तेंवि कीर्तिमुखें परिपूर्ण ॥ कीं निष्कलंक रोहिणीरमण ॥ पदक हृदयीं डोलतसे ॥५॥
कंबुकंठ अति शोभत ॥ नासिक सरळ सुकुमार बहुत ॥ मंदिस्मितवदन ॥ विराजत ॥ कोटि मन्मथ ओंवाळिजे ॥६॥
विद्रुमवर्ण अधर सतेज ॥ माजी ओळीनें झळकती द्विज ॥ त्या तेजें शशी नक्षत्रें तेजःपुंज ॥ झांकोळती पाहतां ॥७॥
त्रैलोकींचा मेळवोनि आनंद ॥ ओतिलें रामाचें वदनारविंद ॥ आकर्ण नेत्र भु्रकुटी विशद ॥ धनुष्याकृति शोभती ॥८॥
स्वानंदसरोवरींचीं कमलदलें ॥ तैसे आकर्ण नयन विकासले ॥ त्या कृपादृष्टीनें निवाले ॥ प्रेमळ जन सर्वही ॥९॥
कुंडलें तळपती मकराकार ॥ कीं जडले रवि रोहिणीवर ॥ कीं अंगिरापुत्र भृगपुत्र ॥ विचार पुसती रामातें ॥२१०॥
कीं वेदसागरींच्या रत्नज्योती ॥ पूर्वउत्तर मीमांसा निश्र्चिती ॥ कुंडलरूपें जाणविती ॥ अर्थ विशेष स्वामीतें ॥११॥
श्रीरामतनु सुकुमार ॥ तेणें शोभती अलंकार ॥ पीतवर्ण टिळक सुंदर ॥ अनुपम्य रेखिला ॥१२॥
सुवर्णोदक नदीचा पूर ॥ नीळगिरीपाठारीं निरंतर ॥ तैसा टिळक सुंदर ॥ विशळभाळीं झळकतसे ॥१३॥
जैसा कल्पांतींचा दिनकर ॥ तैसा मुकुट दिसे जाज्वल्य सुंदर ॥ तेज तळपतसे अपार ॥ चक्रामाजी न समाये ॥१४॥
दावाग्नीचा कल्लोळ भडकत ॥ तैसें उत्तरीय वस्त्र रुळत ॥ दशांप्रति मुक्तें झळकत ॥ कृत्तिकापुंज जयापरी ॥१५॥
तें परम तेजाळ क्षीरोदक ॥ कीं शुभ्र यशा चढलें बीक ॥ शुभ्र श्र्वेत मृडानीनायक ॥ कर्पूरेंकरूनि उटिला कीं ॥१६॥
कीं दिव्य रजततगट घडलें ॥ कीं पारंदें कैलास डवरिलें ॥ कीं जान्हवीतोयें ओपविलें ॥ दिनकरनाथें स्वहस्तें ॥१७॥
सच्चिदानंदतनु सगुण ॥ अतसीकुसुमाभास पूर्ण ॥ त्याचि रंगेकरून ॥ नीलोत्पलें राबविलीं ॥१८॥
नभासीं चढला तोच रंग ॥ त्याचि प्रभेनें रंगले मेघ ॥ इंद्रनीळही सुरंग ॥ त्याच प्रकाशें प्रकाशले ॥१९॥
तेथींचें सौंदर्य अद्भुत ॥ गरुडपाचूंसी तेज दिसत ॥ मर्गजासी बीक चढत ॥ तनु सांवळी देखोनीयां ॥२२०॥
तो वैकुंठीचा वेल्हाळ सुंदर ॥ भक्तमंदिरांगणमंदार ॥ कुरवंडी करूनि सांडावे साचार ॥ कोटि मकरध्वज वरोनियां ॥२१॥
ब्रह्मांड फोडोनि बाहेरी ॥ आंगींचा सुवास धांवत वरी ॥ लावण्यामृतसागर कैटभारी ॥ लीलावतारी साधक जो ॥२२॥
पूर्णब्रह्मानंद रघुवीर ॥ लीलाविग्रही श्रीधरवर ॥ हृदयीं रेखिला निरंतर ॥ निजभक्तीं प्रेमभरें ॥२३॥
असो कौसल्या बोले ते अवसरीं ॥ भक्तवत्सला मधुकैटभारी ॥ तूं आतां बाळवेष धरीं ॥ माझें उदरीं अवतरें ॥२४॥
लोक म्हणतील कौसल्यानंदन ॥ ऐसा होय तूं मनमोहन ॥ अमलदल राजीवनयन ॥ हास्यवदन विलोकीं ॥२५॥
सजलजलदवर्ण कोमळ ॥ तो कौसल्येपुढें जाहला बाळ ॥ तंव ते परम सुवेळ ॥ पुष्यार्कयोग ते समयीं ॥२६॥
जो क्षीरसागरवासी तमालनीळ ॥ तो कौसल्येपुढें जाहला बाळ ॥ चरणांगुष्ठ धरोनि कोमळ ॥ मुखकमळीं घालीतसे ॥२७॥
भक्त चरणीं लागले बहुत ॥ गोड म्हणोन वाखाणित ॥ यालागीं गोडी रघुनाथ ॥ स्वयें पाहत चाखोनियां ॥२८॥
कीं स्वचरणगोडी सेवित ॥ भक्तांसी लोभ लागावया बहुत ॥ म्हणोनियां कौसल्यासुत ॥ कौतुकार्थ दावीतसे ॥२९॥
पुत्र जाहला कौसल्येस ॥ लागला वाद्यांचा एकचि घोष ॥ सुरांसहित सुराधीश ॥ जयजयकार नभीं करिती ॥२३०॥
सुमनसंभार ते अवसरीं ॥ देव वर्षती अयोध्येवरी ॥ दुंदुभिनाद अंबरीं ॥ न मायेचि तेधवां हळदीकुंकुमें ताटें भरूनी ॥
बिदोबिदी धांवती सुवासिनी ॥ पावल्या कौसल्येच्या सदनीं ॥ वेगें करोनि तेधवां ॥३२॥
मंगळतुरांचा एकचि नाद ॥ घरोघरीं ब्रह्मानंद ॥ ते समयींचा आनंद ॥ भोगींद्र वर्णूं शकेना ॥३३॥
आनंदला ब्रह्मनंदन ॥ चहूंकडोन धांवले ब्राह्मण ॥ जैसा क्षीरसागर देखोन ॥ क्षुधार्थी वेगें पावती ॥३४॥
कीं महापर्वकाळ प्रकटला ॥ प्रयागासी धांवे भक्तमेळा ॥ कीं गांवासमीप परिस निघाला ॥ दुर्बळ धांवती लोह घेऊनी ॥३५॥
कीं तृषाक्रांत गोभार सकळी ॥ धांवती जैसे गंगाजळीं ॥ कीं वृक्ष दाअले देखून फळीं ॥ विहंगम जैसे झेंपावती ॥३६॥
तैसी ब्रह्मणांची ते काळीं ॥ दाटी जाहली राजाजवळी ॥ पुत्रमुख पहावया ते वेळीं ॥ दशरथराव चालिला ॥३७॥
दशरथ म्हणे याचकांसी ॥ जे जे इच्छा असेल मानसीं ॥ तें तें मागा मजपाशीं ॥ येच समयीं दईन ॥३८॥
भांडारें फोडिलीं बहुत ॥ याचकांसी म्हणे दशरथ ॥ मोटा बांधोनि अमित ॥ आवडे तितुकें न्या आतां ॥३९॥
समागमें घेऊन ब्राह्मण ॥ महाराज तो अजनंदन ॥ प्रवेशला आनंदेकरून ॥ कौसल्यासदनीं तेधवां ॥२४०॥
दशरथें करोनियां स्नान ॥ केलें आधीं पुण्याहवाचन ॥ पहावयासी पुत्रवदन ॥ राजा जवळी पातला ॥४१॥
श्रीरामवदन ते अवसरीं ॥ न्याहाळितां तोषला अंतरीं ॥ मधुबिंदु घालोनि मुखाभीतरीं ॥ मधुकैटभारि तृप्त केला ॥४२॥
श्रीरामाचें जातक ॥ करी तेव्हां नृपनायक ॥ गो भूरत्नें असंख्य ॥ मग देत याचकांसी ॥४३॥
रत्नजडित सिंहासन ॥ त्यावरी माय बैसली राम घेऊन ॥ मृगांकवर्ण चामरें जाण ॥ दोघी ढाळिती दोहींकडे ॥४४॥
पीकपात्र घेऊनि हातीं ॥ समीप विलसे एक दूती ॥ कनकांबराची घेऊन बुंथी ॥ बैसली सती कौसल्या ॥४५॥
भोंवते वेष्टिले विद्वजन ॥ त्यांसी भूतभविष्यवर्तमानज्ञान ॥ सातशतें स्त्रिया धांवोन ॥ येत्या जाहल्या दशरथाच्या ॥४६॥
जैशा केवळ विद्युल्लता ॥ तैशा अलंकारवस्त्रमंडिता ॥ पाळां कौसल्येभोंवता ॥ शोभेल कैसा ते वेळीं ॥४७॥
महामाया आदिभगवती ॥ तीभोंवत्या मिळाल्या अनंतशक्ति ॥ कीं सूर्यचक्रासी वेष्टिती ॥ किरणें जैसी तयापरी ॥४८॥
वसिष्ठ गुरु होऊन पुढें ॥ विलोकी श्रीरामाचें रूपडें ॥ जे जे जन्मकर्मनिवाडे ॥ ते रायापुढें सांगत ॥४९॥
म्हणे हा क्षीरसागरविहारी ॥ जन्मला कौसल्येचें उदरीं ॥ निजजन तारावयासी निर्धारीं ॥ अवतरला आदिपुरुष ॥२५०॥
द्वादश वर्षे यासी भरतां ॥ एक द्विज येईल अवचिता ॥ प्रार्थोनियां दशरथा ॥ घेऊन यासी जाईल ॥५१॥
आरंभीं सोडोनि एक बाण ॥ राक्षसी वधील दारुण ॥ गोब्राह्मणमाखपाळण ॥ करील जाण पुत्र तुझा ॥५२॥
कृशान प्रवेशे शुष्कविपिनीं ॥ तैसा जाळील राक्षस मुखरक्षणीं ॥ पुढें चरणस्पर्शेकरूनी ॥ एक ललना उद्धरील ॥५३॥
परम प्रचंड कोदंड ॥ तें स्वदंडबळें करील दुखंड ॥ एकपत्नीव्रत प्रचंड ॥ वीर होईल त्रिभुवनीं ॥५४॥
महायोद्धा एक ब्राह्मण ॥ त्यास जिंकील न लगतां क्षण ॥ बंधुसहित परतोन ॥ अयोध्येसी येईल ॥५५॥
राज्यीं बैसतां हा वरिष्ठ ॥ एक होईल महा अरिष्ट ॥ नगरलोक पावतील कष्ट ॥ खेद उत्कट करितील ॥५६॥
हा नरवीर पंचानन ॥ प्रेमें पाळील पितृवचन ॥ मग स्त्रीसमवेत ॥ कानन ॥ चतुर्दश वर्षें सेवील ॥५७॥
हा नसतां आश्रमांत ॥ एक राक्षस येईल अकस्मात ॥ याचे स्त्रियेस नेईल सत्य ॥ षण्मासपर्यंत निर्धारें ॥५८॥
मग हा स्त्री शोधित अरण्यांत ॥ वानर मिळतील अकस्मात ॥ एक वानर उन्मत्त ॥ त्यास मारील हा न कळतां ॥५९॥
ब्रह्मांड नाचवील नखाग्नीं ॥ ऐसा एक वानरकेसरी ॥ जाऊन समुद्रसंभवपुरीं ॥ महाप्रळय करील तो ॥२६०॥
शुद्धि आणितां राघवेंद्र ॥ पाषाणीं पालाणील समुद्र ॥ शरण येईल एक रजनीचर ॥ चिरंजीव त्यासी करील हा ॥६१॥
मारूनि राक्षसां सकळां ॥ सोडवील सुरांच्या बंदिशाळा ॥ मागुती येईल स्वस्थळा ॥ अयोध्यापुरा गजरेंसीं ॥६२॥
अकरा सहस्र संवत्सर ॥ राज्य करील हा राजेंद्र ॥ पुढें पुत्रासी युद्ध थोर ॥ करील कौतुकें करूनियां ॥६३॥
शेवटीं अयोध्या विमानीं घालोनी ॥ नेऊन ठेवील वैकुंठभुवनीं ॥ ऐसें जातक ऐकोनि कर्णीं ॥ राव दशरथ तोषला ॥६४॥
स्तनपान करितां रघुनंदन ॥ पाहे वसिष्ठाकडे परतोन ॥ कीं वाल्मीकभाष्य संपूर्ण ॥ कथिलें येणें अवलीलें ॥६५॥
तों सुमित्रेसी जाहला पुत्र ॥ म्हणोनि धांवत आले विप्र ॥ क्षीरसागरींहूनि श्रीधर ॥ कौसल्येमंदिरी पातला ॥६६॥
तंव तो भोगींद्र पाळती घेत ॥ पाठिराखा पातला त्वरित ॥ सुमित्रेचे शेजे रिघत ॥ बाळदशा धरोनियां ॥६७॥
सुमित्रा स्वप्न देखत ॥ कीं मज जाहला सुलक्षण सुत ॥ सावध होवोनियां पाहत ॥ पुढें खेळत बाळक तो ॥६८॥
ऐसा जन्मला सुमित्रानंदन ॥ विप्रांसहित दशरथ येऊन ॥ तात्काळ केलें पुण्याहवाचन ॥ जातकर्मादि सर्वही ॥६९॥
कैकयीस जाहले दोन कुमर ॥ ते विष्णूचे शंखचक्र अवतार ॥ परी कैसे जन्मले तो विचार ॥ कैकयीस नेणवे ॥२७०॥
सुषुप्तीमाजी कैकयी निमग्न ॥ जैसा पंकगर्तेत पाषाण ॥ पुत्र येऊनि दोघेजण ॥ दोहींकडे खेळताती ॥७१॥
दासी येऊन कैकयीप्रति ॥ थापटोनि जागी करिती ॥ दोघे पुत्र जन्मले निश्र्चितीं ॥ सावध होऊन पाहें पां ॥७२॥
कैकयी पाहे पुत्रमुख ॥ तों मित्र आणि मृगांक ॥ तेंवि दोघे खेळती बाळक ॥ देखतां सुख वाटलें ॥७३॥
रायें तेथेंही येऊन ॥ अवलोकिले दोघे नंदन ॥ सुखी केले याचकजन ॥ वस्त्राभरणें करूनियां ॥७४॥
बारा दिवसपर्यंत ॥ महोत्साह राव करित ॥ मंगळतुरे गर्जत ॥ रात्रंदिवस राजगृहीं ॥७५॥
तेरावे दिवशीं वसिष्ठऋषि ॥ नामकरण ठेवी चौघांसी ॥ कौसल्येचा राम तेजोराशी ॥ जो वैकुंठवासी जगदात्मा ॥७६॥
सुमित्रेचा नंदन ॥ त्याचें नाम ठेविलें लक्ष्मण ॥ जो काद्रवेयकुलभूषण ॥ विष्णु शयन ज्यावरी करी ॥७७॥
कैकयीचे जे कां सुत ॥ भरत शत्रुघ्न निश्र्चित ॥ चौघे दशरथी जगविख्यात ॥ ऐका चरित्र तयांचें ॥७८॥
ज्यांची जन्मकर्मलीला ऐकतां ॥ पळ सुटे सर्व दुरितां ॥ जैसा महाप्रभंजन सुटतां ॥ जलदजाळ वितळे पैं ॥७९॥
श्रीरामकथा मानससरोवर ॥ तुम्ही संत श्रोते राजहंस चतुर ॥ साहित्य मुक्तें सुढाळ थोर ॥ सेवा निरंतर आदरें ॥२८०॥
श्रीरामकथा सुधारस ॥ तुम्ही पंडित श्रोते त्रिदश ॥ प्राशन करा सावकाश ॥ अति सुरस ग्रंथ हा ॥८१॥
पुराणपुरुष परात्पर ॥ तो ब्रह्मानंद श्रीधरवर ॥ अयोध्येंत अवतरला साचार ॥ त्याचें चरित्र परिसा पुढें ॥८२॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥
चतुर्थाध्याय गोड हा ॥२८३॥
श्रीरामविजय – अध्याय ५ वा
श्री गणेशाय नमः ॥
श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
श्रीरामकथा तेजः पुंज ॥ हेंचि विशाळ दिव्य जहाज ॥ जयासी नवखण सहज ॥ नवविधा भक्तीचे ॥१॥
एकएका खणाआंत ॥ बैसले अनुतापी महाभक्त ॥ प्रेमाचें शीड वरी फडकत ॥ पालवीत मुमुक्षूंतें ॥२॥
येथें कर्णधार निश्र्चित ॥ स्वयें जाणिजे श्रीरघुनाथ ॥ तोचि पैलपारासी नेत ॥ निजदासां बैसवूनि ॥३॥
त्या श्रीरामाचें नाम गोड ॥ कथा ज्याची गगनाहूनि वाड ॥ जे लीला ऐकतां पुरे कोड ॥ नलगे चाड आणिकांची ॥४॥
जों जों श्रोते कथेसी सादर ॥ तां तों रस चढे अपार ॥ जैसा पुष्करी देखतां रोहिणीवर ॥ चंद्रकांता पाझर सुटे ॥५॥
बृहस्पतीसारिखा वक्ता मतिमंद मिळालिया श्रोता ॥ तैं व्यर्थ गेली ते कथा ॥ जों नाहीं सादरता श्रोतयांसी ॥६॥
जैसें काननामाजी रुदन ॥ कोणी न पुसे तयालागून ॥ तैसें मतिमंदाप्रति श्रवण ॥ करवणें त्याचप्रकारें ॥७॥
जैसीं अन्नें केलीं स्वादिष्ट ॥ परि जेवणार बैसले रोगिष्ठ ॥ तरी ते सुगरणीचे कष्ट ॥ शून्यस्थानीं पडिले कीं ॥८॥
षड्रसअन्नें केलीं परिकर ॥ परि तो जेवूं जाणे काय खर ॥ पंकगर्तेंत सुंदर ॥ हिरा नेऊन टाकिला ॥९॥
कवित्वसागरींचीं रत्नें दृष्टांत ॥ त्यांचे परिक्षक ज्ञाते पंडित ॥ मतिमंद कुटिल निश्र्चित ॥ त्यांस परीक्षा नकळे हे ॥१०॥
सुधारस उकिरडां ओतिला ॥ गर्भांधासी दर्पण दाविला ॥ कीं दिव्य मंचक घातला ॥ चिताभूमीस नेऊनीयां ॥११॥
कीं कागासी समर्पिलीं अमृतफळें ॥ उष्ट्रापुढें सोलींव केळें ॥ कीं जे मृत्युप्राय निजेले ॥ त्सांसी पूजिले व्यर्थ जेंवि ॥१२॥
कीं अनर्ध्य रत्नमाळा ॥ घातली दिवाभीताचे गळां ॥ कीं कस्तूरीटिळक रेखिला ॥ सूकराचे लल्लाटीं ॥ तैसी मतिमंदापुढें कथा ॥
वाग्विलासिनी संतापें बोलतां ॥ जैसी पद्मिणी राजदुहिता ॥ षंढाप्रति दीधली ॥१४॥
भग्नपात्रामाजी नीर ॥ कदाकाळीं न राहे स्थिर ॥ तरी तुम्ही भक्त वरिष्ठ चतुर ॥ कथा सादर परिसा हो ॥१५॥
आधींच मुक्ताफळ वरी सुवास ॥ आधींच हिरा त्यावरी परिस ॥ तैसा आधीं चतुर वरी प्रेमरस ॥ श्रीरामासी आवडे तो ॥१६॥
असो चतुर्थाध्यायाचे अंतीं ॥ कथा सुरस परिसिली संतीं ॥ सांगितली श्रीरामाची जन्मस्थिति ॥ बंधूसहित सर्वही ॥१७॥
जो सरसिजोद्भवाचा पिता ॥ त्यासी दशरथ बाप कौसल्या माता ॥ भक्त तरावया तत्वतां ॥ अयोध्येमाजी प्रकटला ॥१८॥
अहो दशरथाचें भाग्य थोर ॥ रत्नजडित पालख सुंदर ॥ चारी लांबविले परिकर ॥ चौघे कुमर निजती तेथें ॥१९॥
तेरावे दिवशीं पाळणां ॥ पहुडविला रामराणा ॥ जो अगम्य वेदपुराणां ॥ जो जो म्हणोनि हालविती ॥२०॥
जो सनकादिकांचें ध्यान ॥ मृडानीपतीचें चिंतन ॥ जो चतुरास्याचें देवतार्चन ॥ जो जो म्हणोनि हालविती ॥२१॥
जो आदिमायेचा निजवर ॥ जो पुराणपुरुष परात्पर ॥ जो मायाचक्रचाळक चतुर ॥ जो जो म्हणोनि हालविती ॥२२॥
जो अगम्य दशशतवदना ॥ प्रेमपाळणीं तो रामराणा ॥ जवळीं ज्या उभ्या ललना ॥ सुवासिनी कोण त्या ऐका ॥२३॥
निर्वाणदीक्षा स्वरूपस्थिती ॥ मुमुक्ष निष्कामना प्रतीति ॥ सुलीनता समाधि सद्भति ॥ लीला गाती स्वानंदें ॥२४॥
परा पश्यंती मध्यमा वैखरी ॥ गजरें गाती चौघी नारी ॥ चाऱ्ही मुक्ति निर्धारी ॥ चहूं कोणीं तटस्थ ॥२५॥
घरांत मुख्य ह्या सुंदरी ॥ इतर बैसल्या बाहेरी ॥ जागृति स्वप्न सुषुप्ति नारी ॥ त्यांसी रावणारी दिसेना ॥२६॥
असंभावना विपरीतभावना ॥ विक्षेपता गतायाता जाणा ॥ तुर्या दावी शहाणपणा ॥ बहुत जाणती असें मी ॥२७॥
बारा सोळा चौदा नारी ॥ गलबला करिती बाहेरी ॥ चौसष्टी दाविती कळाकुसरी ॥ परी अंतरीं प्रवेश नव्हेचि ॥२८॥
असो सकळ नितंबिनी ॥ ओंटी कौसल्येची भरूनि ॥ वस्त्रें अलंकार समर्पूनि ॥ सदनीं गेल्या आपुलाल्या ॥२९॥
अयोध्येसी जन्मतां रघुपति ॥ विघ्नें राक्षसां जाणवती ॥ प्रळयविजा कडकडून पडती ॥ लंकेवरी अकस्मात ॥३०॥
कांपों लागलें लंकानगर ॥ भूकंप होत वारंवार ॥ उगेंच मोडलें राजछत्र ॥ सभा प्रेतवत दिसतसे ॥३१॥
महाद्वारीं भूमि उलत ॥ रावण जों भद्रीं चढत ॥ तों दाही मस्तकींचे पडत ॥ मुकुट खालीं उगेचि ॥३२॥
शक्रारि पाहे आरसा निर्मळ ॥ तों आंत न दिसे शिरकमळ ॥ राजमंदिरावरी अमंगळ ॥ दिवाभीतें बोभावती ॥३३॥
स्वप्न देखे मंदोदरी ॥ कीं मर्कटें तोडिली गळसरी ॥ विगतधवा ज्या कां नारी ॥ ओंटी भरिती धुळीनें ॥३४॥
ललाटशून्य सुलोचना ॥ देखती जाहली मयकन्या ॥ चिंता पडली रावणा ॥ म्हणे ईश्र्वर क्षोभला कीं ॥३५॥
ईश्र्वर जाहलिया पाठमोरा ॥ नसतीं विघ्नें येती घरा ॥ महारत्नें होती गारा ॥ कोणी न पुसती तयांतें ॥३६॥
आपुलें द्रव्य लोकांवरी ॥ तें बुडोन न जाय लाभे करीं ॥ ज्यांचें देणें ते द्वारीं ॥ बैसती आण घालोनी ॥३७॥
वैरियां करी सांपडे वर्म ॥ अपयश येऊन बुडे धर्म ॥ विशेष वाढे क्रोध काम ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥३८॥
आपुले जे कां शत्रु पूर्ण ॥ ज्यांसी आपण पीडिलें दारुण ॥ अडल्या धरणें त्यांचे चरण ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥३९॥
लाभाकारणें निघे उदीमास ॥ तों हानिच होय दिवसेंदिवस ॥ पूज्यस्थानीं अपमान विशेष ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४०॥
सुहृद आप्त द्वेष करिती ॥ नसते व्यवहार येऊन पडती ॥ सदा तळमळ वाटे चित्तीं ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४१॥
आपलें राज्य संपत्ति धन ॥ शत्रु भोगूं पाहे आपण ॥ देहीं पीडील व्याधिविण ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४२॥
विद्या बहुत जवळी असे ॥ परी तयासी कोणी न पुसे ॥ बोलों जातां मति भ्रंशे ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४३॥
ठेविला ठेवा न सांपडे ॥ नसतीच व्याधि आंगीं जडे ॥ सदा भय वाटे चहूंकडे ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४४॥
वृद्धपणीं येई दरिद्र ॥ स्त्री मृत्यु पावे गेले नेत्र ॥ उपेक्षूनि हेळसिती पुत्र ॥ तरी देव क्षोभला जाणिजे ॥४५॥
असो लंकेमाजी रावण ॥ सांगे प्रधानासी बोलावून ॥ अहोरात्र सावधान ॥ लंकानगर रक्षावें ॥४६॥
अयोध्येसी राम जन्मतां तात्काळ ॥ वृक्ष विराजती सदा फळ ॥ गाई दुभती त्रिकाळ ॥ क्षीर तुंबळ न सांवरे ॥४७॥
आधिव्याधिरहित लोक ॥ नाहीं चिंता दरिद्र दुःख ॥ शुष्क धरणी अपार पीक ॥ पिकों लागली तेधवां ॥४८॥
अवतरतांच जगज्जीवन ॥ जन जरारहित जाहले तरुण ॥ अविद्यापाप मुळींहून ॥ देशधडी जाहलें ॥४९॥
दरिद्री जाहले भाग्यवंत ॥ मूर्ख ते बोलके पंडित ॥ कुरूप ते स्वरूपवंत ॥ दैदीप्यमान तेजस्वी ॥५०॥
अवतरतांच श्रीराम ॥ निःशेष गेले क्रोध काम ॥ अयोध्यावासियां सुकाळ परम ॥ स्वानंदाचा जाहला ॥५१॥
गृहीं प्रकाशतां प्रभाकर ॥ मग कैंचा उरे अंधकार ॥ गृहस्वामी येतां तस्कर ॥ पळोनि जाती चहूंकडे ॥५२॥
कीं बोलतां ज्ञानी वेदांत ॥ सुकळ मतें होती कुंठित ॥ कीं सद्विवेक होतां पळती ॥ तैसा अवतरतां रघुपति ॥ दोष दुष्काळ निमाले ॥५४॥
असो दशरथ सुत ॥ एकामागें एक रांगत ॥ कौसल्या आणि दशरथ ॥ संतोषती पाहतां ॥५५॥
पाचुबंद अंगणांत ॥ हळूहळू चौघे चालत ॥ एकासी एक पाहून हांसत ॥ बाळभावेंकरोनियां ॥५६॥
कौसल्या उभी राहोनियां ॥ चौघांसी बोलावी जेवावया ॥ तंव ते दूर जाती पळोनियां ॥ धांवोनि माय धरी मागें ॥५७॥
चौघांची मुखें धुवोनी ॥ भोजनासी बैसवी दटावुनी ॥ संतोष वाटे दशरथाचे मनीं ॥ चारी मूर्ति पाहतां ॥५८॥
म्हणे कोण पुण्याचे पर्वत ॥ मी पूर्वी आचरलों बहुत ॥ तरीच हे चौघे आदित्य ॥ अवतरले माझें पोटीं ॥५९॥
चिमण्या मूर्ति चिमणे ठाण ॥ चिमणीं धनुष्यें चिमणे बाण ॥ चिमणीं नूपुरें रुणझुण ॥ पायीं गर्जती चौघांचे ॥६०॥
जाहले अष्टवर्षांचे सुंदर ॥ चौघांस समान वस्त्रअलंकार ॥ चिमणीं धनुष्य परिकर ॥ चिमणे शर सोडिती ॥६१॥
चिमणा पीतांबर कटिमेखळा ॥ चिमणीं पदकें मुक्तमाळा ॥ चिमण्या सेवकांचा पाळा ॥ रामाभोंवता शोभतसे ॥६२॥
उन्हांत खेळतां रघुपति ॥ सेवक मित्रपत्रें धरिती ॥ एक चामरें वरी ढाळिती ॥ राजनीतीकरोनियां ॥६३॥
श्रीराम आधीं सोडी बाण ॥ सवेंचि शर सोडी लक्ष्मण ॥ त्यामागें भरत शत्रुघ्न ॥ भेदित संधान तैसेंचि ॥६४॥
दुरून पाहे दशरथ वीर ॥ चौघे एकदांच टाकिती शर ॥ असुरप्रतिमा करोनि थोर ॥ शिर त्यांचें उडविती ॥६५॥
वेदांतींच्या दिव्य श्रुती ॥ सर्वांवरिष्ठ जेंवी गर्जती ॥ तैसे बाण सोडी रघुपती ॥ अचुक आणि चपळत्वें ॥६६॥
असो चौघांचें मौंजीबंधन ॥ गुरु वसिष्ठातें पुसोन ॥ मेळवूनि अपार ब्राह्मण ॥ अजनंदन करिता जाहला ॥६७॥
श्रीरामाचा व्रतबंधन होत ॥ अष्अमा सिद्धि तेथें राबत ॥ चारी दिवसपर्यंत ॥ न्यून पदार्थ नसे कांहीं ॥६८॥
यज्ञभोक्ता रघुनाथ ॥ त्यांस ब्राह्मण घालिती यज्ञोपवीत ॥ गायत्री मंत्र श्रीराम जपत ॥ वेदवंद्य महाराज जो ॥६९॥
ऐसें जाहलिया व्रतबंधन ॥ वसिष्ठापाशीं अनुदिन ॥ चहूं वेदांचें अध्ययन ॥ केलें संपूर्ण चौघांहीं ॥७०॥
ज्यासी वर्णितां वेद झाले वेडे ॥ तो श्रीराम गुरूपाशीं वेद पढे ॥ अध्ययन सांगतां सांकडे ॥ गुरूसी न पडे सर्वथा ॥७१॥
यापरी द्वादश वर्षे तत्वतां ॥ संपूर्ण जाहलीं रघुनाथा ॥ मग पुसोनि वसिष्ठदशरथां ॥ श्रीराम तीर्था निघाला ॥७२॥
ब्रह्मचर्य तीर्थाटन ॥ करावें हें शास्त्रप्रमाण ॥ हें जाणोनि रघुनंदन ॥ तीर्थाटणासी निघाला ॥७३॥
तीर्थाटण चौघेजण ॥ निघालें सवें अपार सैन्य ॥ सवें दीधला सुमंत प्रधान ॥ असंख्य धन वांटावया ॥७४॥
सवत्स गायींचे भार ॥ नानावस्त्रें अलंकार ॥ तीर्थी वांटी श्रीरघुवीर ॥ याचकांसी सन्मानें ॥७५॥
ज्या तीर्थाचा महिमा जैसा पूर्ण ॥ श्रीराम करी तैसेंच विधान ॥ ज्याचेनि यकळ तीर्थें पावन ॥ तो रघुनंदन तीर्थे हिंडे ॥७६॥
लोकसंग्रहा कारण ॥ तीर्थें हिंडे रघुनंदन ॥ तीं तीर्थें करा श्रवण ॥ संत श्रोते सर्वही ॥७७॥
काशीविश्र्वेश्र्वर निर्मळ ॥ त्र्यंबक उज्जनी महाकाळ ॥ ओंकार महाबळेश्र्वर जाश्र्वनीळ ॥ बदरीकेदार घृष्णेश्र्वर पैं ॥७८॥
नागनाथ वैजनाथ थोर ॥ मल्लिकार्जुन भीमाशंकर ॥ सोमनाथ रामेश्र्वर ॥ ज्योतिर्लिंगे द्वादश हीं ॥७९॥
अयोध्या मथुरा हरिद्वार ॥ काशी कांची अवंतिका नगर ॥ द्वारावती गोमतीतीर ॥ सप्त पुऱ्या अनुक्रमें ॥८०॥
तीर्थराज मुख्य त्रिवेणी ॥ पंचप्रयाग पुण्यखाणी ॥ ब्रह्म प्रयाग कर्णप्रयाग अघहरणी ॥ गुप्तप्रयाग समर्थ ॥८१॥
देवप्रयाग शिवप्रयाग पापहरण ॥ नैमिषारण्य धर्मारण्य पंचकारण्य ॥ ब्रह्मारण्य वेदारण्य ॥ बदरिकाश्रम पावन तो ॥८२॥
यमुना सरस्वती भागीरथी ॥ गौतमी कृष्णा भीमरथी ॥ तापी नर्मदा भोगावती ॥ प्रवरा पुण्यवती मंदाकिनी ॥८३॥
आनंदवर्धिनी पयोष्णी ॥ पिनाकी तुंगा कल्मषनाशिनी ॥ कृतमाळा कावेरी पयस्विनी ॥ सुवर्णमुखी सुमाळा ॥८४॥
कपिला ताम्रपर्णी शरावती ॥ तुंगभद्रा सोमवती ॥ सावित्री रेवा कुंकुमवती ॥ वेण्या वेदवती मलप्रहरा ॥८५॥
घटप्रहरानंदिनी नलिनी ॥ गंडकी शरयु वैतरणी ॥ सोमनद शिवनद तापहरणी ॥ सोमभद्र नदेश्र्वर ॥८६॥
अरुणा वरुणा प्राची पुरंदरी ॥ वेत्रवती सप्तउरगा कर्णकुमरी ॥ स्वामिकार्तिकी पंचघृताची पृथ्वीवरी ॥ विख्यात प्रवाह ज्यांचे ॥८७॥
वज्रकाळिका श्रमहारिणी ॥ महेंद्रकाळी त्रिशूळ मंत्रवर्धिनी ॥ नीरावती सुरनदी शंखोद्धारिणी ॥ जयंती आणि अहिर्णवी ॥८८॥
नाटकी आणि अलकनंदा ॥ फल्गु सर्वांतका त्रिपदा ॥ शांता बाणनदी सुखदा ॥ अनुक्रमें नद्या सर्वही ॥८९॥
शेषाद्रि आणि ब्रह्माद्रि ॥ मूळपीठ पर्वत सिंहाद्रि ॥ विंध्याद्रि आणि हेमाद्रि ॥ मानससरोवरीं स्नान दान ॥९०॥
अरुणाचळ आनंदवन ॥ कमलालया चिदंबरी पूर्ण ॥ अगस्त्याश्रम पावन ॥ श्रीरंगपट्टण शोभिवंत ॥९१॥
जनार्दन कन्याकुमारी ॥ शिवकांचि विष्णुकांचि सुंदरी ॥ मत्स्यतीर्थ पक्षितीर्थ पृथ्वीवरी ॥ शंखोद्धार वेदोद्धार ॥९२॥
हिरण्यनदी संव्यावट ॥ ब्रह्मावर्त धर्मस्तंभ सुभट ॥ ब्रह्मयोनि पृथूदक वरिष्ठ ॥ कुरुक्षेत्र बिंदुतीर्थ पैं ॥९३॥
धर्मालय कलापग्राम ॥ गंगासागर सिंधुसंगम ॥ कौंडण्यपुर अंबिका परम ॥ प्रेमपूर मार्तंड ॥९४॥
बाळकल्होळ कमलेश्र्वरी ॥ विराटस्वरूपिणी रक्तांबरी ॥ भ्रमरांबिका ज्वाळामुखी सुंदरी ॥ पीतांबरी महाशक्ति ॥९५॥
जोगलादेवी भैरवी ॥ करवीरवासिनी शांभवी ॥ सप्तश़ृंगी महारुद्रा देवी ॥ हिंगुळजा आणि कमळजा ॥९६॥
चांगदेव मोरेश्र्वर ॥ गुप्तकेदार वटेश्र्वर ॥ अक्षय वट कुशतीर्थ पवित्र ॥ त्रिकूटाचळ सुंदर पैं ॥९७॥
हरिहरेश्र्वर नृसिंहपूर ॥ मूळमाधव ज्ञानेश्र्वर ॥ चक्रपाणि कदंब भुलेश्र्वर ॥ जुनाट नागेंद्र गौतमेश्र्वर तो ॥९८॥
सप्तयोजनें कोटेश्र्वर ॥ सिद्धवट धूतपाप रामेश्र्वर ॥ दक्षिणप्रयाग माधवेश्र्वर ॥ पूर्वसागर तीर्थराज ॥९९॥
वैराट पुष्कर महाबळेश्र्वर ॥ धूळखेटक शंकर नारायणपुर ॥ मलयेश्र्वर पांचाळेश्र्वर ॥ सत्यनाथ पूर्णालय ॥१००॥
सिंधुपूर महामुंडेश्र्वर ॥ भीमाशंकर धोपेश्र्वर ॥ सोरटीसोमनाथ लिंग थोर ॥ भीमचंडि पुण्यालयें ॥१॥
शिवकांचि विष्णुकांचि ॥ गोरक्षमठ आश्रम काळ हरती ॥ वेदपुर गया अरुणावती ॥ उडूपी शेषशायी सर्वेश ॥२॥
त्रिपति अहोबळ स्वामी कार्तिक सत्य ॥ सुब्रह्मण्य किष्किंधा मातंग पर्वत ॥ हंपीविरूपाक्ष मूर्तिमंत ॥ पंपासरोवर निर्मळ ॥३॥
चित्रकूट रुक्मकूट लोणार ॥ अंबु अयोध्या महंकापुर ॥ काळचंद्रिका अधोंदय पवित्र ॥ गोकर्ण कृष्णसागर पैं ॥४॥
हरिहर तीर्थ जंबुकेश्र्वर ॥ अनंतशायी विमळेश्र्वर ॥ मथुराविकर्ण प्रभाकर ॥ विश्रांतिवन तपोवन ॥५॥
कुंभकोण मंजरथ ॥ मातुलिंग धूळखेट त्रिविक्रमतीर्थ ॥ मुद्रल मांधाता आंवढ्या नागनाथ ॥ पंढरीक्षेत्र चंद्रभागा ॥६॥
त्रिकोण आणि कर्णमूळ ॥ नागगौर रंगजुगुळ ॥ आशापुरी नेपाळ त्रिमल्ल ॥ मथनकाळेश्र्वर कुशतर्पण ॥७॥
मीनाक्षी कामाक्षी मातुलिंग थोर ॥ सीता असीता चिदंबरेश्र्वर ॥ ब्रह्मकटाह हरिद्वार ॥ आदित्यवैश्र्वानर महातीर्थ ॥८॥
ब्रह्मानंद म्हणे श्रीकटाधर ॥ इतुकीं तीर्थें करूनि रघुवीर ॥ अयोध्येसी दीनोद्धार ॥ परतोनि आला गजरेंसीं ॥९॥
वसिष्ठासी साष्टांग नमन ॥ दशरथाचे चरण वंदून ॥ तिघी मातांसी रघुनंदन ॥ करी नमन अभेदत्वें ॥११०॥
तीर्थें करोनि आलिया श्रीराम ॥ सदा विरक्त आणि निष्काम ॥ नावडे लौकिक संभ्रम ॥ वैराग्य पूर्ण बाणलें ॥११॥
षड्रस अन्न उत्तमासन ॥ हास्य विनोद श़ृंगार गायन ॥ नावडे मृगया गमनागमन ॥ एकांतपूर्ण आवडे ॥१२॥
नावडे स्त्रियांसी संभाषण ॥ नेणें कामिनीचें विलोकन ॥ नासाग्रीं दृष्टि ठेवून ॥ आनंदघन डोलत ॥१३॥
याचिप्रकारें तिघे बंधू ॥ महाविरक्त निष्काम साधू ॥ श्रीरामसेवा करितां आनंदू ॥ तिघांसही सर्वदा ॥१४॥
तंव तो प्रतिसृष्टि करणार ॥ सिद्धाश्रमी गाधिजपुत्र ॥ महातपस्वी विश्र्वामित्र ॥ अयोध्येसी पातला ॥१५॥
आला ऐकोनि गाधिसुत ॥ सामोरा धांवे दशरथ ॥ साष्टांग करोनि प्रणिपात ॥ क्षेमालिंगन दीधलें ॥१६॥
दृष्टीं देखोनि ब्राह्मण ॥ जो न उठे करी अपमान ॥ त्याच्या आयुष्या होय खंडण ॥ आलें मरण जवळी त्या ॥१७॥
जो ब्राह्मणासी नेदी अभ्युत्थान ॥ तो दुसरे जन्मीं होय श्र्वान ॥ विघ्नें शोधीत येती त्याचें सदन ॥ कोठें नांदतो म्हणोनियां ॥१८॥
तैसा नव्हे राजा दशरथ ॥ महाराज केवळ ब्राह्मणभक्त ॥ कौशिकाचा धरोनि हात ॥ सिंहासनीं बैसविला ॥१९॥
वस्त्रालंकारादि उपचार ॥ देऊनि पूजिला विश्र्वामित्र ॥ मानसीं भावी अजपुत्र ॥ धन्य दिवस आजिचा ॥१२०॥
ऋषीस म्हणे दशरथ ॥ आजि मज हर्ष वाटे बहुत ॥ तुझे पुरवीन मनोरथ ॥ कांही इच्छित माग आतां ॥२१॥
म्हणोनि केला नमस्कार ॥ मग आशीर्वाद देत विश्र्वामित्र सूर्यवंशभूषण तूं उदार ॥ अनंत कल्याण तुजला हो ॥२२॥
तुष्टि पुष्टि तुजलागीं बहुत ॥ धर्म ऐश्र्वर्यवृद्धि अद्भुत ॥ सार्थकायुष्य सुख समस्त ॥ तुजप्रति हो दशरथा ॥२३॥
विवेकज्ञान समृद्धि बहुत ॥ विप्रविष्णुभक्ति घडो सतत ॥ प्रताप प्रज्ञा यशवंत ॥ सुभद्र अत्यंत तुजलागीं हो ॥२४॥
तव शत्रुक्षय हो कां बहुत ॥ अक्षय कल्याणपद हो कां प्राप्त ॥ भूतदया घडो सतत ॥ कुळवृद्धि बहुत हो कां तूंतें ॥२५॥
चिंतित हो पूर्ण मनोरथ ॥ सर्व अरिष्ट हो कां शांत ॥ सर्वाभीष्ट हो तुज प्राप्त ॥ रविकुलअवतंसा ॥२६॥
निर्दोष यश वाढो बहुत ॥ तव कीर्ति वर्णोत साधुसंत ॥ याचकांचे मनोरथ ॥ पुरोत सर्व तुझेनि ॥२७॥
अनाचारीं नसो आदर ॥ संतभजनीं होईं तूं सादर ॥ माझे आशीर्वाद घेईं ॥ माझें चिंतित कार्य सर्वही ॥ हो तुझेनि समस्त ॥२९॥
मी मागत नाहीं संपत्ति धन ॥ नलगे राज्य सिंहासन ॥ माझा मख मोडिती राक्षस येऊन ॥ देईं रघुनंदन रक्षावया ॥१३०॥
सिद्धि न पावे कदा यज्ञ ॥ मारीच सुबाहु ताटिका येऊन ॥ जाती होमद्रव्यें भक्षून ॥ देईं रघुनंदन रक्षावया ॥३१॥
कुंड वेदिका मोडून ॥ यज्ञपात्रें टाकिती फोडून ॥ मखमंडपासी लाविती अग्न ॥ देईं रघुनंदन रक्षावया ॥३२॥
मनुष्यांचें अस्थिमांस आणून ॥ अकस्मात टाकिती वरून ॥ गिळिले तिहीं असंख्य ब्राह्मण ॥ देईं रघुनंदन रक्षावया ॥३३॥
ऐकोनि ऋषीचा वचनार्थ ॥ भयभीत जाहला दशरथ ॥ वाटे अंगावरी कोसळला पर्वत ॥ कीं विद्युत्पात जाहला ॥३४॥
वाटें हृदयीं खोंचलें तप्त शस्त्र ॥ कीं अकस्मात गेले नेत्र ॥ कीं उभे ठाकले तस्कर ॥ धन हरावया कृपणाचें ॥३५॥
पाहे राजा अधोवदन ॥ कांही न बोले प्रतिवचन ॥ विवेकचातुर्य गेलें हरपोन ॥ भयें करोनि तेधवां ॥३६॥
बोले हळूचि भिवोन ॥ महाराक्षस मोडिती यज्ञ ॥ केवळ बाळ रघुनंदन ॥ राजीवनयन ॥ सुकुमार ॥३७॥
लीलाकार्मुक घेवोनि हातीं ॥ मजपुढें खेळे रघुपति ॥ नाहीं देखिली युद्धरीती ॥ अद्यापवरी श्रीरामें ॥३८॥
धनुविद्येचा अभ्यास ॥ अद्यापि नाहीं श्रीरामास ॥ कोमळ तनु डोळस ॥ कैसा युद्धासी देऊं तूतें ॥३९॥
राज्य संपत्ति गृह धन ॥ सर्व देईन तुजलागून ॥ परी नेदीं मी रघुनंदन ॥ राजीवनयन सुकुमार जो ॥१४०॥
राक्षस मारावया समस्त ॥ मी सेनेसहित येतों तेथ ॥ तुझिया कार्या वेंचीन जीवित ॥ परी रघुनाथ न देववे ॥४१॥
कृपणासी न देववे धन ॥ मीनासी न सोडवे जीवन ॥ तैसा मज न देववे रघुनंदन ॥ युद्धकंदन करावया ॥४२॥
श्रीराम माझें तान्हें अत्यंत ॥ कधीं नेणें उष्णवात ॥ ऐसें बोलतां अश्रुपात ॥ नेत्रीं रायाच्या चालिले ॥४३॥
ऐसें बोलतां अजनंदन ॥ ऋषि जाहला कोपायमान ॥ म्हणे तूं बोलिलासी वचन ॥ इच्छित पूर्ण देईन ऐसें ॥४४॥
म्यां न मागतां निश्र्चित ॥ तूं बोलिलासी माग इच्छित ॥ अरे सूर्यवंशी नृपनाथ ॥ डाग लाविला कुळासी ॥४५॥
येचि वंशी हरिश्र्चंद्र जाण ॥ लटकें साच करोनि स्वप्न ॥ राज्य मज दीधलें दान ॥ घेतलें विकून डोंबाघरीं ॥४६॥
तेचि वंशीं तूं जन्मोन ॥ कैसें असत्य केले वचन ॥ सूर्यवंशासी दूषण ॥ तुझेनि पूर्ण लागलें ॥४७॥
येचि वंशी शिबिराव आपण ॥ कपोतपक्ष्याच्या समसमान ॥ आपुलें मांस तुकिलें पूर्ण ॥ मिथ्या वचन न करीच ॥४८॥
येचि वंशीं रुक्मांगद ॥ एकादशीव्रत साधी शुद्ध ॥ केला पुत्राचा शिरच्छेद ॥ मिथ्या शब्द न करीच ॥४९॥
पैल शेजारीं श्रियाळ ॥ त्यासी दान मागे जाश्र्वनीळ ॥ केला पुत्रवध तात्काळ ॥ सत्वासी चळ होऊं नेदी ॥१५०॥
तूं श्रीरामाचा महिमा नेणसी ॥ हा अवतरला वैकुंठासी ॥ वृत्तांत पुसे वसिष्ठासी ॥ साच कीं मिथ्या असे तो ॥५१॥
जो काळासी शासनकर्ता ॥ जो आदिमायेचा निजभर्ता ॥ जो कमलोद्भवाचा पिता ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५२॥
जें नीलग्रीवाचें ध्यान ॥ जें सनकादिकांचें गुह्य ज्ञान ॥ ज्यासी शरण सहस्रनयन ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५३॥
वेदांतशास्त्रें सर्व निसरून ॥ स्थापिती परब्रह्म निर्गुण ॥ तो हा श्रीराम परिपूर्ण ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५४॥
मीमांसक कर्ममार्ग ॥ ज्याकारणें आचरती सांग ॥ तो हा भक्तहृदयारविंदभृगं ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५५॥
नैयायिक म्हणती जीव अनित्य ॥ ईश्र्वर कर्ता एक सत्य ॥ तो हा जगद्वंद्य रघुनाथ ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५६॥
व्याकरणकार साधिती शब्दार्थ ॥ ज्याच्या नामाचे करिती अनेक अर्थ ॥ तो हा अवतारला वैकुंठनाथ ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५७॥
प्रकृतिपुरुषविभाग ॥ सांख्यशास्त्रीं ज्ञानयोग ॥ तो हा राम अक्षय अभंग ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५८॥
पातंजलशास्त्रीं योगसाधन ॥ तो अष्टांगयोग आचरून ॥ ज्याचें पद पावती निर्वाण ॥ त्यासी बाळक म्हणसी तूं ॥५९॥
आतां कल्याण असो श्रीरामा ॥ मी जातों आपुल्या आश्रमा ॥ उल्लंघोन महाद्वारसीमा ॥ बाहेर गेला गाधिसुत ॥१६०॥
घाबरा जाहला नृपवर ॥ गृहांत जावोनि सत्वर ॥ वसिष्ठासी सांगे समाचार ॥ नमस्कार करोनियां ॥६१॥
म्हणे कोपला कीं गाधिसुत ॥ नेईन म्हणतो रघुनाथ ॥ महाराज तूं गुरु समर्थ ॥ सांग यथार्थ काय करूं ॥६२॥
तुझिया अनुग्रहाचें फळ ॥ महाराज राम तमालनीळ ॥ हा विश्र्वामित्र नव्हे काळ ॥ नेऊं आला राघवातें ॥६३॥
जें मागेल तें यास देईं ॥ समाधान करीं ये समयीं ॥ रामासी जीवदान लवलाहीं ॥ देई आतां गुरुराजा ॥६४॥
मग वसिष्ठ बोले गोष्टी ॥ हा विश्र्वामित्र महाहठी ॥ येणें केली प्रतिसुष्टी ॥ परमेष्ठीस जिंकावया ॥६५॥
येणें लोहपिष्ट भक्षून ॥ साठ सहस्र वर्षें पुरश्र्चरण ॥ केलें गायत्रीचें आराधन ॥ त्रिभुवन भीतसे तयातें ॥६६॥
सदा जवळी धनुष्यबाण ॥ महायोद्धा गाधिनंदन ॥ तात्काळ उग्र शाप देऊन ॥ भस्म करील कुळातें ॥६७॥
तुज सांगतों यथार्थ वचन ॥ त्यास देईं रामलक्ष्मण ॥ भरत आणि शत्रुघ्न ॥ तुजपाशीं असों दे ॥६८॥
ऐसें बोलता गुरुनाथ ॥ दीर्घस्वरें दशरथ रडत ॥ मग हृदयीं धरी ब्रह्मसुत ॥ दशरथासी उठवोनि ॥६९॥
रायाचे मस्तकीं हात हस्त ठेवून ॥ म्हणे रामाकडे पाहें विलोकून ॥ तों शंखचक्रगदामांडित पूर्ण ॥ आदिनारायण देखिला ॥१७०॥
सांगे कानीं मूळ काव्यार्थ ॥ हा अवतरला वैकुंठनाथ ॥ विश्र्वामित्र बोलिला जो जो अर्थ ॥ तो तो यथार्थ दशरथा ॥७१॥
सौमित्र तो भोगींद्रनाथ ॥ ऐकोनि तोषला दशरथ ॥ गुरु म्हणे हे मानव सत्य ॥ सर्वथा नव्हेत राजेंद्रा ॥७२॥
यालागीं रामलक्ष्मण ॥ देईं त्यास पाचारून ॥ शिरीं वंदोनि गुरुचरण ॥ गेला धांवोन तयापाशीं ॥७३॥
करूनि साष्टांग नमन ॥ म्हणे न्या जी रामलक्ष्मण ॥ ऐकोनि आनंदला गाधिनंदन ॥ काय वचन बोलत ॥७४॥
म्हणे मी मागत होतों रघुनंदन ॥ त्वां सवें दीधला लक्ष्मण ॥ माझें भाग्य परिपूर्ण ॥ लाभ द्विगुणित जाहला ॥७५॥
माझे पुण्याचे गिरिवर ॥ मेरूहून वाढले अपार ॥ ते आज फळा आले साचार ॥ रघुवीर प्राप्त जाहला ॥७६॥
विश्र्वामित्र आला वसिष्ठमुनी ॥ सभास्थानीं बैसला ॥७७॥
सभेसी बैसले थोर महंत ॥ आनंदमय जाहला दशरथ ॥ विश्र्वामित्र म्हणे रघुनाथ ॥ मज आतांचि दाविजे ॥७८॥
आजि धन्य माझे नयन ॥ पाहीन श्रीरामाचें वदन ॥ ज्यावरोनि मीनकेतन ॥ कोट्यावधि ओंवाळिजे ॥७९॥
नृप सांगोनि पाठवी रामासी ॥ विश्र्वामित्र आला न्यावयासी ॥ आपण यावें सभेसी ॥ सर्वांसी सुख द्यावया ॥१८०॥
ऐसें ऐकतां त्रिभुवनसुंदर ॥ सभेसी चालिला रघुवीर ॥ विद्युत्प्राय प्रावरण चीर ॥ रुळती पदर मुक्तलग ॥८१॥
निशा संपतां तात्काळ ॥ उदयाचळावरी ये रविमंडळ ॥ तैसा राम तमालनीळ ॥ सभेमाजीं पातला ॥८२॥
कौसल्याहृदयारविंदभ्रमर ॥ दृष्टीं देखोनि विश्र्वामित्र ॥ करोनियां जयजयकार ॥ भेटावया पुढारला ॥८३॥
विश्र्वामित्राचे चरण ॥ प्रेमें वंदितां रघुनंदन ॥ तों ऋषीनें हस्त धरून ॥ आलिंगनासीं मिसळला ॥८४॥
नीलजीमृतवर्ण रघुवीर ॥ प्रेमें हृदयीं धरी विश्र्वामित्र ॥ म्हणे जन्माचें सार्थक समग्र ॥ आजि जाहलें संपूर्ण ॥८५॥
विश्र्वामित्रासी आलिंगुनी ॥ वसिष्ठा नमी चापपाणी ॥ मग श्रीराम बैसला निजआसनीं ॥ वेदपुराणीं वंद्य जो ॥८६॥
मग श्रीरामासी म्हणे विश्र्वामित्र ॥ माझा क्रतु विध्वंसिती असुर ॥ तुजविण कोण रक्षणार ॥ दुजा न दिसे त्रिभुवनीं ॥८७॥
ऐकोनि विश्र्वामित्राचें वचन ॥ कमळ विकासे मित्र देखोन ॥ तैसा रघुवीर सुहास्यवदन ॥ बोलता झाला ते वेळीं ॥८८॥
ते कौतुककथा सुरस बहुत ॥ ऐकोत आतां साधुसंत ॥ जे कथा ऐकतां समस्त ॥ महापातकें नासती ॥८९॥
जैसें महावेदांतशास्त्र ॥ सर्वांसी मान्य करी पवित्र ॥ तैसा सहावे अध्यायीं साचार ॥ रस अपार ओतिला ॥१९०॥
केवळ जें वेदांतज्ञान ॥ रामासी उपदेशील ब्रह्मनंदन ॥ तें ऐकोत संत सज्जन ॥ आत्मज्ञान सुरस तें ॥९१॥
पुसेल आतां रघुवीर ॥ षष्ठाध्यायीं परम सुंदर ॥ वसिष्ठ ज्ञानाचा सागर ॥ वर्षेल उदार मेघे जैसा ॥९२॥
त्या वसिष्ठगोत्रीं उद्भवला पूर्ण ॥ ब्रह्मानंद स्वामी ज्ञानसंपन्न ॥ कीं वसिष्ठचि आपण ॥ कुळीं आपुल्या अवतरला ॥९३॥
ऐसा महाराज ब्रह्मानंद ॥ तयाचें जें चरणाविंद ॥ तेथें श्रीधर होऊनि मिलिंद ॥ दिव्य आमोद सेवितसे ॥९४॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥
॥पंचमोध्याय गोड हा ॥१९५॥
श्रीरामविजय – अध्याय ६ वा
॥ श्री गणेशाय नमः ॥
जयजय जदद्वंद्या वेदसारा ॥ अनंगदहनहृदयविहारा ॥ कमलोद्भवजनका परात्परा । अगोचरा निरुपाधिका ॥१॥
इच्छामात्रें प्रचंड ॥ मायेनें रचिलें ब्रह्मांड ॥ चौऱ्यांशीं लक्ष योनि उदंड ॥ जीव आंत भरियेले ॥२॥
ते जीव विसरूनि तूंतें ॥ भुलले देखोनि विषयांतें ॥ म्हणोनी विसरलें निजपदांतें ॥ अहंमतीनें भुलोनियां ॥३॥
शब्दविषय घेतां कानें ॥ कुरंग वेचिला समूळ प्राणें ॥ स्पर्शविषय सेवितां वारणें ॥ अंकुशें आकर्षोनि हिंडविती ॥४॥
रूपविषय देखतां पतंग ॥ करी आपला देहत्याग ॥ रसविषय मीन सवेग ॥ गळ गिळोनि मुके प्राणा ॥५॥
गंधविषयें मिलिंद भुलोन ॥ कमळकोशीं वेंची प्राण ॥ ते पांचहि विषय संपूर्ण ॥ भोगिती जाण मानव हे ॥६॥
तुज विसरोनि श्रीरामा ॥ जीव भुलले देहगेहधनकामा ॥ त्यांसी तारावया पूर्णब्रह्मा ॥ दशरथात्मज जाहलासी ॥७॥
पंचमाध्यायाचे अंती कथा ॥ दशरथें राम दिधला गाधिसुता ॥ यावरी वर्तलें तें तत्वतां ॥ ऐका आतां सावधान ॥८॥
गुरूशी शरण रिघाला रघुनाथ ॥ हे कथा वाल्मीकें कथिली अद्भुत ॥ तो बृहद्वसिष्ठग्रंथ ॥ छत्तीस सहस्र श्र्लोक पैं ॥९॥
समुद्राऐसा थोर ग्रंथ ॥ त्यांतील सार सांगों मुख्यार्थ ॥ जैसें भागीरथींतून तृषार्थ ॥ पाणी सेवी अंजुळीनें ॥१०॥
सागरामाजी बुडी देऊन ॥ काढिती सतेज मुक्ते वेंचून ॥ कीं यायकांसी सांपडे अपार धन ॥ परी यथाशक्ति मोट बांधी ॥११॥
देखिला अन्नाचा पर्वत ॥ परी आपणापुरतेंच घे क्षुधार्त ॥ तैसा बृहद्वासिष्ठग्रंथ ॥ त्यांतील गृह्यार्थ ऐका हो ॥१२॥
वाल्मीकाचीं उच्छिष्ट उत्तरें ॥ तींच परिसा तुम्ही सादरें ॥ श्रोते म्हणती उच्छिष्ट खरें ॥ तरी तेंच कांहो बोलतां ॥१३॥
पराचें उच्छिष्ट अंगिकारा ॥ कदा न करिती श्रोते चतुरा ॥ संदेहधनुष्य घेऊनि थोर ॥ प्रश्र्नाक्षरशर सोडिती ॥१४॥
तों वक्त्यानें स्फूर्तिधनुष्य घेऊन ॥ शास्त्रसंमत टाकोनि बाण ॥ प्रश्र्नाक्षरशर निवारून ॥ संदेहधनुष्य छेदिलें ॥१५॥
वक्ता म्हणे ऐका सावधान ॥ कोणतें उच्छिष्ट घेती सज्जन ॥ तरी तें मधुमक्षिकांचें उच्छिष्ट पूर्ण ॥ मधु आवडे देवांतें ॥१६॥
वत्स आधीं करी दुग्धपान ॥ तें अवश्य घ्यावें न करितां अनुमान ॥ भ्रमर आधीं जाय पुष्प सेवून ॥ परी तें शास्त्रज्ञ अंगिकारिती ॥१७॥
मेघमुखीचें जीवन ॥ ते उच्छिष्ट नव्हे कदा जाण ॥ यागीचा पुरोडाश पूर्ण ॥ उच्छिष्ट कोण म्हणे त्यासी ॥१८॥
गौतमें गोदा आणिली प्रार्थून ॥ तेणें आधीं केलें स्नानपान ॥ व्यासाचें उच्छिष्ट पुराण प्राचीन ॥ उच्छिष्ट पूर्ण नव्हे तें ॥१९॥
विष्णुनैवेद्य पावन ॥ त्यास उच्छिष्ट म्हणेल कोण ॥ वाल्मीककाव्य म्हणोन ॥ उच्छिष्ट नव्हे सर्वथा ॥२०॥
व्याघ्रमृगचमन गहन ॥ सूकरकेश पट्टकुलें जाण ॥ हस्तिदंत गवाश़ृंग पूर्ण ॥ इतकीं ब्राह्मण पवित्र म्हणती ॥२१॥
असो ऐका पूर्वानुसंधान ॥ यागरक्षणार्थ जातां रघुनंदन ॥ कौशिकाप्रति राजीवनयन ॥ बोलता जाहला तेधवां ॥२२॥
श्रीराम म्हणे महाऋषी ॥ मज तुम्ही नेतां युद्धासी ॥ क्षणभंगुरता देहासी ॥ आत्मप्राप्ति नाहीं मातें ॥२३॥
आत्मप्राप्तिविण साधन ॥ जैसे अलंकार गळससरीविण ॥ कीं दीपाविण शून्य सदन ॥ जीवनाविण सरिता जैसी ॥२४॥
कीं प्राणाविण कलेवर ॥ कीं आवडीविण आदर ॥ कीं इंद्रियनिग्रहाविण आचार ॥ अनाचार तोचि पैं ॥२५॥
कीं भा्रताराविण कामिनी ॥ कीं अत्रिसुताविण रजनी ॥ तैसे आत्मप्राप्तीवांचुनी ॥ व्यर्थ प्राणी नाडले ॥२६॥
आत्मप्राप्तीसी कारण ॥ धरावे श्रीगुरूचे चरण ॥ गुरुकृपेविण ज्ञान ॥ कल्पातींही साधेना ॥२७॥
पदार्थ न दिसे नेत्रेंविण ॥ गोड न वाटे जीवनाविण ॥ परिसाविण सुवर्ण ॥ लोहाचे नोहे कल्पांतीं ॥२८॥
जो गुरुसेवेसी सादर ॥ आत्मज्ञान जोडोनि कर ॥ उभा त्यांपुढे निरंतर ॥ अहोरात्र तिष्ठतसे ॥२९॥
गुरुसेवा ज्यासी नावडे ॥ त्याचे ज्ञानाचे पडले किडे ॥ जन्ममरणाचें सांकडें ॥ न सरे त्याचें कल्पांतीं ॥३०॥
ज्यासी नावडे गुरुसेवन ॥ तो जाहला चतुःषष्टिकलाप्रवीण ॥ साही शास्त्रें मुखोद्रत पूर्ण ॥ परी तें भाषण मद्यपियाचें ॥३१॥
तेणें केलें जरी कीर्तन ॥ दावी वरपांगें डोलोन ॥ परी गुरुदास्य नावडे पूर्ण ॥ त्याचें बंधन चुकेना ॥३२॥
जळो जळो त्याचा प्रताप ॥ काय चाटावें कोरडें तप ॥ जैसें विगतधवेचें स्वरूप ॥ यौवन काय जाळावें ॥३३॥
गर्भांधाचे विशाळ नेत्र ॥ अदातयाचें उंच मंदिर ॥ कीं धनलुब्धाचा तत्त्वविचार ॥ जैसें मद्यपियाचें पात्र ॥ श्रोत्रिय न शिवे सर्वथा ॥३४॥
तैसे गुरुकृपेविण जे नर ॥ व्यर्थ नरदेहा आले खर ॥ सदा विषयव्यापारीं सादर ॥ त्यासी आपपर नाठवे ॥३५॥
उत्तम मनुष्यदेह पावोन ॥ तेथें साधावें आत्मज्ञान ॥ ज्ञानहीन ते मूढ पूर्ण ॥ गूढ नरक भोगिती ॥३६॥
रघुपतीचे बोल ऐकुनी ॥ सभासंत सुखावले मनीं ॥ विश्र्वामित्र तेव्हां आनंदोनी ॥ ब्रह्मनंदनाप्रति बोले ॥३७॥
जगद्वंद्य रविकुळभूषण ॥ त्यास उपदेशीं दिव्यज्ञान ॥ जो अनंतब्रह्मांडांची सांठवण ॥ लीलावेषधारक जो ॥३९॥
ते वेळे उठोनि रघुनाथ ॥ जो होय कमलोद्भवाचा तात ॥ तो विसिष्ठासी साष्टांग नमित ॥ शरणागत जाहला असे ॥४०॥
म्हणे तनमनधनेंसी अनन्य ॥ श्रीवसिष्ठा तुज मी शरण ॥ ऐसें ऐकतां ब्रह्मनंदन ॥ हृदयीं धरी राघवातें ॥४१॥
म्हणे जगद्वंद्या श्रीरामा ॥ अवतारपुरुषा परब्रह्मा ॥ तूं सच्चिदानंदघन परमात्मा ॥ तुज मी काय उपदेशूं ॥४२॥
तूं आदिनारायण निष्कलंक ॥ भोगींद्र जाहला तुझा तल्पक ॥ वेदशास्त्रांसी पडले टक ॥ तुझें स्वरूप वर्णितां ॥४३॥
तुझें नाम जपतां सार ॥ शीतळ जाहला अपर्णावर ॥ गुरुमहिमा प्रकटावया साचार ॥ शरण मज आलासी ॥४४॥
देव भक्तांची पूजा करी यथार्थ ॥ याचकांसी राजा दान मागत ॥ सागर जैसा स्तवन करित ॥ सरोवराचें प्रीतीनें ॥४५॥
वाचस्पति मुक्यासी पुसे विचार ॥ दीपप्रकाश इच्छी दिनकर ॥ चकोरांसी म्हणे अत्रिकुमर ॥ मज तृप्त करा तुम्ही ॥४६॥
कल्पतरु दुर्बळासी मागे दान । जलद चातकासी मागे जीवन ॥ चक्रवाकाचें दर्शन ॥ तरणि इच्छी नवले हें ॥४७॥
प्रीतीनें माता बाळकासी म्हणत । मी तुझें स्तनपान करीन सत्य ॥ कीं तृषाक्रांतासी मागत ॥ उदक जैसें जान्हवी ॥४८॥
वनस्पतींस म्हणे वसंत ॥ मज तुम्ही निववा समस्त ॥ तैसा तूं जगद्गुरु रघुनाथ ॥ गुरूसी शरण आलासी ॥४९॥
संतोषोनि ब्रह्मंनंदन ॥ श्रीरामास सन्मुख बैसवून ॥ गुरुसंप्रदाय शास्त्रप्रमाण ॥ महावाक्य दीक्षाविधि ॥५०॥
जो मायानियंता जगद्भूषण ॥ तो वसिष्ठापुढें ओढवी कर्ण ॥ चहूं वेदांचें जीवन ॥ तें महावाक्य ऋृषि सांगे ॥५१॥
वसिष्ठ म्हणे सप्रेम ॥ सर्वद्रष्टा तूं आत्माराम ॥ सर्वव्यापक तूं पूर्णब्रह्म ॥ अतींद्रिय वेगळा ॥५२॥
जगडंबराभास सकळ ॥ हा तुझे मायेचा खेळ ॥ मिथ्याभूत जैसें मृगजळ ॥ साच नव्हे सर्वथा ॥५३॥
तूं अलिप्त सर्वांसी तत्त्वतां ॥ जैसा सर्वांघटीं बिंबला सविता ॥ कीं काष्ठामाजी अग्नि पाहतां ॥ अलिप्त जैसा असोनी ॥५४॥
कीं वाद्यांमाजी ध्वनि उमटती ॥ कीं कंठी राग उठती ॥ परी तेथें असोनि नसती ॥ तैसा सर्वांभूतीं राघवा तूं ॥५५॥
कीं दर्पणींचीं स्वरूपें ॥ दिसती परी मिथ्यारूपें ॥ तैसा रामा तूं विश्र्वरूपें ॥ व्यापोनियां अलिप्त ॥५६॥
बीजामाजी तरुवर ॥ कीं तंतूमाजी वस्त्र ॥ कीं उदकीं तरंग अपार ॥ विश्र्व समग्र तुजमाजी ॥५७॥
अनंत ब्रह्मांडांच्या कोडी ॥ तुझी माया घडी मोडी ॥ जीवांस भुरळ घालोनि पाडी ॥ विषयवर्तीं सर्वदा ॥५८॥
मायेचे अवघे विकार ॥ ते मृगजळाचे दाटले पूर ॥ कीं गंधर्वनगर सविस्तर ॥ रचिलें दिसे परी मिथ्या ॥५९॥
हे वोडंबरीचें लेणें पूर्ण ॥ कीं स्वप्नींचें राज्यसिंहासन ॥ कीं चित्रींचा हुताशन ॥ ज्वाळा अद्भुत दीसती ॥६०॥
कीं दर्पणींचा दिव्य हार ॥ कीं मृगजळामाजी वंध्यापुत्र ॥ शुक्तिकारजताचें करोनि पात्र ॥ रात्रीस मीन धरितसे ॥६१॥
नयनांतील पुतळी ॥ गर्भांधें पदरीं धरिली ॥ कल्पांतविजू गिळिली ॥ मश्यकें केंवि घडे हें ॥६२॥
पांगुळ धांवे अंतराळीं ॥ तेणें आकाशाची साल काढिली ॥ प्रभंजनाची चिंधी फाडिली ॥ साच बोली काय हे ॥६३॥
कीं कुहूचे काळोखें भरिलें ॥ तें दिवा दोहों प्रहरां वाळूं घातलें ॥ कीं उरगाचे पाय बांधिले ॥ सिकतातंतूकरूनियां ॥६४॥
काढोनि दीपाचा रंग ॥ वस्त्रे रंगविली सुरंग कीं वडवानळामाजी काग ॥ खेळती काय घडे हें ॥६५॥
हें सर्व जैसें असत्य ॥ तैशी माया मिथ्याभूत ॥ साच कीं लटकी इत्यर्थ ॥ ब्रह्मादिकां नव्हेचि ॥६६॥
मायेचें परम विंदाण ॥ थोरथोरांसी न कळे पूर्ण ॥ तरी मायेची कथा सांगेन ॥ ऐक सावधान श्रीरामा ॥६७॥
जेणें न्यासशास्त्र निर्मिलें पूर्ण ॥ तो गौतम ऋषि परम प्रवीण ॥ त्याचा शिष्य अति सुजाण ॥ गाधि नाम तयाचें ॥६८॥
त्यास चोहों वेदांचें अध्ययन ॥ षट्शास्त्रीं परम निपुण ॥ तेणें केलें दिव्य अनुष्ठान ॥ जाहला प्रसन्न श्रीविष्णु ॥६९॥
मग बोले इंदिरानाथ ॥ प्रसन्न जाहलों माग इच्छित ॥ यावरी तो ब्राह्मण बोलत ॥ काय तें ऐक श्रीरामा ॥७०॥
गाधि म्हणे हृषीकेशी ॥ मज दावी तुझी माया कैशी ॥ तिणें ठकविलें बहुतांसी ॥ मज वेगेंसी पाहूंदे ॥७१॥
ऐकोनि हांसला नारायण ॥ मायापाश परम दारुण ॥ तोडीं म्हणोनि येती शरण ॥ तूं तीस पाहीन कां म्हणसी ॥७२॥
दिसतें तें अवघें असत्य ॥ हेंचि मायेचें रूप यथार्थ ॥ जैसा दोरावरी सर्प भासत ॥ कीं शुक्तिकेवरी रजत जैसें ॥७३॥
कीं खुंट तोचि चोर ॥ भ्रांतासी भासे साचार ॥ जैसें स्वप्नींचें सैन्य अपार ॥ जागृतींत मिथ्या तें ॥७४॥
गाधि म्हणे वैकुंठराया ॥ तूं मिथ्यारूप सांगसी माया ॥ तरी मार्कंडेयऋषिवर्या ॥ ब्रह्मादिकां भुलविलें ॥७५॥
तरी ते मज क्षणभरी ॥ सर्वोत्तमा दावी नेत्रीं ॥ हांसतसे वैकुंठविहारी ॥ बोल ऐकोन तयाचे ॥७६॥
हरि म्हणे माया देखून ॥ समूळ जासी तूं भुलोन ॥ तुझे कासावीस होतील प्राण ॥ मग कोण सोडवील ॥७७॥
तुझी भ्रंशेल सकळ मति ॥ पडसील महाआवर्ती ॥ मग गाधि म्हणे जगत्पति ॥ वर निश्र्चित देईं मातें ॥७८॥
मी कासावीस जेव्हां होईन ॥ तेव्हां तूं मज आठवण दे येऊन ॥ तुझें करितांचि नामस्मरण ॥ पुढती भेटें ऐसाचि ॥७९॥
अवश्य म्हणोनि जगन्निवास ॥ जाता जाहला स्वस्थानास ॥ कांहीं एक लोटले दिवस ॥ ऐकें सर्वेशा राघवा ॥८०॥
जान्हवीतीरीं अरण्यांत ॥ गाधि राहिला स्त्रियेसहित ॥ एकदां मध्यान्ही आला आदित्य ॥ ऋषि जात स्नानातें ॥८१॥
प्रवेशतां गंगाजीवनीं ॥ मनांत म्हणे माया अझुनी ॥ मज कां न दावी चक्रपाणी ॥ कैशी करणी तयाची ॥८२॥
अघमर्षण करी ब्राह्मण ॥ तों मायेनें मांडिलें विंदाण ॥ गाधीस वाटे आलें मरण ॥ व्यथा दारुण जाहली ॥८३॥
तों पातलें यमदूत ॥ तिहीं प्राण काढिले त्वरित ॥ यमापाशीं मारित ॥ गाधि नेला तेधवां ॥८४॥
तो तेथें यमजाचणी दारुण ॥ कुंभीपाकीं घालिती नेऊन ॥ असिपत्रवनीं हिंडवून ॥ तप्तस्तंभासी बांधिती ॥८५॥
इतुकीं दुःखें विप्र भोगित ॥ परी आपण उभा जान्हवींत ॥ मग तो जन्मला चांडाळयोनींत ॥ कंटज नाम तयाचें ॥८६॥
पंचवीस वर्षेंपर्यंत ॥ स्त्रीपुत्र जाहले बहूत ॥ वाटा पाडोन असंख्यात ॥ द्रव्य अपार जोडिलें ॥८७॥
नानापरीच्या हिंसा करी ॥ गोब्राह्मणांस जीवें मारी ॥ तों तेथें आली महामारी ॥ सर्वही मेलीं कुटुंबींचीं ॥८८॥
बाप माय स्त्री सुत ॥ एकदांचि पावलीं मृत्य ॥ कंटक विचारी मनांत । होऊं विरक्त येथोनियां ॥८९॥
रडे कंटजनाम माहार ॥ आतां न मिळे म्हणे संसार ॥ मग अतीत होऊन दुराचार ॥ देशोदेशीं हिंडतसे ॥९०॥
आला केरळदेशाप्रति ॥ तों तेथींचा मृत्यु पावला नृपति ॥ त्यास नाहीं पुत्र संतति ॥ मग प्रधान करिती विचार ॥९१॥
मग शुंडादंडीं माळ देऊन ॥ श़ृंगारूनि हिंडविती हस्तीण ॥ तंव कंटजाचे कंठीं आणोन ॥ माळ घातली अकस्मात ॥९२॥
सहा वर्षें राज्य करून देख ॥ भ्रष्टविले सकळ लोक ॥ घरीं जेऊं घातले सकळिक ॥ सोयरे केले बहुतचि ॥९३॥
एके दिवशीं तो निर्लज्ज ॥ एकला जात बाहेर कंटज ॥ प्रधानादि सेवक सहज ॥ पाठीं धांवती रायाचे ॥९४॥
अवघियांस दटाविलें रागें ॥ म्हणे येऊं नका मज मागें ॥ प्रधान गुप्त पाहती वेगें ॥ कोठें जातो म्हणोनियां ॥९५॥
तों ते गांवींचे अनामिक ॥ परम उन्मत्त मद्यप्राशक ॥ ते वाटेंसीं भेटले सकळिक ॥ कंटजासी तेधवां ॥९६॥
तिहीं कंटज ओळखिला सत्वरा ॥ म्हणती आमुचा हा सोयरा । येणें लोक भ्रष्टविले एकसरा ॥ नाहीं कळलें कोणासी हें ॥९७॥
त्यांसी कंटज दटावी देखा ॥ म्हणे ही गोष्ट बोलूं नका ॥ नाहीं तरी तुम्हां सकळिकां ॥ शिक्षा करीन साक्षेपें ॥९८॥
तें प्रधानवर्गीं ऐकिलें ॥ म्हणे राज्य समस्त बुडविलें ॥ कंटजासी मारून बाहेर घातलें ॥ मग विचारी बैसलें समस्त ॥९९॥
श्रेष्ठीं काढिला शास्त्रार्थ ॥ घ्यावें देहांतप्रायश्र्चित्त ॥ मग अग्निप्रवेश समस्त ॥ लोक करिती नगरींचे ॥१००॥
प्रधानादि अष्टाधिकारी ॥ स्त्रीपुरुष ते अवसरीं ॥ भस्म जाहले अग्निभीतरीं ॥ बाळें नगरीं उतलीं तैं ॥१॥
ऐसें कंटजें देखिलें ॥ म्हणे थोर पाप मज घडलें ॥ तेणेंहि तेव्हां सरण रचिलें ॥ वरी आपण निजेला ॥२॥
तों अग्निशिखा ते वेळीं ॥ वामंगीं येऊन झगटली ॥ कंटजें हांक फोडिली ॥ उडी घातली खालती ॥३॥
तों इकडे गाधिब्राह्मण ॥ बाहेर निघाला हांक फोडून ॥ फोड आला तरतरोन ॥ वामांगासी देखिला ॥४॥
म्हणे मी गाधिब्राह्मण ॥ जान्हवींत करितां स्नान ॥ करीत असतां अघमर्षण ॥ दुःखें दारुण भोगिलीं ॥५॥
सूर्यसुतें मज गांजिलें ॥ चांडाळयोनींत जन्मविलें ॥ सहा वरुषें राज्य केलें ॥ लोक भ्रष्टविले सर्वही ॥६॥
मृत्यु पावले असंख्य जन ॥ जरी हें असत्य म्हणावें स्वप्न ॥ तरी फोड आला तरतरोन ॥ करी रुदन विप्र तो ॥७॥
विसरला तप अनुष्ठान ॥ नाठवे संध्या वेदाध्ययन ॥ आश्रमासी आला परतोन ॥ चिंतार्णवीं पडिलयेला ॥८॥
स्त्री विनवी भ्रतारालागून ॥ तुमचे वामांगीं कां झोंबला अग्न ॥ तंव तो विलापें ब्राह्मण ॥ म्हणे माझेनि हें न सांगवे ॥९॥
तों गाधीचा गुरुबंधु अकस्मात ॥ आला तीर्थे करित करित गाधि तयासी क्षेम देत ॥ म्हणे कृश कां बहुत जाहलासी ॥११०॥
तेणें सांगितलें वर्तमान ॥ मज एक पाप घडलें दारुण ॥ केरळदेशीं एक नगर संपूर्ण ॥ बाळेंचि तेथें नांदती ॥११॥
एकाचे घरीं म्यां घेतलें अन्न ॥ मग त्यांसी पुसिलें वर्तमान ॥ ते म्हणती कंटज महार येऊन ॥ ग्राम आमचा भ्रष्टविला ॥१२॥
समस्तांचे घेऊन प्राण ॥ मग तो गेला येथून ॥ ऐसें पापी नगर तें पूर्ण ॥ तेथें भोजन घडलें मज ॥१३॥
तो दोष जावया संपूर्ण ॥ द्वादश वर्षें करितों तीर्थाटण ॥ ऐसें तो गुरुबंधु सांगोन ॥ गेला पुढें वाराणसी ॥१४॥
प्रचीत पहावया समस्त ॥ गेला आपण गधि तेथ ॥ तो अवघ्या खुणा यथार्थ ॥ प्रत्यया आल्या सर्वही ॥१५॥
आपण जेथें जन्मला होता महार ॥ तेथेंहीं घेतला समाचार ॥ तंव ते अनामिक सांगती समग्र ॥ कंटज येथेंचि जन्मला ॥१६॥
तेणें सहा वरुषें राज्य करोनी ॥ केरळ नगर भ्रष्टवुनी ॥ मग काळें तोंड घेवोनी ॥ गेला नेणों कोणीकडे ॥१७॥
गाधि आश्रमासी आला परतोन ॥ घेतलें क्षितीवर घालून ॥ म्हणे आतां कैंचें ब्राह्मणपण ॥ गेलों बुडोन रौरवीं ॥१८॥
शोकें कपाळ आदळी क्षितीं ॥ म्हणे मी गौतमशिष्य विख्यात जगतीं ॥ मज हें कैशी घडली गती ॥ कोणासी स्थिति पुसों हे ॥१९॥
असत्य जरी म्हणावें वहिलें ॥ तरी सर्वही प्रत्ययास आलें ॥ जन्मकर्म दुष्कृतफळें ॥ पाहोनि आलों स्ववनयनीं ॥१२०॥
सत्य कीं असत्य पूर्ण ॥ मज कोण सांगेल उकलोन ॥ कोणासी मी जाऊं शरण ॥ कैचें ब्राह्मण्य मज आतां ॥२१॥
म्हणे धांव धांव इंदिरावरा ॥ वैकुंठवासिया करुणाकरा ॥ पतितपावना सर्वेश्र्वरा ॥ राजीवनेत्रा जगद्रुरू ॥२२॥
तात्काळ प्रगटला जगज्जीवन ॥ म्हणे रे गाधि सावधान ॥ माझी माया परम गहन ॥ ब्रह्मादिकां अतर्क्य ॥२३॥
तूं म्हणविशी सर्वज्ञ जाणता ॥ सत्य कीं असत्य माया सांग आतां ॥ बहुत ऋषी तर्क करितां ॥ निर्वाह सर्वथा नव्हेचि ॥२४॥
जे कथिती सदा सर्वदा ज्ञान ॥ सांगती माया लटकी म्हणोन ॥ तेही मायेंत गेले गुंफोन ॥ जाहले दीन सर्वही ॥२५॥
तुज माया दाविली किंचित ॥ पुढें आणिक पाहें अद्भुत ॥ गाधि धांवोनि चरण धरित ॥ सोडवीं मज म्हणे येथुनी ॥२६॥
मग गाधि भगवंतें हृदयीं धरिला ॥ वरदहस्तमस्तकीं ठेविला ॥ निजात्मबोध प्रकट केला ॥ सावध जाहला ब्राह्मण ॥२७॥
जैसा स्वप्न देखतां जागा होय ॥ कीं यामिनीअंतीं उगवे सूर्य ॥ तैसा बोध प्रकटतां मोहभय ॥ विरोन गेलें सर्वही ॥२८॥
असो गाधीचा उद्धार जाहला ॥ आपुले स्वरूपीं मेळविला ॥ हा इतिहास सांगितला ॥ मायेनिमित्त श्रीरामा ॥२९॥
मग बोले रघुनंदन ॥ माया व्हावया काय कारण ॥ स्वरूप निर्विकार निर्गुण ॥ तेथें स्फुरण कां जाहलें ॥१३०॥
पिंड ब्रह्मांड नानायोनी ॥ नानावर्ण नानाखाणी ॥ हे मुळींहून मायेची करणी । मिथ्याभूत सर्वही ॥३१॥
कीं निर्गुणा सगुण लाभलें ॥ अव्यक्त तें व्यक्तीस आलें ॥ अनामास नाम ठेविलें ॥ कां अंग लाविलें अनंगा ॥३२॥
ऐकोन श्रीरामाचा प्रश्र्न ॥ आनंदला ब्रह्मनंदन ॥ म्हणे बारे तूं परिपूर्ण चैतन्यघन ॥ जाणोन प्रश्र्न करितोसी ॥३३॥
रामा तुझेंचि दिव्य ज्ञान ॥ तुजचि सांगतों परतोन ॥ जैसें सुरतरूचें फळ घेऊन ॥ त्यासचि नैवेद्य दाविजे ॥३४॥
कीं कनकाद्रीचें सुवर्ण घेऊन ॥ त्यावरीच अलंकार घातले घडून ॥ कीं क्षीरसिंधूचें दुग्ध घेऊन ॥ त्यासीच समर्पिलें ॥३५॥
कीं सागरींचें उदक मेघ नेती ॥ मागुतीं सरिता आणूनि समर्पिती ॥ तैसा श्रीरामा तुजप्रती ॥ तुझेंच ज्ञान सांगतों ॥३६॥
तरी तुवां केला जो प्रश्र्न ॥ स्वरूपीं कां जाहलें स्फुरण ॥ तरी येविषयीं दृष्टांत सांगेन ॥ ऐक रामा निर्धारें ॥३७॥
जैसा कोणी पुरुष निद्रिस्थ ॥ पहुडला असे चिंतारहित ॥ तो स्वईच्छें होऊन जागृत ॥ कार्य कांहीं आठवी ॥३८॥
कीं समुद्रीं उठे लहरी ॥ तैसी ध्वनि उठे चिदंबरी ॥ मी ब्रह्म म्हणोनि निर्धारीं ॥ हाक थोर जाहली ॥३९॥
एक असतां ब्रह्मानंद ॥ निःशब्दीं उठिला शब्द ॥ ते ध्वनि मायानाम प्रसिद्ध ॥ वेदांतशास्त्र गर्जतसे ॥१४०॥
जिचें नाम मूळप्रकृति ॥ जी आदिपुरुषाची चिच्छक्ति ॥ तिणें शेजे निजवोनि पति ॥ सृष्टिकार्य आरंभिलें ॥१४१॥
येवढें ब्रह्मांड केलें निर्माण ॥ परि पतीस कळों नेदी वर्तमान ॥ ते परम कवटाळीण ॥ नसतींच दैवतें उभीं केलीं ॥४२॥
विधि विष्णु उमाकांत ॥ हीं तिन्ही बाळें जिचे आज्ञेंत ॥ नेत्र उघडोन निश्र्चित ॥ पाहों नेदी स्वरूपाकडे ॥४३॥
ब्रह्मसुखाचें समुद्रांत ॥ बुडाले हे जीव समस्त । परी तेथींची गोडी किंचित ॥ चाखों नेदी कोणातें ॥४४॥
चैतन्य इनेंचि झांकिलें ॥ इने अरूप रूपासी आणिलें ॥ अनंत ब्रह्मांडींचे पुतळे ॥ एक्याचि सूत्रे नाचवी ॥४५॥
इनें निर्गुणास गुण लाविले जाण ॥ अनामासी ठेविर्ले नामकरण ॥ निराकारासी आकारून ॥ जीवित्वासी आणिलें ॥४६॥
हे परमपतिव्रता साचार ॥ पतीस न कळतां जाहली गरोदर ॥ ब्रह्मांड रचिले समग्र ॥ नानाविकारें करूनियां ॥४७॥
नानायोनि विकार भाव ॥ इनें फांसां पाडिले अवघे जीव ॥ गाधीस कैसें दाविलें लाघव ॥ मिथ्या कर्तृत्व नसतेंचि ॥४८॥
कोणी मुरडे स्वरूपाकडे ॥ त्यासी नसतेंचि घाली सांकडें ॥ अथवा स्वर्गसुख रोकडें ॥ पुढें दावून भुलवी कीं ॥४९॥
निजात्मसुखगोडी निःसीम ॥ ती जीवासी केली कडू परम ॥ विषयविषरूप मोहभ्रम ॥ तेथें गोडी आणिली ॥१५०॥
असो ऐशी ते आदिशक्ति ॥ तिनें इच्छा धरिली चित्तीं ॥ तिसीच गुणक्षोभिणी म्हणती ॥ त्रिगुण निश्र्चिती केले इनें ॥५१॥
सत्व रज तम जाण ॥ तेचि विधि विष्णु ईशान ॥ त्रिशक्तिरूपें धरून ॥ तिहीं ठायीं आपण जाहली ॥५२॥
ज्ञानशक्तीच्या आधारेंकरून ॥ ज्ञानपंचक केलें निर्माण ॥ तें अंतःकरणचतुष्टय पूर्ण ॥ तत्वविद म्हणती ते ॥५३॥
क्रियाशक्तीच्या आधारें रजोगुण ॥ प्रसवला तो पंचकें तीन ॥ एक ज्ञानेंद्रियपंचक पूर्ण ॥ कर्मेंद्रियपंचक दुसरें ॥५४॥
तिसरें जाणावें वायुपंचक ॥ आतां तमद्रव्यशक्तिआधारें देख ॥ विषयपंचक निर्मिलें सुरेख ॥ पंचतन्मात्रा म्हणती ज्यातें ॥५५॥
ऐसीं पंचवीस तत्त्वें निःशेष ॥ मग केला परस्परानुप्रवेश ॥ कर्दम करूनि विशेष ॥ ब्रह्मांड हें रचियेलें ॥५६॥
ब्रह्मांड ही पेठ पूर्ण ॥ नाना रीतीं रची कमलासन ॥ चहूं खाणींचीं केणीं आणून ॥ चौऱ्यांशीं लक्ष जीव केले ॥५७॥
ऐसा ब्रह्मा पेठा भरित ॥ विष्णु तयांचा प्रतिपाळ करीत ॥ दहा अवतारांच्या घिरट्या घेत ॥ संकटीं तारित भक्तांतें ॥५८॥
सृष्टींत दोष होतां अपार ॥ परम क्रोधी तो अपर्णावर ॥ तात्काळ करी संहार ॥ टाकी सर्व मोडोनियां ॥५९॥
विराट जें रचिलें ढिसाळ ॥ हें शिवाचें देह स्थूळ ॥ पायांचे तळवे तें पातळ ॥ प्रपद रसातळ जाणिजे ॥१६०॥
याचा सांगतों निर्णय ॥ ज्ञान जेणें प्राप्त होय ॥ सकळ संतांचे समुदाय ॥ ऐकोन बहुत आनंदती ॥६१॥
गुल्फद्वय तें महातळ ॥ पोटरिया जानुयुगुळ ॥ तें तळातळ आणि वितळ ॥ विराटाचें जाण पां ॥६२॥
कटिप्रदेश तें महीतळ जाण ॥ जाण नैऋतयलोक तें गुदस्थान ॥ दक्षप्रजापति तो शिश्र ॥ विराटाचें जाण पां ॥६३॥
जठरामाजी पोकळ ॥ तें हें अवघें नभमंडळ ॥ जठराग्नि तो वडवानळ ॥ महाकल्लोळ धडकतसे ॥६४॥
सप्तसमुद्र उदरीं सकळ ॥ ज्योतिर्लोक तें वक्षःस्थळ ॥ महर्लोक तें कंठनाळ ॥ वदनकमळ जनलोक ॥६५॥
वरुणलोक ते जिह्णा जाण ॥ यमलोक त्या दंतदाढा तीक्ष्ण ॥ अश्र्विनौदेव तें घ्राण ॥ भ्रुकुटिस्थान भूर्लोक ॥६६॥
तपोलोक तें कपाळ ॥ मस्तक ब्रह्मभुवन निर्मळ ॥ वासरमणि तें नेत्र तेजाळ ॥ प्रकाशकल्लोळें ब्रह्मांड भरी ॥६७॥
पातीं उघडी त्या नांव दिवस ॥ झांकितां रात्र म्हणती त्यास ॥ उभयहस्तरूपें अमरेश ॥ कर्तव्य करी सर्वही ॥६८॥
चंद्रमा तयाचें मन ॥ वनस्पति रोमावळी पूर्ण ॥ त्वचा ते जाण प्रभंजन ॥ कर्दम पूर्ण मांस तें ॥६९॥
नाडीचक्र गंगा निश्र्चिती ॥ पृष्ठी तिकडे अर्धर्मरीतीं ॥ कनकाचळतो सुमती ॥ शिरोभाग जाणिजे ॥१७०॥
अस्थि त्या जाण पाषाण ॥ फेण ती लाळ ओळखें खूण ॥ दहिंवर ते मूत्र पूर्ण ॥ जळ तें रक्त जाणिजे ॥७१॥
पाषाणगर्भ मज्जा सत्य ॥ पर्जन्य तें शिवाचें रेत ॥ दुर्भिक्ष ती क्षुधा अद्भुत ॥ जलशोष अत्यंत तृषा पूर्ण ॥७२॥
आळस तो शीतकाळ ॥ पर्जन्यकाळ ती निद्रा सबळ ॥ उष्णकाळ तें मैथुन केवळ ॥ वृष्टि व्हावया तावीतसे ॥७३॥
झुंझाट वायु तें धांवणें ॥ वाहाटुळी तयांचें वळण ॥ दशदिशा पसरल्या संपूर्ण ॥ तें पसरण तयाचें ॥७४॥
स्तब्ध वायु तें आकुंचन ॥ उकाडा तो निरोधन ॥ जलवृष्टीची इच्छा काम पूर्ण ॥ सृष्टिसंहारण क्रोध तो ॥७५॥
शोक तो महा अनर्थ ॥ मोह सृष्टिपालन यथार्थ ॥ भय तो मृत्यु ओळख सत्य ॥ विराटपुरुषाचें राघवा ॥७६॥
पतवसन तें अंतःकरण ॥ रमाबंधु तयाचें मन ॥ विरिंचि बुद्धि संपूर्ण ॥ चित्त नारायण जाणिजे ॥७७॥
देवदत्त तो मुख्य प्राण ॥ धनंजय पाताळीं आपण ॥ दिशा तयाचे कर्ण ॥ पावन संपूर्ण त्वचा त्याची ॥७८॥
अग्नि तयाचें वदन ॥ चरण पाताळीं वामन ॥ ऐसा विराटपुरुष संपूर्ण ॥ सप्तावरणमय असे ॥७९॥
भूगोल दशगुणें प्रबळ ॥ बाह्य ओळखें पृथ्वीमंडळ ॥ त्या दशगुणें समुद्रजळ ॥ असंभाव्य पसरलें ॥१८०॥
उदकाचे दशगुण ॥ धडाडीत महाअग्न ॥ त्या दशगुणें प्रभंजन ॥ आवरण पैं जाणिजे ॥८१॥
समीरा दशगुणें साचार ॥ वाड असे हें अंबर ॥ नभा दशगुणें अहंकार ॥ वेष्टिलासे सघन पैं ॥८२॥
अहंकारा दशगुणें निश्र्चित ॥ व्यापिलें असे महतत्त्व ॥ त्या दशगुणें अद्भुत ॥ माया आवरण शेवटीं ॥८३॥
मायेपलीकडे जें उरलें जाण ॥ तें केवळ स्वरूप निर्वाण ॥ तें इतुकें तितुकें थोर लहान ॥ व्यक्तिवर्ण नाहीं तेथें ॥८४॥
ऐसा मायेचा खेळ अचाट ॥ आतां ऐके इचा शेवट ॥ पंचप्रळय स्पष्ट ॥ वेदांतशास्त्रीं निवडिले ॥८५॥
पिंडीं नित्यप्रळय संपूर्ण ॥ निद्रा म्हणती तयालागून ॥ तत्त्वांसमवेत स्थूळलिंगदेह जाण ॥ बुडोन जाय निद्रार्णवीं ॥८६॥
हा नित्यप्रळय जाण ॥ आतां महाप्रळय तें मरण ॥ जाय स्थूळदेह संहारून ॥ सर्व जन देखती ॥८७॥
आतां ब्रह्मांडीचा प्रळय निश्र्चित ॥ चारी युगें सह्त्र वेळां जात ॥ तोंवरी ब्रह्मा होय निद्रिस्थ ॥ मग राहतो सृष्टिक्रम ॥८८॥
अवघी सृष्टि जाय संहारुनी ॥ सर्व जळमय होय ते क्षणीं ॥ बत्तीस लक्ष गांव चढे पाणी ॥ जाय बुडोनी ब्रह्मांड ॥८९॥
सप्तचिरंजीव बुडोन जात ॥ सत्यलोकीं पाणी आदळत ॥ तेव्हां वटप्रत्रशायी भगवंत ॥ ब्रह्मा निद्रिस्थ नाभिकमळीं ॥१९०॥
मग कमलोद्भव होय जागृत ॥ जळ आटोनि समस्त ॥ यथापूर्वक कल्प येत ॥ वेद निश्र्चित बोल तसे ॥९१॥
पूर्विल्यासारखें होय सकळ ॥ मागुती अवतार धरी घननीळ ॥ अवतार चरित्र सकळ ॥ पूर्विल्याऐसें दावित ॥९२॥
हा नित्यप्रळय संपूर्ण ॥ आतां महाप्रळय ऐक दारुण ॥ आधीं शतसंवत्सर घन ॥ न वर्षेंचि कदापि ॥९३॥
तेणें जीवसृष्टीचा संहार ॥ सवेंच उगवती द्वादश मित्र ॥ वडनावळ तो महातीव्र ॥ भूमंडल जाळीत पैं ॥९४॥
तापतांचि उर्वीमंडळ ॥ भोगींद्रमुखींचे निघती ज्वाळ ॥ तेणें सप्तपाताळ सकळ ॥ भस्म होती एकदांचि ॥९५॥
मग शतसंवत्सरपर्यंत ॥ शुंडाधारी मेघ वर्षत ॥ जैसी जळगार जळीं विरत ॥ जगती समस्त वितळे तेविं ॥९६॥
उपरी महातेज अग्न ॥ जळ शोष्ज्ञी न लागतां क्षण ॥ तया तेजासी प्रभंजन ॥ टाकील ग्रासून क्षणमात्रें ॥९७॥
मग तो अद्भुत अनिळ ॥ क्षणें गिळील निराळ ॥ त्या गगनासी समूळ ॥ तमोगुण ग्रासील पैं ॥९८॥
तमासी ग्रासील रजोगुण ॥ रज सत्वीं होईन लीन ॥ सत्वास महतत्त्व मिळोन ॥ समरसेल मायेंत ॥९९॥
माया होय स्वरूपीं लीन ॥ स्वरूप स्वरूपीं समाधान ॥ जे ब्रह्मानंद परिपूर्ण ॥ बोलतां मौन वेदशास्त्रां ॥२००॥
निर्गुण निर्विकार निरूपण ॥ पूर्ण शांति योगक्षेम ॥ असतां पूर्ण जाहले निःसीम ॥ केला क्रम विस्मयें ॥१॥
तें तूं स्वरूप निर्वाण ॥ राघवा नटलासि परिपूर्ण ॥ सच्चिदानंद सत्य जाण ॥ हेंहि बोलणें न साहे ॥२॥
आटोनि सर्व अलंकार ॥ एकरस जाहला निर्विकार ॥ आटलें पिंडब्रह्मांड समग्र ॥ तोचि तूं साचार श्रीरामा ॥३॥
कैचें कैलास ॥ लोपला अवघा मायाविलास ॥ शेषशायी जगन्निवास ॥ हाही भास मावळला ॥४॥
वटपत्रशायी सर्वेश्र्वर ॥ हे नित्यकल्पींची गोष्ट साचार ॥ ब्रह्मा विष्णु महेश्र्वर ॥ स्वस्वरूपीं मिळाले ॥५॥
उरलें निर्विकार स्वरूप ॥ तें तूं राघवा निर्विकल्प ॥ अच्छेद्य अभेद्य अरूप ॥ आत्माराम परिपूर्ण ॥६॥
स्वरूप निर्धार होतां पूर्ण ॥ श्रीरामें झांकिले नयन ॥ ब्रह्मानंदसागरीं लीन ॥ रघुनंदन जाहला ॥७॥
वसिष्ठही आनंदें डुल्लत ॥ खुंटला बोध राहिली मात ॥ गुरुशिष्य देवभक्त ॥ एकरूप जाहले ॥८॥
विराल्या रघुनाथाच्या शक्ती ॥ स्वस्वरूपीं पावला विश्रांती ॥ वसिष्ठही आत्मस्थितीं ॥ श्रीरघुनाथीं बिंबला ॥९॥
अठरा दिवसपर्यंत ॥ श्रीराम जाहला समाधिस्थ ॥ विसरला अवतारकारणहेत ॥ राम समरसला आत्मरूपीं ॥२१०॥
शरीर जाहलें अचेतन ॥ हृदयीं आकर्षिले प्राण ॥ गजबजिलें दशरथाचें मन ॥ म्हणे अनर्थ पूर्ण जाहला ॥११॥
गजबजिला विश्र्वामित्र ॥ म्हणे काय संपला अवतार ॥ बंदीं पडले सुरवर ॥ कोण सोडवील तयांतें ॥१२॥
आतां कैचें यागरक्षण ॥ तात्काळ दरशथ देईल प्राण ॥ आजि जाहले अष्टादश दिन ॥ रघुनंदन सावध नोहे ॥१३॥
ऐकतां निर्वाणज्ञान थोर ॥ राम जाहला निर्विकार ॥ मग वसिष्ठासी विश्र्वामित्र ॥ घाली नमस्कार तेधवां ॥१४॥
म्हणे महाराजा ब्रह्मसुता ॥ सावध करीं रघुनाथा ॥ पुढें अवतारकार्य तत्त्वतां ॥ बहु असे तें जाणसी तूं ॥१५॥
मग वसिष्ठ म्हणे श्रीरामा ॥ सावधान होईं मेघश्यामा ॥ चिदानंद पूर्णब्रह्मा ॥ यागरक्षणा आतां जाईंजे ॥१६॥
जाणोनियां स्वरूपातें ॥ सुखें धर्मरीतीं वर्ते ॥ पाळोनियां सज्जनातें ॥ दुष्ट क्षयातें पाववीं ॥१७॥
जैशीं केश नखें आंगीं वाढती ॥ आपुलीं आपणातें रुपती ॥ तीं छेदितां सुख निश्र्चिती ॥ तैसे दुष्टमति वधावे ॥१८॥
समाधि आणि व्युत्थान ॥ दोनी अंतरीं जिरवून ॥ तुर्या उन्मनी वोलांडून ॥ आनंदघन वर्तावें ॥१९॥
तटस्था टाकोनि वेगीं ॥ रामा उघडी समाधि भोगीं ॥ श्रीरामा तूं राजयोगी ॥ सर्व संगीं निःसंग ॥२२०॥
जो आपले ठायीं भ्रमें वर्तत ॥ तया जगही भ्रममय भासत ॥ भ्रमरूप ब्रह्मांड दिसत ॥ भ्रमेंचि मृत्यु जवळी ये ॥२१॥
ईश्र्वराचें स्वरूप निर्वाण ॥ भ्रमें नाकळे जाहला दीन । आपण आहें कोणाचा कोण ॥ भ्रमें पूर्ण नोळखे ॥२२॥
भ्रमेंकरूनि जन्ममरण ॥ भ्रमेंकरून अधःपतन ॥ तो भ्रम गेल्या संपूर्ण ॥ आपणाविण दुजें नसे ॥२३॥
आपण ब्रह्मस्वरूप होतां पूर्ण ॥ ब्रह्मरूप दिसे त्रिभुवन ॥ शत्रु मित्र थोर लहान ॥ ब्रह्मरूप सर्व दिसे ॥२४॥
घागरी मडकीं रांजण ॥ आंत बिंबला चंडकिरण ॥ परी सूर्यासी स्त्रीपुरुष नपुंसकपण ॥ कल्पांतींही घडेना ॥२५॥
सोनें साच लटिके अलंकार ॥ तरंग मिथ्था एक सागर ॥ पट मिथ्या तंतु निर्धार ॥ तैसें चराचर ब्रह्मरूप ॥२६॥
नाना घट एक अंबर ॥ नाना मणि एक सूत्र ॥ नाना मातृका एक ओंकार ॥ ब्रह्म सर्वत्र तैसेंचि ॥२७॥
म्हणोन सुटतां हृदयग्रंथि ॥ सर्व संशया होय निवृत्ति ॥ कर्मींच होय ब्रह्मप्राप्ति ॥ त्रिजगतीं ब्रह्मरूप ॥२८॥
उभय पक्षांचे बळेंकरूनि ॥ विहंगम संचरती गगनीं ॥ तैसें कर्मब्रह्म ऐक्य करूनी ॥ स्वानंदवनीं विचरावें ॥२९॥
जेथें निमाल्या सकळ आधि ॥ श्रीराम पूर्ण तेचि समाधि ॥ तटस्थता हे उपाधि ॥ एकदेशी जाण पां ॥२३०॥
अंतरीं जाणोनि निर्वाण ज्ञान ॥ बाहेर दाविजे भिन्नाभिन्न ॥ अंतरीं बोध परिपूर्ण ॥ बाहेर जडपण दाविजे ॥३१॥
अंतरीं करून पूर्ण त्याग ॥ बाहेर दाविजे लौकिक भाग ॥ अंतरीं होऊनि निःसंग ॥ विषयीं विराग धरावा ॥३२॥
बाहेर लटकेंच कृपणपण ॥ परी अंतरीं समसमान ॥ रामा तोचि साधक पूर्ण ॥ लोकसंगविवर्जित ॥३३॥
जैसा बीजामधूनि वट थोर ॥ निघे अद्भुत पर्वताकार ॥ तैसें आत्मरूपीं चराचर ॥ जाहलें जाणोनि वर्तावें ॥३४॥
तंतू आणि पट पूर्ण ॥ दोघांसी नव्हे वेगळेपण ॥ घट मृत्तिकेसी टाकून ॥ वेगळा नोहे सर्वथा ॥३५॥
तैसें जग आणि जगदीश्र्वर ॥ भिन्न नोहे साचार ॥ हें ज्ञान जाणोनि निर्विकार ॥ वर्तें सदा तूं राघवा ॥३६॥
अविद्या ही विवशी वाड ॥ निजात्मधनासी मध्यें आड ॥ तिचें गुरुकृपें छेदानि बंड ॥ वर्तें अखंड राघवा ॥३७॥
प्रपंचसमुद्र नसतांचि दिसे ॥ गुरुकृपेचें नावेंत बैसें ॥ निवृत्तितटीं समरसें ॥ आत्मप्रकाशेंकरूनिया ॥३८॥
अभ्यासेंविण विद्या सकळा ॥ तात्काळ होती राघवा विकळा ॥ तैसी नोहे ज्ञानकळा ॥ तारी अबळा निजस्पर्शे ॥३९॥
लोहीं झगटतां परिस पूर्ण ॥ मग तें जन्मवरी जाहलें सुवर्ण ॥ तैसें होतां आत्मज्ञान ॥ जन्ममरण त्यांसी कैचें ॥२४०॥
म्हणोन साधक जे सज्ञान ॥ तिहीं प्रतिपाळावें गुरुवचन ॥ सकळ अकार्या टाकून ॥ सन्मार्गेंच वर्तावें ॥४१॥
रामा तूं गुरु म्हणशील कोण ॥ जो तत्त्ववेत्ता अनुभवी पूर्ण ॥ शिष्य व्हावा ज्ञाननिपुण ॥ ऐसी मति जयासी ॥४२॥
साधकीं करावें हेंचि त्वरित ॥ बोधवज्र घेऊन निश्र्चित ॥ जन्ममरण दुःखपर्वत ॥ चूर्ण करूनि टाकावे ॥४३॥
मोक्षतरूचें बीज हें सत्य ॥ अद्वैत ज्ञान क्रियासहित ॥ सदा चालिजे धर्मपंथ ॥ सर्व कुमतें टाकोनियां ॥४४॥
ज्याचें शुद्ध मन तोचि शुचिष्मंत ॥ सद्विवेक वसे तोचि पंडित ॥ जो गुरुभक्तीसी नव्हे रत ॥ तरी विष यथार्थ तोचि प्याला ॥४५॥
कासया ग्रंथ शतसहस्र ॥ मुख्य धर्म तो परोपकार ॥ अधर्म नाम त्या साचार ॥ परपीडा करणें जें ॥४६॥
याकारणें वत्सा रघुनाथा ॥ तूं समाधि ग्रासोनियां आतां ॥ धनुष्य घेऊनियां तत्त्वतां ॥ मखरक्षणा जाइंजे ॥४७॥
ऐकतां सद्रुरूचें वचन ॥ श्रीराम तो सुहास्यवदन ॥ उघडी अमल राजीवनयन ॥ जे कां आकर्ण विकासले ॥४८॥
करूनि सद्रुरूसी नमस्कार ॥ करी प्रदक्षिणा त्रिवार ॥ सद्रद जाहलें अंतर ॥ अष्टभावेंकरोनियां ॥४९॥
मग म्हणे ब्रह्मपुत्र ॥ बारे दावी आतां लीलाचरित्र ॥ ते गुरुआज्ञा राजीवनेत्र ॥ मस्तकीं वंदोनि निघाला ॥२५०॥
दिव्य रथीं बैसला रघुनाथ ॥ सवें कौशिक आणि सुमित्रासुत ॥ लक्षोनि सिद्धाश्रमाचा पंथ ॥ सुमुहूतैंसी चालिला ॥५१॥
दशरथ आणि ब्रह्मसुत ॥ भागीरथीपर्यंत बोळवित ॥ जातां उत्तम शकुन बहुत ॥ श्रीरामासी जाहले ॥५२॥
त्या शकुनांचा करूनि अर्थ ॥ रायासी सांगे विरिंचिसुत ॥ विजयश्रियेसीं रघुनाथ ॥ अयोध्येसी येईल सुखें ॥५३॥
बोळवूनि तेव्हां रघुनाथ ॥ माघारे आले वसिष्ठ दशरथ ॥ पुढें कथा गोड बहूत ॥ अमृताहून विशेषें ॥५४॥
रामविजय वैरागर देख ॥ षष्ठाध्याय हिरा अलोकिक ॥ हृदयपदकीं जडोत सुरेख ॥ संत श्रोते अनुभवीत ॥५५॥
ब्रह्मानंदा रामचंद्रा ॥ श्रीधरवरदा गुणसमुद्रा ॥ हा षष्ठाध्याय रघुवीरा ॥ सदा हृदयीं वसो माझ्या ॥५६॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकिनाटकाधार ॥ सदा परिसोत पंडित चतुर ॥ षष्ठाध्याय गोड हा ॥२५७॥
॥श्रीसीतारामचंद्रार्पणमस्तु॥ ॥६॥
श्रीरामविजय – अध्याय ७ वा
श्रीगणेशाय नमः ॥
चंडकिरणसुकुमंडणा ॥ अमलकमलाक्षा रघुनंदना ॥ जलजोद्भवजनका जगज्जीवना ॥ पतितपावना श्रीरामा ॥१॥
विद्वज्जनमानसमराळा ॥ कामांतकध्येया भक्तवत्सला ॥ अनंतवेषा त्रिभुवनपाळा ॥ दीनदयाळा रघुपते ॥२॥
जयजय अविद्याविपिनदहना ॥ निजभक्तकौसल्यागर्भरत्ना ॥ जगदोद्धारा मुनिजनरंजना ॥ दुर्जनभंजना राघवेशा ॥३॥मागें षष्ठाध्यायीं कथन ॥ वसिष्ठें रामास उपदेशून ॥ मग विश्र्वामित्र चालिला घेऊन ॥ यागरक्षणाचेनि काजें ॥४॥
भागीरथींत करोनि स्नान ॥ कौशिक राम लक्ष्मण ॥ सारोनियां नित्य अनुष्ठान ॥ सत्कर्माचरण वेदोक्त ॥५॥
मग धनुर्वेदयुक्ति नानामंत्र ॥ कोणे समयीं कैसें प्रेरावे अस्त्र ॥ तें रामासी अवघें मंत्रशास्त्र ॥ विश्र्वामित्र उपदेशी ॥६॥
युद्धाच्या नाना युक्ति कळा ॥ विश्र्वामित्रें सांगतांचि सकळा ॥ राघवें आकळिल्या त्या वेळा ॥ जैसा आंवळा करतळींचा ॥७॥
मूर्तिमंत अस्त्रदेवता ॥ रामचरणीं ठेविती माथा ॥ मग हृदयीं प्रवेशती तत्वतां ॥ जळीं जळगार जयापरी ॥८॥
पहावया श्रीरामाचें धैर्यमानस ॥ विश्र्वामित्र म्हणे तया समयास ॥ येणें मार्गे जे गेले सिद्धाश्रमास ॥ ताटिकेनें तयांस भक्षिलें ॥९॥
येणें मार्गे रघुपति ॥ जाऊं नये भय वाटे चित्ती ॥ हा मार्ग चुकवून त्वरितगतीं ॥ जावें सिद्धाश्रमातें ॥१०॥
ऐकतां कौशिकाचें वचन ॥ श्रीराम बोले सुहास्यवदन ॥ जेणें विश्र्वामित्राचे कर्ण ॥ तृप्त होऊन सुखावती ॥११॥
स्वामी तुमचे कृपेंकरूनी ॥ महाकाळ उभाच फोडीन बाणीं ॥ तेथें ताटिकेसी कोण गणी ॥ येच क्षणीं मारीन तीतें ॥१२॥
कौशिकाचे मनीं संशय होता ॥ कीं हीं बाळके केंवीं झुंजतील आतां ॥ त्या संशयाची समूळ वार्ता ॥ रामवचनें निरसली ॥१३॥
मग त्या रथावरी बैसोन ॥ ताटिकेचें हिंदोळिक वन ॥ त्याचि मार्गे तिघेजण ॥ जाते जाहले तेधवां ॥१४॥
वातवेगें जात स्यंदन ॥ कीं अपार भूमि टाकिली क्रमोन ॥ जैसें ऐकतां हरिकीर्तन ॥ पापें खंडोनि भस्म होती ॥१५॥
पुढे देखिलें घोर अरण्य ॥ वृक्ष लागले परम सघन ॥ चालावयासी स्यंदन ॥ मार्ग पुढें फुटेना ॥१६॥
रामासी म्हणे गाधिनंदन ॥ राघवा हेंचि ताटिकारण्य ॥ आतां येईल ती धांवोन ॥ वास काढून मनुष्यांचा ॥१७॥
तों हांक फोडिली अकस्मात ॥ जे ऐकतां दचकेल कृतांत ॥ विश्र्वामित्र जाहला भयभीत ॥ रक्षीं म्हणत राघवा ॥१८॥
उन्तत्त दशसहस्र गजांचें बळ ॥ ऐसी ताटिका परम सबळ ॥ पर्वत सांठवती विशाळ ॥ ऐसें उदर तियेचें ॥१९॥
ते कुंभकर्णाची भगिनी ॥ बहुत विशाळ राक्षसिणी ॥ शतांचीं शतें गो-द्विज धरुनी ॥ दाढेखालीं रगडीतसे ॥२०॥
ताटिका मार्गी जातां सहज ॥ मुखांत घालोनि रगडी द्विज ॥ वनपावोनीं शोधोनि द्विज ॥ नित्य भक्षी साक्षेपें ॥२१॥
प्रेतरक्तें वस्त्रें भरलीं ॥ तींचि आपणाभोंवतीं वेष्टिलीं ॥ मनुष्यशिरें कर्णीं बांधिलीं ॥ बहु दाट वळीनें ॥२२॥
नरशिरांच्या अपार माळा ॥ शोणितें चर्चित रुळती गळां ॥ कपाळीं सिंदुर चर्चिला ॥ बाबरझोटी मोकळिया ॥२३॥
द्वादश गांव पसरलें वदन ॥ पांच गांव लांब एकेक स्तन ॥ अगणित राक्षसी संगें घेऊन ॥ रामावरी लोटली ॥२४॥
सखियांस ताटिका म्हणे तेचि क्षणीं ॥ या पंथें येत मनुष्यांची घाणी ॥ नरमांसाची आजि धणी ॥ तुम्हांस देईन निर्धारें ॥२५॥
विश्र्वामित्र म्हणे चापपाणी ॥ हे वृक्ष विशाळ गेले गगनीं ॥ आंत गर्जतात राक्षसिणी ॥ ताटिकेसहित पाहे पां ॥२६॥
राम काढी कोदंडाची गवसणी ॥ जैसा याज्ञिकें कुंडीचा फुंकिला अग्नी ॥ कीं अकस्मात उगावला वासरमणि ॥ यामिनीअंतीं पूर्वेसी ॥२७॥
तंव सित ओढितां आकर्ण ॥ कडकडाट घोष दारुण ॥ जाहला सवेंच योजिला बाण ॥ प्रळयचफ्ळेसारिखा ॥२८॥
ज्या बाणाचें अर्धचंद्राकार वदन ॥ करी धांवत्या वायूचें खंडण ॥ रामें ओढूनि आकर्ण ॥ बाण सोडिला ते समयीं ॥२९॥
वृक्षांसहित राक्षसिणी ॥ मुख्य ताटिका हृदयापासोनी ॥ छेदोन पाडिली ते क्षणीं ॥ घोष गगनीं न समाये ॥३०॥
तों प्राण जातां राक्षसिणी ॥ ताटिका गर्जली ते क्षणीं ॥ तो घोष विमानीं ऐकोनि ॥ देव सर्व जगबजिले ॥३१॥
म्हणती विजयी विजयी श्रीरघुवीर ॥ वर्षती देव पुष्पांचे संभार ॥ ब्रह्मानंदें विश्र्वामित्र ॥ रामालागीं आलिंगी ॥३२॥
म्हणे रविकुळभूषणा रघुवीरा ॥ राजीवनेत्रा परम सुकुमारा ॥ तुझी धनुर्विद्या रामचंद्रा ॥ आजि म्यां दृष्टीं विलोकिली ॥३३॥
जैसें एकाचि नामेंकरून ॥ कोट्यावधि पापें जाती जळून ॥ तैसें ताटिकासहित हें वन ॥ एकाचि बाणें खंडिलें ॥३४॥
ताटिकेच्या रक्तेंकरूनी ॥ असंभाव्य तेव्हां रंगली मेदिनी ॥ देव दुंदुभि वाजविती गगनीं ॥ आला चापपाणि सिद्धाश्रमा ॥३५॥
जैसा वर्षाकाळीं गंगेचे पूर ॥ तैसे चहूंकडून धांवती ऋषीश्र्वर ॥ समस्तांसी वंदोनि रघुवीर ॥ भेटता जाहला ते काळीं ॥३६॥
यज्ञमंडप शास्त्रप्रमाण ॥ कुंड वेदिका भूमि साधोन ॥ चारी द्वारें अष्टकोन ॥ करिती साधून विप्र तेव्हां ॥३७॥
सकळ समग्री सिद्ध करून ॥ आरंभिला महायज्ञ ॥ श्रीरामासी म्हणे गाधिनंदन ॥ मखरक्षण करीं आतां ॥३८॥
तुवां ताटिका वधिली हा समाचार ॥ ऐकोनि धांवतील रजनीचर ॥ मारीच सुबाहु भयंकर ॥ प्रळय थोर करितील ॥३९॥
यालागीं नरवीरपंचानना ॥ सांभाळीं चहूंकडे रघुनंदना ॥ परम कपटी राक्षस जाणा ॥ पर्वतशिळा टाकितील ॥४०॥
श्रीराम म्हणे महाऋषि ॥ तुम्ही चिंता न करावी मानसीं ॥ शिक्षा लावीन कृतांतासीं ॥ विघ्नें करूं आलिया ॥४१॥
ऐकोनि श्रीरामाचें वचन ॥ उल्हासलें ऋषीचें मन ॥ दीक्षाग्रहणें गाधिनंदन ॥ आरंभ करी यज्ञासी ॥४२॥
जैसा चंद्र वेष्टित तारांगणें ॥ कीं मित्राभोवती जैशीं किरणें ॥ तैसा ऋषिवेष्टित गाधिवदन ॥ कुंडासमीप विराजे ॥४३॥
ओंकारासहित स्वाहाकार ॥ अवदानें टाकिती सत्वर ॥ उठला मंत्रांचा गजर ॥ वषटूकारघोष पैं ॥४४॥
तों अस्ता गेला वासरमणि ॥ दोन प्रहर जाहली रजनी ॥ पिशिताशन आले धांवोनी ॥ ताटिकेच्या कैवारें ॥४५॥
वीस कोटी रजनीचर ॥ मुख्य मारीच सुबाहु असुर ॥ सिद्धाश्रमासमीप सत्वर ॥ हांक फोडित पातले ॥४६॥
हाक ऐकोनि दारुण ॥ भयभीत जाहले ब्राह्मण ॥ गळती हातींची अवदानें ॥ वदनी बोबडी वळतसे ॥४७॥
म्हणती रक्षीं रक्षीं रघुनंदना ॥ नरवीरश्रेष्ठा गोविप्रपाळणा ॥ श्रीराम म्हणे वो ब्राह्मणा ॥ चिंता कांहीं न करावी ॥४८॥
तंव एक म्हणे ब्राह्मण ॥ रक्षणार राम आणि लक्ष्मण ॥ पर्वताकार राक्षस संपूर्ण ॥ वीस कोटी पातले ॥४९॥
एक द्वार हे दोघे रक्षिती ॥ दुज्या द्वारें राक्षस संचारती ॥ आतां कैसी होईल गती ॥ पळावया निश्र्चितीं ठाव नाहीं ॥५०॥
विश्र्वामित्र म्हणे स्वस्थ करा मन ॥ मानव नव्हे रघुनंदन ॥ पुराणपुरुष आदिनारायण ॥ राक्षस वधावया अवतरला ॥५१॥
तों पर्वत आणि पाषाण ॥ यज्ञमंडपावरी पडती येऊन ॥ हाक फोडिती दारुण ॥ मग रघुनंदन काय करी ॥५२॥
कोदंड ओढून आकर्ण ॥ सोडी बाणपाठीं बाण ॥ राक्षसांचीं शिरें करचरण ॥ तटातटां तुटताती ॥५३॥
राक्षस परम अर्तुबळी ॥ ज्यांहीं सुरांचे मुकुट पाडिले तळीं ॥ हाक देती अंतराळीं ॥ यज्ञमंडप वेढिला ॥५४॥
एक उडती अंबरीं ॥ प्रेतें टाकिती यज्ञकुंडावरी ॥ मग रघुत्तम अयोध्याविहारी ॥ सर्वद्वारीं व्यापिला ॥५५॥
जिकडे तिकडे रघुनंदन ॥ चारी द्वारें अष्टकोन ॥ अष्टदिशा व्यापोन ॥ सोडी बाण श्रीराम ॥५६॥
मंडपाचिया कळसावरी ॥ उभा राम कोदंडधारी ॥ बाणांचा पर्जन्य तये अवसरीं ॥ चहूंकडोन पाडितसे ॥५७॥
रामरूपें असंख्यात ॥ यागमंडपाभोंवते वेष्टित ॥ बाणांचे पूर वर्षत ॥ संहार होत असुरांचा ॥५८॥
मंडपावर आणि खालतें ॥ सर्व व्यापिलें रघुनाथें ॥ तीळ ठेवावयापुरतें ॥ रामाविण रितें स्थळ नसे ॥५९॥
तृणीरांतूनि किती निघती शर ॥ शेषासी त्याचा न कळे पार ॥ कीं लेखकापासूनि अक्षरें ॥ किती निघती कळेना ॥६०॥
कीं मुखांतूनि शब्द निघती ॥ त्यांची जैशी न होय गणती ॥ कीं मेघधारा वर्षती ॥ नाहीं गणती तयांची ॥६१॥
महाकवीची पद्यरचना ॥ किती जाहली हें कळेना ॥ कीं कुबेरभांडारींची गणना ॥ कदा न कळे कोणातें ॥६२॥
मेरुपाठारीं रत्नखाणी निश्र्चिती ॥ त्यांतून रत्नें जैशीं निघती ॥ कीं पृथ्वीवर तृणांकुर किती ॥ नाहीं गणती तयांची ॥६३॥
कीं शास्त्रसंमतें अनेकार्थ ॥ असंख्य करिती निपुण पंडित ॥ तैसा रामबाणांसी नाहीं अंत ॥ तूणीर निश्र्चित रिता नोहे ॥६४॥
मेघ समुद्रजळ प्राशितां ॥ परी तो रिता नाहे तत्त्वतां ॥ कीं विष्णुमहिमा वर्णितां ॥ न सरे सर्वथा कल्पांतीं ॥६५॥
तैसा उणा नोहेचि तूणीर ॥ कोट्यानकोटी निघती शर ॥ करीत राक्षसांचा संहार ॥ समरधीर श्रीराम ॥६६॥
जैसी जाहलीया प्रभात ॥ वृक्षाहूनी पक्षी उडती बहुत ॥ तैसीं राक्षसशिरें अकस्मात ॥ आकाशपंथें उसळती ॥६७॥
वीस कोटी राक्षस देख ॥ एकला राम अयोध्यानायक ॥ परी ते मृगेंद्रावरी जंबुक ॥ अपार जैसे उठावले ॥६८॥
कीं दंदशूक मिळोन अपार ॥ धरूं आले खगेश्र्वर ॥ कीं प्रळयाग्नीवरी पतंगभार ॥ विझवावया झेंपावती ॥६९॥
कीं बहुत मिळून खद्योत ॥ धरून आणूं म्हणती आदित्य ॥ कीं शलभ मिळोनि समस्त ॥ महामेरु उचलूं म्हणती ॥७०॥
एकलाचि फरशधर ॥ परी अवनि केली निर्वीर ॥ एकले नृसिंहें संभार ॥ आटिले पूर्वी दैत्यांचे ॥७१॥
असो राक्षसशिरांच्या लाखोल्या ॥ रामें भूलिंगासी समर्पिल्या ॥ मरीच सुबाहु ते वेळां ॥ गदा घेऊन धांविन्नले ॥७२॥
रामें काढिला निर्वाण बाण ॥ ज्या शरमुखीं दैवत सूर्यनारायण ॥ सुबाहुचा कंठ लक्षून ॥ केलें संधान राघवें ॥७३॥
जैसा विहंगम वेगेंकरून ॥ धांवे वृक्षाग्नीचें फळ लक्षून ॥ तैसा सवेग गेला बाण ॥ शिर उडविलें सुबाहुचें ॥७४॥
त्या बाणाचा पिसारा किंचित ॥ मारीचास लागला अकस्मात ॥ त्या शरवातें अद्भुत ॥ मारीच गेला उडोनि पैं ॥७५॥
कीं खगेश्र्वराच्या पक्षफडत्कारीं ॥ अचळ उडोनि जाय दिगंतरी ॥ तैसा मारीच समुद्राभींतरीं ॥ जाऊनिया पडियेला ॥७६॥
परम होऊनियां भ्रमित ॥ लंकेस गेला धाकें पळत ॥ वाटे पाठीसी लागला रघुनाथ ॥ परतोनि पाहात घडिघडी ॥७७॥
लंकेंत राक्षस प्रवेशोन ॥ राक्षसेंद्रातें सांगे वर्तमान ॥ म्हणे मानव नव्हे रघुनंदन ॥ आदिपुरुष अवतरला ॥७८॥
अवघा ऐकोन वृत्तांत ॥ रावण दचकला मनांत ॥ जैसा सुपर्णाचा ऐकतां पुरुषार्थ ॥ सर्प बहुत संतापती ॥७९॥
कीं ऐकोन संतांचें स्तवन ॥ मनांत कष्टी होय दुर्जन ॥ कीं पतिव्रतेचा धर्म परिसोन ॥ व्याभिचारिणी विटती पैं ॥८०॥
असो समस्त आटोनि रजनीचर ॥ सिद्धाश्रमीं रणरंगधीर ॥ रणमंडळी रघुवीर ॥ एकला कैसा शोभला ॥८१॥
जैसा महाकल्पीं सर्व संहारे ॥ मग एकलें परब्रह्म उरे ॥ कीं समस्त लोपोनि नक्षत्रें ॥ एकला दिनकर उगवे जैसा ॥८२॥
कीं शुक्तिकेवेगळें मुक्ताफळ ॥ दिसे जैसें परम तेजाळ ॥ कीं प्रपंच त्यागोनि निर्मळ ॥ योगेश्र्वर विलसे जेंवि ॥८३॥
जैसी रात्र निरसतां उठती जन ॥ तैसे यज्ञमंडपांतूनि उठती ब्राह्मण ॥ भेटती रामास जाऊन ॥ ब्रह्मानंदेंकरोनियां ॥८४॥
जठरीं अन्नपाक होय वेगें ॥ परी गर्भास ढका न लागे ॥ कीं ज्ञानी वेष्टित तापत्रयभोगें ॥ परी अंतर न भंगें सर्वथा ॥८५॥
तैसे यज्ञमंडपासहित विप्र ॥ सघुत्तमें रक्षिले साचार ॥ पूर्ण जाहला मख समग्र ॥ श्रीरघुवीरप्रतापें ॥८६॥
विश्र्वामित्रासी नावरे प्रेमा ॥ म्हणे वत्सा माझिया श्रीरामा ॥ सहस्रवदनास तुझा महिमा ॥ न वर्णवेचि सर्वथा ॥८७॥
कौशिकासी म्हणती ऋषीजन ॥ श्रीराममूर्ति धाकुटी सगुण ॥ पर्वताकार राक्षस संहारून ॥ कैसे क्षणमात्रें टाकिले ॥८८॥
विश्र्वामित्र हास्यवदन ॥ ऋषिप्रति बोले वचन ॥ म्हणे आदित्यमंडळ दिसे लहान ॥ परी पृथ्वीभरि प्रकाश ॥८९॥
धाकुटा दिसे कलशोद्भव ॥ परी उदरीं सांठविला जलार्णव ॥ कीं वामनरूप धरी केशव ॥ परी दोन पाउलें ब्रह्मांड केलें ॥९०॥
दिसे इंद्राचें वज्र लहान ॥ परी पर्वताचें केलें चूर्ण ॥ पंडितहृदयीं बुद्धी सर्षपप्रमाण ॥ परी आब्रह्मभुवन व्यापिलें ॥९१॥
तैसा राम धाकुटा दिसे तुम्हां ॥ परी ब्रह्मादिकां नेणवे महिमा ॥ पुराणपुरुष हा परमात्मा ॥ भक्तरक्षणा अवतरला ॥९२॥
असो भूतावळी पातल्या तेथें ॥ त्यांहीं भक्षिलीं राक्षसप्रेतें ॥ यज्ञमंडपाभोंवते ॥ शुद्ध केलें भूमंडळ ॥९३॥
तों आलें मिथुलेश्र्वराचें पत्र ॥ तें स्वयें वाची विश्र्वामित्र ॥ सवें घेऊन समस्त विप्र ॥ स्वयंवरालागीं येइंजे ॥९४॥
ते दिवशीं बहुत सोहळा ॥ सिद्धाश्रमीं कौशिकें केला ॥ ब्राह्मणभोजन जाहलिया सकळां ॥ वस्त्रें अलंकार दीधले ॥९५॥
जेथें साह्या श्रीराम आपण ॥ तेथें कांहीं न दिसे अपूर्ण ॥ बहुत दक्षिणा देऊनि ब्राह्मण ॥ विश्र्वामित्रें तोषविले ॥९६॥
असो तेव्हां जाहलिया रजनी ॥ कौशिक निजला स्वशयनीं ॥ पुढें रामलक्ष्मण घेऊनी ॥ सुखें करून पहुडला ॥९७॥
साक्षात् शेषनारायण ॥ कौशिक निजला पुढें घेऊन ॥ निद्रा नव्हे ते समाधि पूर्ण ॥ उन्मनी ओंवाळून टाकावी ॥९८॥
हृदयीं न धरितां रघुनाथा ॥ शेजे निजती जे तत्त्वतां ॥ मज गमे ऐसें पाहतां ॥ कीं पशुच केवळ पडियेले ॥९९॥
रामस्मरणेंविण भोजन ॥ जैसें भस्मी घातलें अवदान ॥ तें यज्ञपुरुषासी न अर्पण ॥ वृथा भोजन तैसें तें ॥१००॥
रामप्राप्तीविण कर्म देख ॥ नाशिती कुश मृत्तिका उदक ॥ तरी ते पिशाच नर ओळख ॥ भुलले मूर्ख जाणिजे ॥१॥
श्रीरामप्राप्तीवीण ज्ञान ॥ त्याचें नांव म्हणिजे अज्ञान ॥ विद्या तेचि अविद्या पूर्ण ॥ धर्म तो अधर्म जाणिजे ॥२॥
असो धन्य भाग्य कोशिकाचें ॥ पुढें निधान श्रीवैकुंठीचें ॥ घेऊन पहुडला साचें ॥ नाहीं चिंतेचें वास्तव्य ॥३॥
निद्रा लागली जों ऋषीस निश्र्चिती ॥ तों जागे जाहले दोघे दशरथी ॥ श्रीराम म्हणे सौमित्राप्रति ॥ परियेसीं एक जिवलगा ॥४॥
आम्ही कधीं जाऊं अयोध्येसी ॥ पाहूं दशरथाचा वदनशशी ॥ बोलतां श्रीरामाचे नेत्रांसी ॥ अश्रु आले तेधवां ॥५॥
तों शयनीं जागा जाहला गाधिसुत ॥ दोघांच्या ऐशा गोष्टी ऐकत ॥ स्फुंदस्फुंदोनि बोले रघुनाथ ॥ श्रीदशरथ देखों कधीं ॥६॥
सकळ रायांचे मुकुट एकसरीं ॥ नमस्कारिती ते अवसरीं ॥ पडती दशरथाचे प्रपदावरी ॥ किणी पडली चरणीं तेणें ॥७॥
ते चरण मी कधी देखेन ॥ दशरथाच्या पादुका घेऊन ॥ दिव्यरत्नीं मंडित पूर्ण ॥ मी उभा ठाकेन कधीं पुढें ॥८॥
जे अयोध्याप्रभूची पट्टराणी ॥ श्रीकौसल्या आमुची जननी ॥ ते अत्यंत कृश होउनी ॥ वाट पाहात असेल कीं ॥९॥
ऐसें विश्र्वामित्रें ऐकिलें ॥ उठोनि रामासी हृदयीं धरिलें ॥ म्हणे बारे जनकाचें पत्र आलें ॥ उदयीं जाऊं मिथुलेसी ॥११०॥
तेथें केवळ विजयश्री सीता ॥ ते तुज माळ घालील रघुनाथा ॥ कौसल्येसहित दशरथा ॥ तेथेंचि तुज भेटवीन ॥११॥
तूं जगद्रुरु श्रीरामचंद्र ॥ दाविसी लौकिक लीलाचरित्र ॥ असो उदयाचळीं प्रकटलें रविचक्र ॥ विप्र सारिती नित्यनेम ॥१२॥
घेऊन ऋषीश्र्वरांचे संभार ॥ श्रीराम आणि सौमित्र ॥ निघता जाहला विश्र्वामित्र ॥ मिथुलापंथे ते काळीं ॥१३॥
चरणचालीं ऋषि चालती ॥ म्हणोनि रथ टाकोनि रघुपति ॥ चरणीं चालतां हो जगती ॥ धन्य जाहलें म्हणतसे ॥१४॥
दोहीं बाहीं विश्र्वामित्र आणि सौमित्र ॥ मध्यें जगद्वंद्य राजीवनेत्र ॥ जो घनश्याम चारुगात्र ॥ कैसा शोभला ते काळीं ॥१५॥
पूर्वीं मंथावया क्षीरसागर ॥ निघाला जेव्हां क्षीराब्धिजावर ॥ ते वेळीं कमलोद्भव आणि उमावर ॥ दोहीं भागीं शोभेल जेंवीं ॥१६॥
कीं शशिमंडळा दोहींकडे लखलखित ॥ शोभती भृगुतनय अंगिरासुत ॥ की शंखचक्र विराजत ॥ श्रीविष्णुच्या दोहीं भागीं ॥१७॥
असो ऐसा चालतां रघुनाथ ॥ ऋषि आपुलाले आश्रम दावित ॥ ठायीं ठायीं बैसवूनि रघुनाथ ॥ पूजा करिती आदरें ॥१८॥
समस्तांचा करित उद्धार ॥ पुढें चालत जगदोद्धार ॥ तों पुढें प्रचंडशिळा दुर्धर ॥ दृष्टीं देखिली राघवें ॥१९॥
तों श्रीरामचरणरज ते वेळे ॥ वायुसंगें पुढें धांविन्नले ॥ शिळेवरी जाऊन पडले ॥ नवल वर्तलें अद्भुत ॥१२०॥
अहल्येसी लाविला चरण ॥ ऐसी कथा वर्णिती कविजन ॥ तरी अहल्या ब्राह्मणकन्या पूर्ण ॥ गौतमाची निजपत्नी ॥२१॥
ब्राह्मणपत्नी ते महासती ॥ तियेतें पाय लावील रघुपति ॥ हें न घडे कल्पांतीं ॥ बरवे संतीं विचारिजे ॥२२॥
असो चरणरजेंचि ते वेळां ॥ कांपों लागली प्रचंड शिळा ॥ विश्र्वामित्राप्रति घनसांवळा ॥ पुसता जाहला वृत्तांत ॥२३॥
म्हणे ऋषि हें नवल वर्तत ॥ थरथरां शिळा कांपत ॥ जैसा चंद्रोदय हळूहळू होत ॥ तैसें दिव्य रूप दिसत स्त्रियेचें ॥२४॥
परम शोभती विद्रुमाघर ॥ जे चंपकवर्ण सुकुमार ॥ उर्वशी रंभा म्हणती सुंदर ॥ परी इजवरोनि ओंवाळिजे ॥२५॥
मस्तकींचें रुळती कबरीभार ॥ वल्कलें वेष्टित सुंदर ॥ मज वाटतें इंद्रादि सुरवर ॥ इचे पोटी जन्मले ॥२६॥
कीं हे आदिभवानीसाचार ॥ आम्हांस आली हो समोर ॥ कीं हे कोणी ऋषिपत्नी सुंदर ॥ निद्रा घेऊन उठली पैं ॥२७॥
कीं पडली होती मूर्च्छा येउनी ॥ कीं निघाली पाताळाहुनी ॥ कीं कोणी टाकिली वधोनी ॥ प्राण येऊन उठली आतां ॥२८॥
कीं केलें शासन ॥ बैसली होती रुसोन ॥ कीं तुमची तपश्र्चर्या संपूर्ण ॥ येणें रूपें आकारली ॥२९॥
मग विश्र्वामित्र म्हणे राजीवनेत्रा ॥ हे ब्रह्मकन्या परम पवित्रा ॥ पतीनें शापितां मदनारिमित्रा ॥ शिळारूप जाहली हे ॥१३०॥
श्रीराम म्हणे महाऋषि ॥ अहल्या शिळा जाहली कैशी ॥ तो वृत्तांत मजपाशीं ॥ कृपा करोनि सांगिजे ॥३१॥
ऋषि म्हणे विरिंचीनें ब्रह्मांड रचिलें ॥ चित्र विचित्ररूप विस्तारिलें ॥ सकळांमाजी विशेष केलें ॥ अहल्येचें स्वरूप पैं ॥३२॥
देखोनि परम सुंदर ॥ तीस मागों येती बहुत वर ॥ कमलोद्भवासी पडला विचार ॥ स्वयंवर थोर मांडिलें ॥३३॥
ब्रह्मा बोले मानसींचा पण ॥ दों प्रहरांत पृथ्वीची प्रदक्षिण ॥ करून येईल पुढें पूर्ण ॥ त्यासी देईन हे अहल्या ॥३४॥
ऐकोन ऐशिया पणासी ॥ धांवो लागले देव ऋषि ॥ यज्ञ गंधर्व तापसी ॥ पृथ्वीप्रदक्षिणेसी चालिले ॥३५॥
त्यांत अवघ्यापुढें अमरपति ॥ ऐरावतारूढ धांवे शीघ्रगती ॥ इतर लोकपाळही धांवती ॥ वाहनीं बैसोनि आपुलाल्या ॥३६॥
एक ऊर्ध्वपंथें वेगें जाती ॥ एक समीरगतीं धांवती ॥ एक मार्गी अडखळून पडती ॥ सवेंचि पळती उठोनियां ॥३७॥
तंब इकडे गौतम मुनि ॥ जान्हवीजीवनीं स्नान करूनि ॥ बाहेर येतां नयनीं ॥ द्विमुखी कपिला देखिली ॥३८
तंव गायत्रीमंत्र जपोन ॥ विधियुक्त केल्या प्रदक्षिणा तीन ॥ नित्यकर्म अनुष्ठान ॥ गौतमें केलें सावकाश ॥३९॥
सत्यलोकास आला परतोन ॥ ज्ञानीं पाहे कमलासन ॥ तों पृथ्वीप्रदक्षिणा तीन ॥ करून आला गौतम मुनि ॥१४०॥
विधि म्हणे धन्य जाहलें ॥ अहल्येचें भाग्य फळासी आलें ॥ तात्काळ दोघांसी लग्न लाविलें ॥ यथाविधि पाणिग्रहण ॥४१॥
तों अवघ्यांपुढें अमरपति ॥ धांवत आला शीघ्रगती ॥ वधूवरें देखोनियां चित्तीं ॥ परम क्रोध संचरला ॥४२॥
विरिंचीस म्हणे सहस्रनयन ॥ वृद्धास केलें कन्यादान ॥ तूं असत्यनाथ पूर्ण ॥ कळों आलें येथोनि आम्हां ॥४३॥
स्रष्टा म्हणे वज्रधरासी ॥ मज असत्य तूं किमर्थ म्हणसी ॥ येणें तीन प्रदक्षिणा केल्या पृथ्वीसी ॥ पाहें मानसीं विचारूनि ॥४४॥
विचार न करितां बोले वचन ॥ सज्जनासी ठेवी नसतें दूषण ॥ वेदवाणी मानी अप्रमाण ॥ शतमूर्खाहूनि मूर्ख तो ॥४५॥
असो इंद्रें द्वेष धरोनि मानसीं ॥ म्हणे एकवेळ भोगीन अहल्येसी ॥ परतोन गेला स्वस्थानासी ॥ खेद अत्यंत पावोनियां ॥४६॥
घेऊनियां अहल्येसी ॥ गौतम आला निजाश्रमासी ॥ बहुत क्रमिलें काळासी ॥ परी इंद्र अहर्निशीं जपतसे ॥४७॥
तंव आलें सूर्यग्रहण ॥ गौतम अहल्या सनन करून ऋषि ध्यानीं बैसला तल्लीन ॥ अहल्या परतोन घरा आली ॥४८॥
ब्रह्मकन्या एकली गृहांत ॥ जाणोनि शक्र आला धांवत ॥ गौतमाचा वेष धरित ॥ सतीलागीं भोगावया ॥४९॥
कपाट देवोन गृहांतरीं ॥ आंत बैसली ब्रह्मकुमारी ॥ तो हा कपटवेषधारी ॥ येऊन द्वारी उभा ठाके ॥१५०॥
म्हणे अहल्ये धांव धांव झडकरी ॥ म्हणोन आंग टाकिलें धरणीवरी ॥ येरी धांवोन आली द्वारीं ॥ हृदयीं धरी तयातें ॥५१॥
कापट्य नेणे महासती ॥ हृदयीं निर्मळ जैशी भागीरथी ॥ परम खेद करी चित्तीं ॥ नयनीं वाहती अश्रुपात ॥५२॥
अहल्येनें वेगें उचलिला ॥ नेऊन मंचकावरी पहुडविला ॥ म्हणे प्रिये प्राण चालिला ॥ अंगसंग देईं वेगें ॥५३॥
येरी म्हणे स्वामी आजि ग्रहण ॥ मध्यान्हास आला चंडकिरण ॥ महाराज तुम्ही शास्त्रज्ञ पूर्ण ॥ विचारून पाहावें ॥५४॥
येरू म्हणे तुज शास्त्रासीं काय कारण ॥ माझें वचन तुज प्रमाण ॥ तंव ते सतीशिरोरत्न ॥ अवश्य म्हणे ते काळीं ॥५५॥
अहल्या इंद्र दोघांजणी ॥ शयन केलें एके शयनीं ॥ तंव गौतम नित्य नेम सारुनी ॥ आश्रमासी पातला ॥५६॥
म्हणे अहल्ये उघडीं वो द्वार ॥ येरी घाबरी सांवरी वस्त्र ॥ म्हणे कोणरे तूं दुराचार ॥ तो म्हणे अमरेंद्र जाण मी ॥५७॥
म्हणे रे अपवित्रा काय केलें ॥ श्रोत्रियाचें पात्र कां स्पर्शिलें ॥ तुझें थोरपण दग्ध जाहलें ॥ कर्म केलें विपरीत ॥५८॥
रति जाहली कीं परिपूर्ण ॥ वेगीं जाय तूं येथून ॥ मग अहल्या कपाट उघडी धांवोन ॥ तंव गौतम दृष्टीं देखिला ॥५९॥
अहल्येस ऋषि कैसा भासला ॥ की कल्पांतींचा सूर्य प्रकटला ॥ कीं अपर्णावर कोपला ॥ तृतीय नेत्र उघडोनियां ॥१६०॥
तो इंद्र पळतां शापिला वेगें ॥ तुझें अंगीं होतील सहस्र भगें ॥ नपुंसक होऊन वागे ॥ परद्वारिया पतिता तूं ॥६१॥
तंव ते अहल्या कामिनी ॥ थरथरां कांपे ऋषीस देखोनि ॥ जैसी महावातें कमळिणी ॥ उलथोन पडों पाहें पैं ॥६२॥
ग्रहणीं काळवंडें वासरमणि ॥ तैशी मुखींची कळा गेली उतरोनि ॥ परम कोपायमान मुनि ॥ अहल्येसी शापित ॥६३॥
हो तुझें शरीर शिळावत ॥ जड होऊन पडो अरण्यांत ॥ साठीसहस्रवर्षेंपर्यंत ॥ राहें मूर्च्छित होऊनियां ॥६४॥
शाप ऐकातांच लवलाहें ॥ धांवोनि धरी ऋषीचे पाय ॥ म्हणे महाराजा विचारूनि पाहे ॥ कापट्य केलें चांडाळें ॥६५॥
जाणोनियां पाकशासन ॥ जरी म्यां दिले असेल भोगदान ॥ तरी माझें शरीर हो शतचूर्ण ॥ ठकविलें पूर्ण पतितानें ॥६६॥
ऋषि म्हणे तुवां जाणोन ॥ शापिला नाहीं पाकशासन ॥ रति झाली कीं परिपूर्ण ॥ जाय म्हणोन बोललीस ॥६७॥
येरी म्हणे नेणोनि घडलें पाप ॥ मज उपजला पश्र्चाताप ॥ तपोनिधी पुण्यरूप ॥ देईं उःशाप सर्वथा ॥६८॥
अहल्या परम दीनवदन ॥ नेत्रीं वाहे अश्रुजीवन ॥ द्रवलें गौतमाचें मन ॥ काय वचन बोलिला ॥६९॥
म्हणे रविकुळीं अवतरेल नारायण ॥ कौसल्यात्मज रघुनंदन ॥ त्याच्या पदरजप्रतापेंकरून ॥ उद्धरोन मज पावसी ॥१७०॥
आतां होईं तूं चंडशिळा ॥ जड पाषाण परम सबळा ॥ वचन ऐकतांचि तात्काळा ॥ अहल्या मूर्च्छित पडियेली ॥७१॥
शरीर पडलें अचेतन ॥ अंग सर्व जाहलें पाषाण ॥ केश नेत्र नासिका स्तन ॥ जाहले कठिणरूप तेव्हां ॥७२॥
प्राण गोळा होऊनि समस्त ॥ आकर्षोंनि राहिली गुप्त ॥ गौतम आपुले दृष्टीं पाहत ॥ पाषाणवत् अहिल्या ॥७३॥
मग आठवूनि अहिल्येचे गुण ॥ गौतमासि आले रुदन ॥ म्हणे अहल्ये ऐसें गुणनिधान ॥ कैसें टाकून जाऊं मी ॥७४॥
तीस नेणोन घडलें पाप ॥ म्यां तर दिधला दीर्घ शाप ॥ आतां करावया जाईन तप ॥ इजसमीप कोणी नाहीं ॥७५॥
येथें सर्प व्याघ्रादि जीवजाती ॥ ईस शिळा देखोन पीडा करिती ॥ चंपककळिका अहल्या सती ॥ परम खेद पावेल ॥७६॥
मग ऋषि शाप देत वनासी ॥ जे जीवमात्र येतील अहल्येपाशीं ॥ ते गतप्राण होतील निश्र्चयेंसी ॥ कोणी शिळेसी न पहावें ॥७७॥
ऐसें ऐकतां शापवचन ॥ एक वृक्ष वेगळे करून ॥ पिपीलिकादि गज व्याघ्र संपूर्ण ॥ गेले पळून ते काळीं ॥७८॥
मग तो महाऋषि गौतम ॥ सतीचा खेद करी परम ॥ पावला तो बद्रिकाश्रम ॥ अनुष्ठान करीत बैसला ॥७९॥
म्हणे कामें नाडिला पाकशासन ॥ मज क्रोधें नागविलें पूर्ण ॥ इंद्र-अहल्येसीं शापितां जाण ॥ तपक्षय जाहला ॥१८०॥
इकडे इंद्र मयूर होऊन अरण्यांत ॥ अनुतापें हिंडे रुदन करित ॥ मग समस्त देवीं अमरनाथ ॥ गोतमापाशीं आणिला ॥८१॥
सुरवरीं बहुत प्रार्थून ॥ केलें इंद्राचें शापमोचन ॥ गौतम बोले प्रसन्नवदन ॥ सहस्रनयन तूं होशील ॥८२॥
शक्र सहस्रनेत्र जाहला ॥ निजपदा तत्काळ पावला ॥ तैपासोन हे अहल्या शिळा ॥ आजवरी जाहली होती ॥८३॥
रामा तुझे पडतां चरणरज ॥ अहल्या दिव्यरूप जाहल सहज ॥ श्रीरामा पहावया तुज ॥ सजीव सतेज जाहली ॥८४॥
कौशिकें सांगतां हें पूर्वकथन ॥ आश्र्चर्य करी रघुनंदन ॥ कौशिकासी प्रतिवचन ॥ काय बोलता जाहला ॥८५
म्यां काय केलें असें आचरण ॥ माझ्या पदरजें उद्धरे पाषाण ॥ कौशिक म्हणे तुझे चरण ॥ त्यांचें वैभव रामा हें ॥८६॥
असो रघुवीर तये काळीं ॥ ऋषिसहित आला तियेजवळी ॥ पदर सांवरोनि उठिली ॥ अहल्या देवी तेधवां ॥८७॥
मस्तकींचे मोकळे कबरीभार ॥ सांवरोनि वीरगुंठी बांधी सत्वर ॥ नेत्रीं न्याहाळित रघुवीर ॥ विधिसुता समोर पातली ॥८८॥
जो दशरथाचा महत्पुण्यमेरु ॥ जो कां लावण्यामृतसागरु ॥ जो जगवंद्य जगद्रुरु ॥ अहल्येनें देखिला ॥८९॥
जो मृडानीपतीचें हृदयरत्न ॥ जो इंद्रादिदेवांचें देवतार्चन ॥ जो जलजोद्भवाचें ध्येय पूर्ण ॥ नारदादिकांचें गुह्य जें ॥१९०॥
जे सनकादिकांची आराध्य मूर्ति ॥ चारी साही वर्णिती ज्याची कीर्ति ॥ तो नेत्रीं देखिला रघुपति ॥ प्रेम चित्तीं न समाये ॥९१॥
अष्टभावें दाटोन ब्रह्मकन्या ॥ साष्टांग नमी राजीवनयना ॥ तो श्रीराम बोले सुवचना ॥ माते ऊठ झडकरीं ॥९२॥
ऐसें ऐकतां ते वेळीं ॥ कमलोद्भवकन्या उठली ॥ जैसी कोकिळा गर्जे वसंतकाळीं ॥ तैसी स्तवन करीतसे ॥९३॥
म्हणे जयजय रामा करुणासमुद्रा ॥ हे दशरथे प्रतापरुद्रा ॥ हे जगद्रुरु श्रीरामचंद्रा ॥ मज चकोरलागीं उदय तुझा ॥९४॥
हे राघवा पुराणपुरुषा ॥ हे जगत्पालका अनंतवेषा ॥ हे कौसल्यात्मजा चंडांशा ॥ निसरली निशा तव उदयीं ॥९५॥
हे विद्वज्जनमानसमांदुसरत्ना ॥ हे ताटिकांतक नरवीर पंचनना ॥ तुझ्या नामप्रतापाची ऐकतां गर्जना ॥ पापवारणा संहार ॥९६॥
श्रीरामा तूं भवरोगवैद्य सुजाण ॥ मात्रा देऊन निजचरणरेण ॥ दोषक्षयरोग दवडोन ॥ अक्षय केलें मजलागीं ॥९७॥
साठसहस्रवर्षेंपर्यंत ॥ अहंदेहभूतें झडपिलें यथार्थ ॥ तूं पंचाक्षरीं रघुनाथ ॥ भूतें समस्त पळालीं ॥९८॥
साठसहस्रवर्षेंवरी ॥ जळतां चिंतेच्या वणव्याभीतरीं ॥ तूं मेघ वर्षतां झडकरी ॥ आजि पूर्ण निवाल्यें ॥९९॥
माझ्या कुरळकेशेंकरून ॥ राघवा झाडीन तुझे चरण ॥ तुजवरून ओंवाळून ॥ काय टाकीन माझी हे ॥२००
असो गौतम पाहे ज्ञानी ॥ तों उद्धरिली आपुली कामिनी ॥ तात्काळ उभा ठाकला येऊनि ॥ वंदी चापपाणि तयातें ॥१॥
श्रीराम उगवतां दिनमणि ॥ हीं चक्रवाकें मिळाली दोन्हीं ॥ असो सकळ ऋषि मिळोनि ॥ शेस भरिती उभयतांची ॥२॥
अहल्या म्हणे हो श्रीरामा ॥ तुज अनंत कल्याण हो सवोत्तमा ॥ हिमनगजामातमनविश्रामा ॥ पूर्णब्रह्मा परात्परा ॥३॥
श्रीरामा सीता स्वयंवरी ॥ तुजचि प्राप्त होईल ते नोवरी ॥ तुजवांचोनि आणिकास न वरी ॥ तुजचि वरील निर्धारें ॥४॥
अहल्या गौतम दोघांजणीं ॥ निजाश्रमीं पूजिला चापपाणी ॥ पुढें श्रीराम आज्ञा घेऊनि ॥ मिथिलेजवळी पातले ॥५॥
शतानंद पुत्र अहल्येचा ॥ तो होय पुरोहित जनकाचा ॥ संग धरोनि श्रीरामाचा ॥ तोही निघाला ते वेळीं ॥६॥
मिथिलेबाहेर उपवनांत ॥ ऋषिसहित राहिला रघुनाथ ॥ तों नगरांतून आली मात ॥ स्वयंवरपणाची तेधवां ॥७॥
उमाकांताचें चाप दारुण ॥ त्यास जो बळिया वाहील गुण ॥ त्यास जानकीपाणिग्रहण ॥ हाचि पण स्वयंवरीं ॥८॥
श्रीराम म्हणे विश्र्वामित्रासी ॥ जानकी जन्म पावली कैसी ॥ पण केला धनुष्यासी ॥ तरी तें चाप कोणाचें ॥९॥
कौशिक सांगे पूर्वकथन ॥ पूर्वीं राजा पद्माक्ष जाण ॥ तेणें कमला करून प्रसन्न ॥ हेंचि वरदान मागीतलें ॥२१०॥
कं माझी कन्या होऊन घरीं ॥ खेळें माझिये निजअंकावरी ॥ मग ते वैकुंठपतीची अंतुरी ॥ काय बोले तेधवां ॥११॥
मी येतां तुझिया मंदिरा ॥ बरें तुज नव्हे नृपवरा ॥ नसतीं विघ्नें येती घरा ॥ विचार बरवा नव्हे हा ॥१२॥
नृप म्हणे निश्र्चयें माझे अंतरीं ॥ माते तूं होय माझी कुमरी ॥ इंदिरा म्हणे स्वामी मुरारी ॥ तया आधीन मी असें ॥१३॥
मग प्रसन्न करूनि श्रीधर ॥ राज पद्माक्ष मागे वर ॥ मज कन्या रमा देईं साचार ॥ ऐकतां मुरहर हांसिन्नला ॥१४॥
मग मातुलिंग फळ दीधलें ॥ तें रायें घरी नवमास ठेविलें ॥ त्यांतून कन्यारत्न निघालें ॥ तेज प्रकटलें असंभाव्य ॥१५॥
वाढतां वाढतां जाहली उपवर ॥ तीस मागों येत बहुत वर ॥ पद्माक्षासी सुख अपार ॥ कन्या सुंदर देखोनि ॥१६॥
ऋृषिगण गंधर्व नृपवर ॥ यक्ष चारण विद्याधर ॥ एकवटले समग्र ॥ पद्माक्षाचे मंदिरीं ॥१७॥
म्हणे पण करीं एक लागवेगीं ॥ कोप चढला पद्माक्षालागीं ॥ म्हणे नभसुनीळता जयाचे आंगीं ॥ त्यास कन्या देईन हे ॥१८॥
ऐकोनि सर्वही कोपले ॥ म्हणती कायरे मिथ्या बोले ॥ एकसरिसे वीर खवळले ॥ युद्ध मांडले असंभाव्य ॥१९॥
अवघ्या राजांसी एकला ॥ पद्माक्ष सप्तदिन भांडला ॥ शेवटीं सर्वी मिळोनि मारिला ॥ पद्माक्षरावो रणामाजीं ॥२२०॥
तों पद्माक्षी ते वेळीं ॥ अग्निकुंडी गुप्त जाहली ॥ पद्माक्षाची संपदा लुटली ॥ ग्राम विध्वंसूनि सर्व गेले ॥२१॥
तया ब्रह्मारण्यामाझारी ॥ पद्माक्षी निघाली कुंडाबाहेरी ॥ रावण विमानरूढ ते अवसरीं ॥ लावण्यसुंदरी देखिली ॥२२॥
देखोन सौंदर्य रूपडें ॥ रावणाची उडी पडे ॥ यरी यज्ञकुंडामाजी दडे ॥ रावणें कुंड विझविलें ॥२३॥
तेथें खणितां बहुत यत्नें ॥ त्यासी सांपडलीं पांच रत्नें ॥ घरा आणिलीं दशाननें ॥ संदुकेमाजी ठेविली ॥२४॥
मग एकांतींचें अवसरीं ॥ रावण सांगे मंदोदरी ॥ अमोल्य रत्नें पृथ्वीवरी ॥ तुजालागीं सुंदरी आणिली ॥२५॥
धांवोनी मंदोदरी उचली पेटी ॥ तंव ते न ढळेचि तये गोरटी ॥ हांसोन दशवक्र शेवटीं ॥ आपण उठे उचलावया ॥२६॥
तंव ती न ढळेचि विसांकरीं ॥ आश्र्चर्य झालें ते अवसरी ॥ प्रधान आणि मंदोदरी ॥ पेटी उघडिती तेधवां ॥२७॥
तंव षण्मासांचे कन्यारत्न ॥ देखता होय दशानन ॥ मंदोदरी म्हणे हें विघ्न ॥ राया घरासी आणिलें ॥२८॥
जो मायार्णवावेगळा ॥ चैतन्यदेही घनसांवळा ॥ त्यासीच हे घालील माळा ॥ इतरां ज्वाळा अग्नीची हे ॥२९॥
इणें निर्दाळिला पद्माक्ष नृपवर ॥ बहु रायांचा केला संहार ॥ ही येथें असतां साचार ॥ लंकापुर नुरेचि ॥२३०॥
दशानना हें परम विघ्न ॥ इजसी आधीं बाहेर घालीं नेऊन ॥ मग बोलाविले सेवक जन ॥ संदुक मस्तकीं दीधली ॥३१॥
पेटी उचलिली ते अवसरीं ॥ हळूच आंतून शब्द करी ॥ मी आणिक येईन लंकापुरीं ॥ रावण सहपरिवारीं वधावया ॥३२॥
ऐकोनियां ऐसें वचन ॥ रावणाचें दचकलें मन ॥ म्हणे इचा आतां वध करीन ॥ मयजा चरण धरी मग ॥३३॥
चरणीं दृढ ठेवोनि माथा ॥ म्हणे पुढील विघ्नें आतांचि कां आणितां ॥ मग शांत केलें पौलस्तिसुता ॥ सकळीं मिळूनि तेधवां ॥३४॥
रावण सांगे सेवकासी ॥ जनकराजा आहे मिथिलेसी ॥ त्याचिया गांवावरी हे विवसी ॥ धाडी नेऊन घाला रे ॥३५॥
मग रातोरातीं तात्काळीं ॥ पेटी पुरिली मिथिलेजवळी ॥ तें शेत कोणे एके काळीं ॥ जनकें ब्राह्मणासी दीधलें ॥३६॥
पद्माक्ष नृप पूर्वींचा पूर्ण ॥ पुन्हां अवतरला तो ब्राह्मण ॥ रायें वेदवक्ता म्हणोन ॥ क्षेत्रदान दीधलें ॥३७॥
सुमुहूर्त पाहोनि सुंदर ॥ ब्राह्मणें जुंपिला नांगर ॥ नांगरादांती परिकर ॥ पेटी अकस्मात लागली ॥३८॥
ब्राह्मण सत्यसन्मार्गी ॥ पेटी उचलिली लागवेगीं ॥ मग दाखविली जनकालागीं ॥ म्हणे राया ठेवणें घेईं आपुलें ॥३९॥
राव म्हणे काय आहे भीतरी ॥ विप्र म्हणे मी नेणें निर्धारीं ॥ जनकराजा आश्र्चर्य करी ॥ पेटी उघडिली तेधवां ॥२४०॥
भोंवतें प्रधान पाहती सकळी ॥ तों पांच वर्षांची कन्या देखिली ॥ असंभाव्य प्रभा पडली ॥ आश्र्चर्य वाटलें सकळिकां ॥४१॥
जनकास उपजला स्नेहो ॥ म्हणे स्वामी हे कन्यारत्न मज द्या हो ॥ ब्राह्मण म्हणे महाबाहो ॥ तुझीच कन्या हे निर्धारें ॥४२॥
ऐसी ते जनकात्मजा सुंदर ॥ सकळ सौंदर्याचें माहेर ॥ जनकरायासी सुख अपार ॥ म्हणे इंदिरासाचार आली हे ॥४३॥
एकवीस वेळां निःक्षत्री ॥ परशुरामें केली धरित्री ॥ सहस्रार्जुन वधोनि क्षणमात्रीं ॥ सूड घेतला रेणुकेचा ॥४४॥
त्र्यंबकधनुष्य घेऊन हातीं ॥ आला जनकाचे गृहाप्रति ॥ षोडाशोपचारें जनक नृपति ॥ भार्गवरामासी पूजितसे ॥४५॥
भोजनास बैसले गृहांतरीं ॥ शिवधनुष्य ठेवूनि बाहेरी ॥ तों जानकीनें ते अवसरीं ॥ घोडें केलें धनुष्याचें ॥४६॥
परशुराम भोजन करूनि ॥ सभेंत बैसला येऊनि ॥तों कोदंड न दिसे नयनीं ॥ भार्गव मनीं क्षोभला ॥४७॥
म्हणे गजभारीं न लोटे धनुष्य ॥ त्याचा कोणीं केला अभिलाष ॥ परशुराम आणि मिथिलेश ॥ द्वाराबाहेर जों आले ॥४८॥
तों कोंदडाचें घोडें करूनि ॥ झ्यां झ्यां म्हणोनि ओढी मेदिनीं ॥ परशुरामें तें देखानि ॥ अंगुळी वदनीं घातली ॥४९॥
पिता देखानि जनकबाळी ॥ कोदंड सांडोनियां पळाली ॥ धनुष्य पडलें ते स्थळीं ॥ तें न ढळेचि कवणातें ॥२५०॥
वीर लाविले प्रचंड ॥ परी नुचलेचि कोदंड ॥ भार्गव म्हणे हें वितंड ॥ सीतवेगळें उचलेना ॥५१॥
मग जनक म्हणे कुमारी ॥ मागुतीं चापातें घोडें करीं ॥ सीतेनें बैसोनि झडकरीं ॥ पूर्वस्थळासी आणिलें ॥५२॥
मग बोले फरशधर ॥ आमुचें अवतारकृत्य जाहलें समग्र ॥ मग तेथें धनुष्य ठेवूनि साचार ॥ जनकाप्रति बोलतसे ॥५३॥
आतां राया हाचि पण ॥ जो या धनुष्या वाहील गुण ॥ त्यासी सीतेसी पाणिग्रहण ॥ हा तूं पण करीं मिथिलेशा ॥५४॥
ऐसें सांगोन जनकासी ॥ भार्गव गेला बदरिकाश्रमासी ॥ विश्र्वामित्र सांगे श्रीरामासी ॥ पूर्व कथा ऐसी हे ॥५५॥
कौशिक म्हणे श्रीरामा ऐके ॥ तुझें चरित्र तुज ठाऊकें ॥ परी बोलविसी आमुच्या मुखें ॥ जाणोनियां सर्वही ॥५६॥
रामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ पुढें अष्टमाध्यायीं सीतास्वयंवर ॥ जेथें श्रीराम विजयी साचार ॥ त्याविण आणिका न वरीच ॥५७॥
ब्रह्मानंदा रघुवीरा ॥ कमलोद्भवजनका श्रीधरवरा ॥ पुराणपुरुषा परात्परा ॥ अक्षय कीर्तन दे तुझें ॥२५८॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत श्रोते चतुर ॥२५९॥
सप्तमोऽध्याय गोड हा ॥७॥
श्रीरामविजय – अध्याय ८ वा
श्रीगणेशाय नमः ॥
धन्य धन्य तुम्ही संतसज्जन ॥ राममहिमार्णवीचें मीन ॥ त्यांतील अनुभवमुक्तें पूर्ण ॥ दृश्यमान सर्व तुम्ही ॥१॥
राजभांडारींचीं रत्नें बहुत ॥ तीं भांडारीयासी ठाउकी समस्त ॥ कीं मित्रप्रभेचा अंत अद्भुत ॥ अरुण एक जाणे पै ॥२॥
कीं पृथ्वीचें किती वजन ॥ हें भोगींद्र जाणे संपूर्ण ॥ कीं आकाशाचें थोरपण ॥ एक प्रभंजन जाणतसे ॥३॥कवीची पद्यरचना किती ॥ हें एक जाणे सरस्वती ॥ चंद्रामृत वानिजे बहुतीं ॥ परी महिमा जाणती चकोर ॥४॥
कीं प्रेमळ कळा गोड बहुत ॥ हें एक जाणती भोळे भक्त ॥ कीं श्रीरामकथेचा प्रांत ॥ वाल्मीक मुनि जाणतसे ॥५॥
रामनामाचा महिमा अद्भुत ॥ एक जाणे कैलासनाथ ॥ कीं चरणरजाचा प्रताप बहुत ॥ विरिंचितनया जाणे पैं ॥६॥
म्हणोन कथा हे गोड बहुत ॥ एथींचा सुरस सेविती संत ॥ असो सप्तध्यायीं गत कथार्थ ॥ राम मिथिलेसमीप राहिला ॥७॥
देशोदेशींचे जे कां नृप ॥ त्यांसी मूळ धाडी मिथिलाधिप ॥ पृतनेसहित अमूप ॥ राजे लवलाहीं पातले ॥८॥
मूळ धाडिलें दशरथा ॥ परी तो न येचि सर्वथा ॥ कौशिक घेऊन गेला रघुनाथा ॥ वियोगव्यथा थोर त्यासी ॥९॥
माझे कुमर दोघेजण ॥ कौशिक गेला असे घेऊन ॥ माझिया श्रीरामाचें वदन ॥ कैं मी देखेन पूढती ॥१०॥
या वियोगानळेंकरून ॥ श्रावणावरी आहाळे रात्रंदिन ॥ मिथिलेसी न यावया पूर्ण ॥ हेंचि कारण जाणिजे ॥११॥
इकडे ऋषीसहित कौशिक ॥ आला ऐकोन राव जनक ॥ नगराबाहेर तात्काळिक ॥ सामोरा आला समारंभें ॥१२॥
मूर्तिमंत सूर्यनारायण ॥ ऐसा एक एक दिव्य ब्राह्मण ॥ देखतां जनकें लोटांगण ॥ समस्तांसी घातलें ॥१३॥
जनक म्हणे भाग्य अद्भुत ॥ जैं घरा आला साधुसंत ॥ आजि मी जाहलों पुनीत ॥ पूर्वपुण्य फळासी आलें ॥१४॥
नृप सादर पाहे विलोकून ॥ म्हणे श्यामसुंदर दोघेजण ॥ कौशिका हे कोणाचे कोण ॥ सुकुमार सगुण आणिले ॥१५॥
कीं शशी आणि चंडकिरण ॥ कीं वाचस्पति आणि सहस्रनयन ॥ कीं रमापति उमापति दोघेजण ॥ सुवेष धरोनि पातले ॥१६॥
वाटे यांचिया स्वरूपावरून ॥ कोट्यानकोटी मीनकेतन ॥ टाकावे कुरवंडी करून ॥ पाहतां मन उन्मन होय ॥१७॥
जनकासी म्हणे विश्र्वामित्र हे राया दशरथाचे पुत्र ॥ यांचें वर्णावया चरित्र ॥ सहस्रवक्रा शक्ति नोहे ॥१८॥
येणें मार्गीं ताटिका वधून ॥ सिद्धीस पावविला माझा यज्ञ ॥ वीस कोटी पिशिताशन ॥ सुबाहुसहित मारिले ॥१९॥
मार्गी चरणरजेकरूनी ॥ उद्धरिली सरसिजोद्भवनंदिनी ॥ हरकोदंड पहावें नयनीं ॥ म्हणोनि येथें पातले ॥२०॥
साक्षात् शेषनारायण ॥ राया तुवां न करितां प्रयत्न ॥ घरा आले मूळेंविण ॥ सभाग्य पूर्ण तूं एक ॥२१॥
अपचितां जैसा निधि भेटला ॥ चिंतामणि येऊन पुढें पडला ॥ कीं कल्पद्रुम स्वयें आला ॥ गृह शोधित दुर्बळाचें ॥२२॥
कीं निद्रिस्थाचे मुखांत ॥ अकज्ञमरत पडलें अमृत ॥ कीं क्षुधितापुढें धांवत ॥ क्षीरसिंधु पातला ॥२३॥
कीं शास्त्राभ्यासावांचून ॥ भाग्यें जाहलें अपरोक्षज्ञान ॥ कीं मृत्तिका खणितां निधान ॥ अकस्मात लागलें ॥२४॥
जैं भाग्योदयें होय नृपति ॥ तरी घरींच्या दासी सिद्धी होती ॥ कल्पिलें फळ तात्काळ देती ॥ आंगणींचे वृक्ष जे कां ॥२५॥
हातीं कांचमणि धरितां ॥ तो चिंतामणि होय तत्त्वतां ॥ तृणगृहें क्षण न लागतां ॥ सुवर्णमंदिरें पैं होती ॥२६॥
खडाणा गाई दुभती ॥ वैरी तोचि मित्र होती ॥ विशेष प्रकाशे निजममि ॥ राजे पूजिती येऊनि घरा ॥२७॥
समयोचित होय स्फूर्ति ॥ दिगंतरा जाय किर्ति ॥ पदोपदीं निश्र्चितीं ॥ यश जोडे तयांतें ॥२८॥
असो जनकासी म्हणे विश्र्वामित्र ॥ तुझा आजि उदय पावला भाग्यमित्र ॥ घरासी आला स्मरारिमित्र ॥ सकल अमित्रां त्रासक जो ॥२९॥
जनकें करून बहुत आदर ॥ विश्र्वामित्र श्रीराम सौमित्र ॥ निजसभेसी आणोनि सत्वर ॥ मान देऊनि बैसविले ॥३०॥
देशोदेशींचे नृपति ॥ राम पाहोनि आश्र्चर्य करिती ॥ सीता द्यावी हो याप्रति ॥ नोवरा रघुपति साजिरा ॥३१॥
एक म्हणती स्वयंवरीं केला पण ॥ भार्गवचापासी चढवावा गुण ॥ हें कार्य परम कठीण ॥ रामास केंवि आकळे ॥३२॥
मनांत म्हणे जनक नृपवर ॥ जरी जांवयी होईल रघुवीर ॥ तरी माझ्या भाग्यास नाहीं पार ॥ परी पण दुर्धर पुढें असे ॥३३॥
तंव तया मंडपांगणीं ॥ परम चतुर चपळ करिणी ॥ वरी दिव्य चंवरडोल जडितरत्नीं ॥ झळकतसे अत्यंत ॥३४॥
त्यामाजी बैसली जनकबाळा ॥ हातीं घेऊनियां दिव्यमाळा ॥ विलोकित सकळ भूपाळां ॥ ऋृषिवृंदांसहित पैं ॥३५॥
जवळी सखिया सकळ असती ॥ श्र्वेत चामरें वरी ढाळिती ॥ एक क्षणांक्षणां श़ृंगार सांवरिती ॥ विडे देती एक तेथें ॥३६॥
जे त्रिभुवनपतीची मुख्य राणी ॥ आदिमाया प्रणवरूपिणी ॥ जे इच्छामात्रेंकरूनि ॥ ब्रह्मांड हें घडी मोडी ॥३७॥
ब्रह्मादिक बाळें आज्ञेंत ॥ आपले निजगर्भीं पाळित ॥ तिचें स्वरूप लावण्य अद्भुत ॥ कवणालागीं न वर्णवे ॥३८॥
अनंतशक्ति कर जोडोन ॥ जी पुढें ठाकती येऊन ॥ जिनें आदिपुरुषा जागा करून ॥ सगुणत्वासी आणिला ॥३९॥
या ब्रह्मांडमंडपामाझारी ॥ जनकात्मजेऐशी सुंदरी ॥ उपमा द्यावया दुसरी ॥ कोणे अवतारीं नसेचि ॥४०॥
जैसें जांबूनदसुवर्ण तप्त ॥ तैसें सर्वांग दिव्य विराजित ॥ आकर्ण नेत्र विकासित ॥ मुखमृगांक न वर्णवेचि ॥४१॥
मुखीं झळकती दंतपंक्ति ॥ बोलतां जिकडे पडे दीप्ति ॥ पाषाण ते पद्मराग होती ॥ वाटे रत्नें विखुरती बोलतां ॥४२॥
जानकीचे आंगींचा सुवास ॥ भेदोन जाय महदाकाश ॥ जिणें भुलविला आदिपुरुष ॥ आपुल्या स्वरूपविलासें ॥४३॥
पाय ठेवितां धरणीं ॥ पदमुद्रा उमटती जे स्थानीं ॥ तेथें वसंत येऊनि ॥ लोळत भुलोनि सुवासा ॥४४॥
चंद्रसूर्याच्या गाळिल्या ज्योती ॥ तैशीं कर्णपुष्पें अत्यंत झळकती ॥ कर्णीं मुक्तघोस ढाळ देती ॥ कृत्तिकापुंज जैसे कां ॥४५॥
आकर्णपर्यंत विशाळ नयन ॥ माजी विलसे सोगियाचें अंजन ॥ कपाळीं मृगमद रेखिला पूर्ण ॥ वरी बिजवरा झळकतसे ॥४६॥
शीत दाहकत्व सांडोनि ॥ शशांक आणि वासरमणि ॥ सुदा विलसती दोनि ॥ मुक्ताजाळीं गगनीं भगणें जैशीं ॥४७॥
विद्युत्प्राय दिव्यांबर ॥ मुक्तलग चोळी शोभे विचित्र ॥ वरी एकावळी मुक्ताहार ॥ पदकीं अपार तेज फांके ॥४८॥
दशांगुळीं मुद्रिका यंत्राकार ॥ वज्रचुडेमंडित कर ॥ कटिकांचीवरी चालतां धरणीं ॥ जिचिया स्वरूपावरूनी ॥ कोटी अनंग ओंवाळिजे ॥५०
असो ऐशी ते चित्कळा ॥ सुकळ सभा विलोकी डोळां ॥ तो ऋृषिपंक्तिमाजी घनसांवळा ॥ परब्रह्मपुतळा देखिला ॥५१॥
विजयनामें सखीप्रति ॥ सीता म्हणे पाहें ऋषिपंक्ति ॥ त्यांमाजी विलसे जी मूर्ति ॥ माझी प्रिति जडली तेथें ॥५२॥
घनश्याम सुंदर रूपडें ॥ देखतां कामाची मुरकुंडी पडे ॥ सखे मज वर जरी ऐसा जोडे ॥ तरीच धन्य मी संसारीं ॥५३॥
बहुत जन्मपर्यंत ॥ तप केलें असेल जरी अत्यंत ॥ तरीच हा मज होईल कांत ॥ विजये निश्र्चित जाणपां ॥५४॥
नवस करूं कवणाप्रति ॥ कोणती पावेल मज शक्ति ॥ रघुवीर जरी जोडेल पति ॥ तरी त्रिजगतीं धन्य मी ॥५५॥
राजीवनेत्र घनसांवळा ॥ स्वरूपठसा सर्वांत आगळा ॥ आपले हातीं यासी घालीन माळा ॥ मग तो सोहळा न वर्णवे ॥५६॥
तों विश्र्वामित्र म्हणे जनकाप्रति ॥ आतां कोदंड आणावें शीघ्रगती ॥मिळाले येथें सर्व नृपती ॥ जे कां पुरुषार्थीं थोर थोर ॥५७॥
अष्टचक्रशकट प्रचंड ॥ त्यावरी ठेविलें चंडकोदंड ॥ सहस्रवीरांचे दोर्दंड ॥ ओढितां भागले न ढळेचि ॥५८॥
मग गजभार लाविले ॥ रंगमंडपीं ओढून आणिलें ॥ देखतां सर्व राजे दचकले ॥ म्हणती हे नुचले कोणाशीं ॥५९॥
एक म्हणती हें शिवचाप ॥ उचलील ऐसा न दिसे भूप ॥ एकास सुटला चळकंप ॥ गेला बळदर्प गळोनियां ॥६०॥
एक महावीर बोलत ॥ आम्ही कौतुक पाहों आलों येथ ॥ एक म्हणती जनकाचा स्नेह बहुत ॥ म्हणोनि भेटीस पातलों ॥६१॥
जनक सांगे सकळांतें ॥ हें विरूपाक्षें घेऊन स्वहतें ॥ शिक्षा लाविली दक्षातें ॥ सहस्रक्षातें नुचले हें ॥६२॥
ऐसिया चापासी उचलोन ॥ जो राजेंद्र वाहील गुण ॥ त्यासी हे जनकी गुणनिधान ॥ माळ घालील स्वहस्तें ॥६३॥
तटस्थ पाहती सकळ वीर ॥ कोणी न देती प्रत्त्युतर ॥ कोणी सांवरोनियां धीर ॥ चाप उचलूं भाविती ॥६४॥
तों मूळ न पाठवितां रावण ॥ प्रधानासहित आला धांवोन ॥ सभा गजबजली संपूर्ण ॥ म्हणती विघ्न आलें हें ॥६५॥
आतां गति येथें नव्हे बरी ॥ बळेंचि उचलोन नेईल नोवरी ॥ कोणी म्हणती क्षणाभीतरीं ॥ चंडीशचाप चढवील हा ॥६६॥
जनकासी म्हणे रावण ॥ तुवां धनुष्याचा केला पण ॥ तरी क्षणमात्रें तें मोडून ॥ कुटके करीन येथेंचि ॥६७॥
म्यां हालविला कैलास ॥ बंदीं घातले त्रिदश ॥ ऐरावतासमवेत देवेश ॥ समरभूमीस उलथिला ॥६८॥
तो मी रावण प्रतापशूर ॥ चाप लावाया काय उशीर ॥ उपटोनियां मेरुमांदार ॥ कंदुका ऐसे उडवीन ॥६९॥
पृथ्वी उचलोनि अकस्मात ॥ घालूं शकें मी समुद्रांत ॥ कीं घटोद्भवासारिखा सरितानाथ ॥ क्षणमात्रें शोषीन मी ॥७०॥
तरी आतां हेंचि प्रतिज्ञा पाहीं । हें चाप मोडूनि लवलाहीं ॥ होईन जनकाचा जावई ॥ सकळ रायां देखतां ॥७१॥
बसनें भूषणें सांवरून । चापाकडे चालिला रावण । गजगजिले जानकीचें मन अति उदिग्न जाहली ॥७२॥
म्हणे आपर्णापति त्रिनयना ॥ त्रिपुरांतका मदन दहना ॥ तुझें चाप नुचले रावणा ॥ गजास्थ जनका ऐसें करी ॥७३॥
या दुर्जनाचे तोंड काळें ॥ सदाशिवा करी शीघ्र वहिलें ॥ महा दैवतें प्रचंड सबळें ॥ या धनुष्यावरी बैसवी ॥७४॥
अहो अंबे मूळपीठ निवासिनी ॥ मंगळ कारके आदि जननी । या रावणाच्या शक्ती हिरुनी ॥ नेई मृडानी सत्वर ॥७५॥
ऐसें जानकीनें प्राथिलें । तो दैवतें धांविन्नलीं सकळे । गुप्तरूपें शीघ्र काळैं ॥ येऊन बैसली चापावरी ॥७६॥
नवकोटी कात्यायनी ॥ चौसष्ट कोटी योगिनी ॥ यां सहित कालिका येउनी ॥ धनुष्यावरी बैसत ॥७७॥
धनुष्य उचलूं गेला दशवक्त्र । तंव ते न ढळेचि अणुमात्र । बळें लाविले वीसही कर । जाहलें शरीर निस्तेज पै ॥७८॥
द्विपपंक्तीनें अधर प्रांत । शक्रारि जनक बळेंरगडित । चा उभें करितां त्वरित । जाहलें विपरीत तेधवां ॥७९॥
जैसा महाद्रुय उन्मळे । तैसें शिवचाप कलथलें । रावण उताणा पडे ते वेळे । हलकल्लोळ मांडला ॥८०॥
जैसा पूर्वीं गयासुर दैत्य । त्यावरी ठेविला पर्वत । तैसाचि पडला लंकानाथ । धनुष्य अद्भुत उरावरी ॥८१॥
रावण पडतां भूतळीं । सभेवरी उसळली धुळी । दाही मुरवीं मृत्तिका पडली । आनंदली जानकी ॥८२॥
दाही मुखीं रुधिर वाहत । कासावीस जाहला बहुत । म्हणे धांवा धांवा समस्त । धनुष्य त्वरित काढा हें ॥८३॥
रावण म्हणे जनकाप्रती । माझे प्राण चालिले निश्र्चितीं । परी इंद्रजित कुंभकर्ण असती । तुज निर्दाळिती सहमुळीं ॥८४॥
गजबजली सभा समस्त । म्हणती कोण बळिवंत । हें चाप उचलील उद्भुत । महा अनर्थ ओढवला ॥८५॥
घाबरा झाला मिथुळेश्र्वर । म्हणे पृथ्वी झाली निर्वीर । क्षेत्री भार्गवें आटिले समग्र । त्रिसप्त वेळां हिंडोनि ॥८६॥
या सभेमाजीं बळिवंत । कोणी क्षेत्री नाहीं रणपंडित । कौशिकें ऐसी ऐकतां माता खुणावित श्रीरामचंद्रा ॥८७॥
जैसा निद्रिस्त सिंह जागा केला । कीं याज्ञिकें जात वेद फुंकिला । तैसा विश्र्वामित्रें ते वेळां । खुणाविला रघुवीर ॥८८॥
म्हणे नरवीर पंचानना । त्रिभुवन वंद्या राजवनयना । पुराण पुरुषा रघुनंदना । अरि मर्दना ऊठ वेगीं ॥८९॥
कमलोद्भव जनका उदारा । ताटिकांतका अहल्योध्दारा । मख पाळका समर धीरा । असुर संहारका ऊठ वेगी ॥९०॥
जैशी निशा संपतां तत्काळ । उदयाद्रिवरी ये रविमंडळ । तैसा राम तमालनीळ । उठून उभा ठाकला ॥९१॥
कीं महायाग होतां पूर्णाहुती । तत्काळे प्रकटे आराध्य मूर्ती । तैसा उभा ठाकला रघुपती । राजे पाहती टकमकां ॥९२॥
कीं प्रल्हादा कारणें झडकरी । स्तंभांतूनि प्रकटे नरहरी । कीं वेदांत ज्ञान होतां अंतरीं । निजबोध जेवीं प्रकटे ॥९३॥
वंदोनियां गुरुचरणां सवेंचि नमिलें सकळ ब्राह्मणां । पूर्ण ब्रह्मानंद रामराणा । वेद पुराणां वंद्य जो ॥९४॥
श्रीराम विरक्त ब्रह्मचारी । हे रमा आपणाविण कोण नवरी । या लागीं शरशुवीर विहारी । उठता जाहला तेधवां ॥९५॥
सभेस बैसले नृपवर । केले नानापरींचें शृंगार । परी सर्वांत श्रेष्ठ श्रीरामचंद्र । रोहिणीवर भगणांत जैसा ॥९६॥
कीं शास्त्रांमाजी वेदांत । कीं निर्जरांमाजी शचीनाथ । तैसा श्रीराम समर्थ । सभेत मुख्य विराजे ॥९७॥
उठिला देखोनि श्रीरामचंद्र । उचंबळला सीचे चा सुख समुद्र । नव मेघ रंग रघुवीर । रंग मंडपा प्रति आला ॥९८॥
कोटि अनंग ओवाळून । टाकावे ज्याच्या नखावरून ॥ जो अरिचक्रवारण पंचानन ॥ जात लक्षून धनुष्यातें ॥९९॥
देखतां राम सुकुमार ॥ घाबरलें सीतेचें अंतर ॥ म्हणे कोमळगात्र रघुवीर ॥ प्रचंड थोर धनुष्य हें ॥१००
कूर्मपृष्ठी जैसा कठोर ॥ तैसें हें कोदंड प्रचंड थोर ॥ दशरथकुमार सुकुमार ॥ कैसें उचलेल तयातें ॥१॥
मदनदहनाचें धनुष्य थोर ॥ रघुनाथमूर्ति मदनमनोहर ॥ अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥२॥
घनश्यामकोमळगात्र ॥ राजकुमार राजीवनेत्र ॥ अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥३॥
बळहत केला दशकंधर ॥ परम कोमल रघुपतीचे कर ॥ अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥४॥
वाटे खुपती कोमळ कर ॥ ऐसी रामतनु सुकुमार ॥ अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥५॥
मज न गमेचि दुसरा वर ॥ तुज सत्य करणें पण साचार ॥ अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुजा ॥६॥
चंडीशकोदंड प्रचंड थोर ॥ लघुआकृति राम निर्विकार ॥ अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुजा ॥७॥
श्रीरामावांचून इतर ॥ पुरुष तुजसमान साचार ॥ अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥८॥
दुजा वरावया येतां वर ॥ देह त्यागीन हा निर्धार ॥ अहा तात परम दुस्तर ॥ अनिवार पण हा तुझा ॥९॥
सीता विजयेसी म्हणे अवधारीं ॥ बाप नव्हे हा वाटतो वैरी ॥ हा पण त्यजोनि निर्धारीं ॥ रामासी मज अर्पीना ॥११०॥
ऐसें सीतेचें अंतर ॥ जाणोनियां जगदोद्धार ॥ दंड पिटोनि प्रचंड थोर ॥ कोदंडासमीप पातला ॥११॥
दशरथ महाराज दिग्गज ॥ त्याचा छावा रघुराज ॥ धनुष्यइक्षु देखोनि सहज ॥ परम चपळ धांविन्नला ॥१२॥
श्रीरामसव्यबाहु प्रचंड ॥ हाचि वरी केला शुंडादंड ॥ भवधनुष्यइक्षु द्विखंड ॥ करील आतां निर्धारें ॥१३॥
दशकंधर हें पद्मकानन ॥ वीस हस्त द्विपंचवदन ॥ तीस कमळें हीच पूर्ण ॥ कोदंड जाण इक्षु तेथें ॥१४॥
पद्मवनीं गज निघे लवलाहीं ॥ मग त्यासी कमळांची गणना काई ॥ तैशीं दशमुखाचीं हस्तकमळें पाहीं ॥ तुडवीत आला रघुवीर ॥१५॥
तटस्थ पाहती सकळ जन ॥ म्हणती विजयी हो कां रघुनंदन ॥ सीतानवरी हे सगुण ॥ यासीच घालो निजमाळा ॥१६॥
आनंदमय सकळ ब्राह्मण ॥ चिंतिती रामासी जयकल्याण ॥ म्हणती हें भवचाप मोडून ॥ टाको रघुवीर सत्वर ॥१७॥
एक म्हणती राम सुकुमार ॥ नीलपंकजतनु वय किशोर ॥ भवकोदंड प्रचंड थोर ॥ उचलेल कैसें रामातें ॥१८॥
एक म्हणती चिमणें रामाचें ठाण ॥ एक म्हणती सिंह दिसतो लहान ॥ परी पर्वताकार गज विदारून ॥ न लागतां क्षण टाकितो ॥१९॥
घटोद्भव लहान दिसत परी क्षणें प्राशिला सरितानाथ ॥ गगनीं सविता लघु भासत ॥ परी प्रभा अद्भुत न वर्णवे ॥१२०॥
असो ते वेळे रघुवीर ॥ विद्युत्प्राय उत्तरीय चीर ॥ तें सरसावोनि सत्वर ॥ कटिकप्रदेशीं वेष्टिलें ॥२१॥
माथां जडित मुकुट झळकत ॥ आकर्णनेत्र आरक्त रेखांकित ॥ मस्तकीचें केश नाभीपर्यंत ॥ दोहोकडोनि उतरले ॥२२॥
किशोर सुकुमार भूषण ॥ अलकसुवासें भरलें गगन ॥ त्या सुवासासी वेधून ॥ मिलिंदचक्र भ्रमतसे ॥२३॥
श्रीरामतनूचा सुवास पूर्ण ॥ जात सप्तावरण भेदून ॥ असों तें शिवधनुष्य रघुनंदन ॥ करें करोनियां स्पर्शीत ॥२४॥
नीलवर्ण कुंतल ते अवसरीं ॥ पडले दशकंठाचे हृदयावरी ॥ विषयकंठवंद्य ते अवसरीं ॥ सांवरोनि मागें टाकित ॥२५॥
शिवधनुष्यासीं घंटा सतेज ॥ वरी विद्युत्प्राय झळके ध्वज ॥ त्सासमवेत रघुराज ॥ उचलिता जाहला ते काळीं ॥२६॥
गज शुंडेनें आक्रमी इक्षुदंड ॥ तैसें रामें आकर्षिलें कोदंड ॥ पराक्रम परम प्रचंड ॥ दशमुंड विलोकीतसे ॥२७॥
परम म्लान द्विपंचवदन ॥ दृष्टीं देखोनि गाधिनंदन ॥ म्हणे नरवीरश्रेष्ठा वेगेंकरून ॥ संशय हरणे सर्वांचा ॥२८॥
जनक म्हणे कौशिक मुनी ॥ ज्या चापें दशकंठ धोळिला धरणींते धनुष्य रामाचेनी ॥ कैसें उचलेल नेणवे ॥२९॥
जनकासी म्हणे ऋषि कौशिक श्रीराम हा वैकुंठ नायक । अद्भुत करील कौतुका पाहें नावेक उगाचि ॥१३०॥
इकडे रामें धनुष्य उचलून । क्षण न लागता वाहिला गुण । ओढी ओढिली आकर्ण सुहास्य वदनें तेधवां ॥३१॥
श्रीरामाचें बळ प्रचंड । ओढीस न पुरेचि भव कोदंड । तडाडिलें तेणें ब्रह्मांड । चाप कर करिलें तेधवां ॥३२॥
मुष्टीमाजीं तडाडित । जैशा सहस्र चपळा कडकडित । विधि आणि वृत्रारि हडबडित । वाटे कल्पांत जाहला ॥३३॥
उर्वी मंडळ डळमळित । भोगींद्र मान सरसावित । दंतबळें उचलोनि देत । आदिवराह पाताळीं ॥३४॥
सभा सकळ मुर्च्छित जाहली । महावीरांची शस्त्रें गळालीं । राजे भाविती उर्वी चालिली । रसातळा आजीच ॥३५॥
रामें चाप केलें द्विखंड । प्रतापें भरलें ब्रह्मांड । पुष्प संभार उदंड । वृंदारक वर्षती ॥३६॥
सभा सकळ मुर्च्छित जाहली । परी एक चौघे सावध पाहत । जनक आणि गाधिसुत । सीता सौमित्र चौघेंही ॥३७॥
असो भवकोदंड मोडोनी । द्विखंड रामें टाकिली धरणीं । रावण उठोन ते क्षणीं । अधोवदनें चालिला ॥३८॥
सभेस मारावया आणिती तस्कर । तैसा म्लान दिसे दशवक्त्र । कीं रणीं अवेश आलिया महावीर । त्याचा मुखचंद्र उतरे जेवीं ॥३९॥
कीं दिव्य देतां खोटा होत । मग तो मुख नदाखवती लोकांत । तैसा प्रधानेंसी लंकानाथ । गेला त्वरित स्वस्थाना ॥१४०॥
पुण्य सरतां स्वर्गींहूनि खचला । कीं याज्ञिकें अंत्यज बाहेर घातला । कीं द्विज याती भ्रष्ट जाहला । तो जेवीं दवडिला पंडितीं ॥४१॥
याची प्रकारें सभेंतूनी । रावण गेला उठोनी । जैसा केसरीच्या कवेंतूनी । जंबूक सुटला पूर्व भाग्यें ॥४२॥
असो इकडे विजयी रघुनंदन । जैसा निरभ्र नभीं चंड किरण । सुकुमार नव घन तनु सगुण । भक्तजन पाहती ॥४३॥
सर्वांचे नयनीं अश्रुपात । ऋषि चक्र सद्रदित । हा कोमल गात्र रघुनाथ । कठीण चाप केवी भंगिलें ॥४४॥
श्रीराम सौकुमार्याची राशी । विश्र्वामित्रें धांवोनि वेगेंसी । रघुवीर आलिंगला मानसीं । प्रेमपूर न आवरे ॥४५॥
म्हणे आदिपुरुषा पूर्णब्रह्मा । स्मरारि मित्रा आत्मयारामा । भक्तकाम कल्पद्रुमा । अद्भुत लीला दाविली ॥४६॥
तुझ्या करणी वरूनि लावण्य खाणी । ओंवाळावी वाटे समग्र धरणी । आणि या जीवाची कुरवंडी करोनी । तुज वरोनि सांडावी ॥४७॥
इतुक्यांत करिणी वरोन लावण्य खाणी । खालीं उतरोनि तेच क्षणीं । माळ घेऊन नंदिनी । हंस गमनी चमकत ॥४८॥
मेदिनी म्हणे मी धन्य । माझी कन्या वरील रघुनंदन । श्रीराम जामात सगुण । मन मोहन जगद्वंद्य ॥४९॥
श्रीराम जगाचा जनिता । जानकी सहजचि जगन्माता । तारावयासी निज भक्तां । आली उभयतां रूपासी ॥१५०॥
श्रीराम सच्चिदानंद घन तनु । जो पुराण पुरुष पुरातनु । जो पूर्णावतारी पूर्णब्रह्म धनु । सकळ तनूंचा साक्षी पैं ॥५१॥
आदि मध्य जो अंती । परी हाचि एक सीतेचा पती । तुच्छ करून सकळ नृपती । वरी रघुपती प्रियकर ॥५२॥
हंस गती जानकी चालत । पद भूषणें मधुर गर्जत । गळां माळ घालूनि त्वरित । मस्तक चरणीं ठेविला ॥५३॥
गळां घालतांचि माळ । जाहला स्वानंदाचा सुकाळ । वाद्यें वाजों लागलीं तुंबळ । नांदें निराळ दुमदुमिलें ॥५४॥
संतोषला मिथुळेश्र्वर । म्हणे माझे भाग्यास नाहीं पार । जांवई जाहला रघुवीर । भुवन सुंदर मेघश्याम ॥५५॥
जनकें आणि विश्र्वामित्रें । लिहीलीं अयोध्येसी दिव्य पत्रें । घेऊनियां दूत त्वरें ॥ अयोध्येसी पातले ॥५६॥
कुंकुममंडित पत्रें ॥ लिहिलीं होती विश्र्वामित्रें ॥ ती उचलोनी अजराजपुत्रें ॥ वसिष्ठाकरीं दीधलीं ॥५७॥
दोहींतील एकचि अभिप्राय ॥ गूढ परम लिहिलें चातुर्य ॥ त्याचा अर्थ करोनि ऋषिवर्य ॥ ब्रह्मकुमर सांगतसे ॥५८॥
हिमनगजामातसायकासन ॥ भंगूनि विजयी झाला बाण ॥ तेव्हां थरथरिला पूर्ण ॥ आनंदघन रथस्वामी ॥५९॥
गुणें केली बहुत स्तुति ॥ आनंदें यश वर्णी सारथी ॥ जोंवरी रथचक्रे असती ॥ वोहोरें नांदोत तोंवरी ॥१६०॥
रथगर्भीं होतें जें निधान ॥ तेणें बाणप्रताप देखोन ॥ ऐक्य झालें चरणीं येऊन ॥ तुम्हीं त्वरेंकरून येईंजे ॥६१॥
अर्थ सांगे वसिष्ठमुनि ॥ साक्ष श्र्लोक असे महिम्नीं ॥ त्रिपुरवधीं जेव्हां शूलपाणि ॥ बाण चक्रपाणि जाहला ॥६२॥
पृथ्वीचा केला तेव्हां रथ ॥ चंद्रमित्र चाकें अद्भुत ॥ कनकाद्रि धनुष्य होत ॥ गुण तेथें फणींद्र पैं ॥६३॥
सारथि झाला कमलासन ॥ जानकी रथगर्भींचें रत्न ॥ बाण तोचि हा रघुनंदन ॥ शिव धनुष्य जेणें भंगिलें ॥६४॥
ऐसा अर्थ सांगे ब्रह्मसुत ॥ आनंदला राजा दशरथ ॥ दळभारें सिद्ध होत ॥ धाव देत निशाणीं ॥६५॥
सोळा पद्में दळभार ॥ चतुरंग दळ निघे निघे सत्वर ॥ सुमंतादि प्रधान राजकुमार ॥ भरतशत्रुघ्न निघाले ॥६६॥
कौसल्या सुमित्रा कैकयी राणी ॥ निघाल्या आरूढोनि सुखासनीं ॥ दूत वेत्रकनकपाणीं ॥ सहस्रावधि धांवती पुढें ॥६७॥
सप्तशतें दशरथाच्या युवती ॥ त्याही रामलग्ना पाहों येती ॥ सुखासनीं बैसोनि जाती ॥ अनुक्रमें करूनियां ॥६८॥
प्रजालोक निघाले समस्त ॥ निजरथीं बैसे दशरथ ॥ लक्षोनियां मिथिलापंथ ॥ परम वेगें चालिले ॥६९॥
पृथ्वीपति राजा दशरथ ॥ मस्तकीं आतपत्रें विराजित ॥ मित्रपत्रें परत शोभत ॥ दोहीं भागीं समसमान ॥१७०॥
मृगांकवर्ण चामरें ॥ एकावरी विराजती तुंगारपत्रें ॥ एक उडविती लघु चिरें ॥ दोहींकडे श्र्वेतवर्ण ॥७१॥
मकरबिरुदें पुढें चालती ॥ नभचुंबित ध्वज विराजती ॥ वाद्यगजरें करून क्षिती ॥ दुमदुमिली तेधवां ॥७२॥
पुढें शमदमांचे पायभार ॥ मागें सद्विवेकाचे तुरंग अपार ॥ त्यापाठीं निजबोधाचे कुंजर ॥ किंकाटती रामनामें ॥७३॥
निजानुभवाचे दिव्य रथ ॥ त्यावरी आरूढले वऱ्हाडी समस्त ॥ वारू तेचि चारी पुरुषार्थ ॥ समानगती धांवती ॥७४॥
जागृती प्रथम पेणें सत्य ॥ स्थूळ परग्राम अद्भुत ॥ तेथें न राहे दशरथ ॥ चित्तीं रघुनाथ भरला असे ॥७५॥
पुढें स्वप्नावस्था सूक्ष्मनगर ॥ तेथें न राहे अजराजकुमर ॥ म्हणे जवळी करावा रघुवीर ॥ आडवस्ति करूं नका ॥७६॥
पुढें सुषुप्ति अवस्था कारणपूर ॥ सदा ओस आणि अंधकार ॥ रामउपासक वऱ्हाडी थोर ॥ जाती सत्वर पुढेंचि ॥७७॥
मिथिलेबाहेर उपवन ॥ तुर्या अवस्था दिव्यज्ञान ॥ पुढें रघुनाथप्राप्तीचें चिन्ह ॥ राहिले लक्षोन तेथेंचि ॥७८॥
पुढें विराजे विदेहनगर ॥ ऐकों येत अनुहत वाद्यगजर ॥ निजभारेंसी विदेहनृपवर ॥ आला सामोरा दशरथा ॥७९॥
असो दृष्टी देखतां विदेहनृप ॥ आनंदें उठिला अयोध्याधिप ॥ क्षेम दीधलें सुखरूप ॥ अनुक्रमें सकळिकांसी ॥१८०॥
भरत शत्रुघ्न देखोन ॥ म्हणे आमचे सदनींहून ॥ राम सौमित्र आले रुसोन ॥ जनक संदेहीं पडिलासे ॥८१॥
दशरथ म्हणे हे शत्रुघ्न भरत ॥ आश्र्चर्य करी मिथिलानाथ ॥ असो समस्त गजरेंसी मिरवत ॥ निजमंडपांत आणिले ॥८२॥
चापखंडें देखतां ते वेळे ॥ वीरांसी रोमांच उभे ठाकले ॥ एकांचे नेत्रीं अश्रु आले ॥ कोदंडखंडें देखतां ॥८३॥
तंव तो भक्तकामकल्पद्रुम ॥ कौसल्येनें जवळी देखिला राम ॥ धांवोनि आलिंगिला परम ॥ हृदयीं प्रेम न समाये ॥८४॥
मांडीवरी घेऊनि रघुवीर ॥ म्हणे रामा तूं कोमलांग सुकुमार ॥ चंडीशकोदंड परम कठोर ॥ कैसें चढवोनि मोडिलें ॥८५॥
दशरथें आलिंगिला राम ॥ जो सच्चिदानंद मेघश्याम ॥ भरत शत्रुघ्न परम सप्रेम ॥ श्रीरामचरण वंदिती ॥८६॥
असो जनकें दिव्य मंदिरें ॥ जानवशासी दीधलीं अपारें ॥ दोहींकडे मंडप उभविले त्वरें ॥ मंगलतूर्यें वाजती ॥८७॥
लक्ष्मण भरत शत्रुघ्न ॥ परम प्रतापी राजनंदन ॥ जनकरायें देखोन ॥ दशरथासी विनविलें ॥८८॥
म्हणे जानकी दिधली रघुनंदना ॥ ऊर्मिला देईन लक्ष्मणा ॥ मांडवी श्रुतकीर्ति बंधुकन्या ॥ भरतशत्रुघ्नां देईन मी ॥८९॥
दशरथासी मानला विचार ॥ देवकप्रतिष्ठा केली सत्वर ॥ चौघी कन्यांसी परिकर ॥ हरिद्रा लाविली तेधवां ॥१९०॥
सीतेची शेष हरिद्रा ॥ ते पाठविली रामचंद्रा ॥ भरत शत्रुघ्न सौमित्रा ॥ शेष आलें तैसेंचि ॥९१॥
असो यथाविधि जाहलें नाहाण ॥ नोवरे बैसले चौघेजण ॥ तों जनक वऱ्हाडी वऱ्हाडिणी घेऊन ॥ मुळ आला वरांसी ॥९२॥
शांति क्षमा दया उन्मनी ॥ सद्बुद्धि सद्विद्या कामिनी ॥ तितिक्षा मुमुक्षा विलासिनी ॥ तुर्या आणि उपरति ॥९३॥
सुलीनता समाधि सद्रति ॥ परमसदनीं ह्या मिरविती ॥ तों वऱ्हाडी पातले निश्र्चिती ॥ श्रीरामासी न्यावया आले ते ॥९४॥
बोध आनंद सद्विवेक ॥ ज्ञान वैराग्य परमार्थ देख ॥ निष्काम अक्रोध अनुताप चोख ॥ रघुनायक विलोकिती ॥९५॥
जनकें पूजोनि चौघे वर ॥ तुरंगीं बैसविले सत्वर ॥ पुढें होत वाद्यांचा गजर ॥ गगनीं सुरवर पाहती ॥९६॥
मिरवत आणिले चौघेजण ॥ मणिमय चौरंग समसमान ॥ मधुपर्कविधि वरपूजन ॥ यथासांग करी नृपनाथ ॥९७॥
रघुपतीचें पद सुंदर ॥ स्वयें प्रक्षाळी मिथिलेश्र्वर ॥ सुमेधा घाली वरी नीर ॥ कनकझारीं घेऊनियां ॥९८॥
वेदांचा निर्मिता रघुनाथ्ज्ञ ॥ त्यासी घालिती यज्ञोपवीत ॥ रायें षोडशोपचारयुक्त ॥ पूजा केली तेधवां ॥९९॥
घटिका प्रतिष्ठिली अंतरीं ॥ कौशिक सर्वांसी सावध करी ॥ म्हणे वादविवादशद्बकुसरी ॥ टाकोन झडकरीं सावध व्हावें ॥२००
चौघी कन्या आणिल्या बाहेरी ॥ डौरिल्या दिव्यवस्त्रालंकारीं ॥ स्नुषा देखोनि ते अवसरीं ॥ आश्र्चर्य करी दशरथ ॥१॥
अंतरपट मध्यें धरून ॥ तो फेडावयासी विद्वज्जन ॥ सुरस मंगळाष्टकें म्हणोन ॥ सावधान म्हणताती ॥२॥
जनकाची जी पट्टराणी ॥ सुमेधा नामें पुण्यखाणी ॥ चौघे जामात देखोनी ॥ आनंद मनीं समाये ॥३॥
म्हणे श्रीरामाच्या मुखावरून ॥ कोटी काम सांडावे ओंवाळून ॥ जानकीचें भाग्य धन्य ॥ ऐसें निधान जोडलें ॥४॥
असो मंगळाष्टकें म्हणती पंडित ॥ लग्नघटिका संपूर्ण भरत ॥ ॐपुण्या आचार्य म्हणत ॥ तों अंतरपट फिटलासे ॥५॥
मंगलाकार चापपाणी ॥ त्याचे मस्तकीं मंगलभगिनी ॥ मंगलाक्षता घालोनी ॥ मस्तक चरणीं ठेविला ॥६॥
सीतेचे मस्तकीं रघुनाथ ॥ लग्नाक्षता घाली त्वरित ॥ तोचि मस्तकीं ठेविला हस्त ॥ अक्षय कल्याणदायक जो ॥७॥
सीतेनें वरितां रघुनंदन ॥ ऊर्मिळेने परिणिला लक्ष्मण ॥ मांडवीनें भरत सगुण ॥ श्रुतकीर्ति शत्रुघ्न वरीतसे ॥८॥
तो मंगलतूर्यांचा घोष आगळा ॥ परम जाहला ते वेळां ॥ तेथींचा वर्णावया सोहळा ॥ सहस्रवदना अशक्य ॥९॥
अक्षय भांडारें बहुत ॥ जनक वरदक्षिणा देत ॥ याचकजन समस्त ॥ तृप्त केले निजधनें ॥२१०॥
विवाहहोमालागीं निर्धारीं ॥ वेगीं चला बहुल्यावरी ॥ नोवऱ्या कडिये झडकरी ॥ घेवोनियां चलावें ॥११॥
ऐकोनि हांसे रघुपती ॥ म्हणे प्रपंचाची विपरीत गति ॥ तों वसिष्ठ म्हणे रघुपति ॥ कडिये घेईं सीतेतें ॥१२॥
सीता उचलितां श्रीरामें ॥ तैसेंच तिघे करिती अनुक्रमें ॥ बहुल्यावरी आनंदप्रेमें ॥ चौघेजण बैसले ॥१३॥
लज्जाहोमादि सर्व विधि सिद्ध ॥ करी अहल्यासुत शतानंद ॥ जनकासी जाहला परम आनंद ॥ तो आल्हाद न वर्णवे ॥१४॥
तों अंतर्गृहीं रघुवीर ॥ पूजावया चालिला गौरीहर ॥ सीतेसी कडिये घेऊनि सत्वर ॥ श्रीरामचंद्र चालिला ॥१५॥
गौरीहर पूजोनि त्वरें आंबा शिंपिती चौघें वोहरें ॥ निंबलोण निजकरें ॥ सुमेधा उतरी तेधवां ॥१६॥
सुमेधेनें जाऊनि ते क्षणीं ॥ प्रार्थोनि आणिल्या तिघी विहिणी ॥ दिव्य वस्त्रालंकारें गौरवूनि ॥ मंडपात बैसविल्या ॥१७॥
देखोनिया चौघी सुना ॥ आनंद जाहला तिघींचिया मना ॥ इकडे जनक विनवी रघुनंदना ॥ विज्ञापना परिसावी ॥१८॥
चार दिवसपर्यंत ॥ येथेंच क्रमावे माझा हेत ॥ साडे जाहलिया त्वरित ॥ मग अयोध्येसी जाइंजे ॥१९॥
पुढील जाणोनि वर्तमान ॥ तें न मानीच रघुनंदन ॥ म्हणे आम्ही आतां येथून ॥ करूं गमन अयोध्येसी ॥२२०॥
कां त्वरा करितो रघुवीर ॥ आतां युध्दासी येईल फरशधर ॥ तरी तो प्रचंड वीर अनिवार ॥ मिथिलानगर जाळील पैं ॥२१॥
यालागीं संहारावया दशकंधर ॥ जाणें सत्वर लंकेसी ॥२२॥
झेंडा नाचवूं लंकेपुढें ॥ राक्षसांची अपार मुंडें ॥ ओंवाळणी पडतील कोंडें ॥ करील साडे बिभीषण ॥२३॥
ऐसें श्रीरामाचें मनोगत ॥ वसिष्ठ जाणोनि त्वरित ॥ जनकासी सांगे गुह्यार्थ ॥ वोहरें आतांचि बोळवीं ॥२४॥
मग जे अयोध्यावासी जन ॥ समस्तांसी दीधलें भोजन ॥ चौघें वोहरें आणि अजनंदन ॥ राण्या समस्त जेविल्या ॥२५॥
तात्काळ साडे करून ॥ वस्त्रालंकार सर्वांस अर्पून ॥ चौघांजणांसी आंदण ॥ अपार दीधलें तेधवां ॥२६॥
अश्र्व गज दास दासी ॥ तन मन धन अर्पिलें श्रीरामासी ॥ जनक निघाला स्वभारेंसी ॥ दशरथासी बोळवित ॥२७॥
ऐसें देखोनि नारद ऋृषि ॥ वेगें धांविन्नला बद्रिकाश्रमासी ॥ देखोनियां भृगुकुळटिळकासी ॥ म्हणे बैसलासी काय आतां ॥२८॥
तूं द्विजकुळीं महाराज वीरेश ॥ आणि त्या रामें तुझें भंगिलें धनुष्य ॥ तुज थोर आलें अपयश ॥ रामें यश वाढविलें ॥२९॥
मग बोले भृगुकुळदिवाकर ॥ आमचें अवतारकृत्य जाहलें समग्र ॥ मग म्हणे कमलोद्भवपुत्र ॥ तुज अणुमात्र क्रोध नये ॥२३०॥
जमदग्नीनें क्रोध टाकिला ॥ तो तात्काळचि मृत्यु पावला ॥ तुजही तैशीच आली वेळा ॥ दशरथी तुजला न सोडी ॥३१॥
शिवें तुज दीधलें पिनाक जाण ॥ तेणें घेतलें क्षत्रियांचे प्राण ॥ ऐसें बोलतां ब्रह्मनंदन ॥ जमदग्निसुत क्षोभला ॥३२॥
किंवा मृगेंद्र निजेला ॥ तो पदघातें हाणोन जागा केला ॥ कीं नरसिंहचि प्रकटला ॥ स्तंभाबाहेर दुसऱ्यानें ॥३३॥
घृतें शिंपिला वैश्र्वानर ॥ कीं नासिकेवरी ताडिला व्याघ्र ॥ कीं बळेंचि खवळिला फणिवर ॥ कीं महारुद्र कोपविला ॥३४॥
मग विष्णुचाप चढविलें ॥ नारद भार्गव दोघे निघाले ॥ श्रीरामासी आडवे आले ॥ मनोवेगेंकरूनियां ॥३५॥
सांवळा पुरुष दैदीप्यमान ॥ विशाळनेत्र सुहास्यवदन ॥ जटामुकुट मस्तकीं पूर्ण ॥ यज्ञोपवीत झळकतसे ॥३६॥
कांसेसी विराजे पीतांबर ॥ तडित्प्राय उत्तरीयवस्त्र ॥ परम आरक्त दिसती नेत्र ॥ कीं सहस्रकर उतरला ॥३७॥
धनुष्यास बाण लावून ॥ मार्गीं उभा ठाकला येऊन ॥ सोळा पद्में दळ संपूर्ण ॥ कंपायमान जाहलें ॥३८॥
ती सप्तकें जेणें फिरोनि ॥ निर्वीर केली अवनि ॥ अवघे राजे टाकिले आटोनि ॥ कीं प्रळयाग्नि दुसरा ॥३९॥
ऐसा तो महाराज जामदग्न्य ॥ क्षत्रियजलदजालप्रभंजन ॥ कीं हा कुठारपाणि भृगुनंदन ॥ वीरकानन निर्मुळ केलें ॥२४०॥
मार्गीं देखतां महाव्याघ्र ॥ भयाभीत होती अजांचे भार ॥ तैसा देखतां रेणुकापुत्र ॥ शस्त्रें गळालीं बहुतांचीं ॥४१॥
गजबजिला दळभार समस्त ॥ मिथिलेश्र्वर होय भयभीत ॥ स्त्रियांमाजी दडला दशरथ ॥ म्हणे अनर्थ थोर मांडिला ॥४२॥
तो वैराग्यगजारूढ रघुनाथ ॥ वरी निर्धार चवरडोल शोभत ॥ पुढें अनुभव बैसला महावत ॥ विवेकांकुश घेऊनियां ॥४३॥
ज्ञानाचे ध्वज फडकती ॥ चपळेऐसे सतेज तळपती ॥ विज्ञानमकरबिरुदें निश्र्चिती ॥ पुढें चालती स्वानंदें ॥४४॥
निवृत्तीच्या पताका पालविती मुमुक्षुसाधका ॥ रामनामचिन्हांकित देखा ॥ दयावातें फडकती ॥४५॥
मनपवनाचे अश्र्वभार चालिले ॥ अनुसंधानवाद्रोरे लाविले ॥ विरक्तिपाखरेनें झांकिले ॥ अनुभवाचे सोडलिे मुक्तघोस ॥४६॥
चिद्ररत्नजडित दिव्य रथ ॥ चारी वाचा चक्रें घडघडित ॥ घोडे जुंपिले चारी पुरुषार्थ ॥ सारथि तेथें आनंद पैं ॥४७॥
नामशस्त्रें घेऊनि हातीं ॥ सोहंशब्दें वीर गर्जती ॥ क्षणें प्रपंचदळ विध्वंसिती ॥ नाटोपती कळिकाळा ॥४८॥
रामावरी अद्वयछत्र ॥ स्वानंदाचें मित्रपत्र ॥ तन्मय चामरें परिकर ॥ प्रेमकुंचे वरी ढाळिती ॥४९॥
हडपेकरी शुद्धसत्व ॥ निजभक्तीचे विडे देत ॥ अष्टभाव सेवक तेथ ॥ राघवा पुढें धांवती ॥२५०
अनुतापलघुचीर घेऊनी ॥ मायिक धुरोळा वारी ते क्षणीं ॥ तर्क पिकपात्र धरूनी ॥ मुख विलोकिती रामाचें ॥५१॥
सौमित्र भरत शत्रुघ्न बंधू ॥ हेचि सच्चिदानंद आनंदू ॥ स्वरूपप्राप्तीचे कुंजर अभेदू ॥ तयांवरी आरूढले ॥५२॥
हिरे जडले दांतोदांती ॥ वरी मुक्तजाळिया मिरवती ॥ कामक्रोधांचे तरु मोडिती ॥ सहज जातां निजपंथें ॥५३॥
आशा तृष्णा कल्पना भ्रांति ॥ वाटे जातां गुल्में छेदिती ॥ शुंडा होणोनियां दांतीं ॥ कडे फोडिती विषयांचे ॥५४॥
मदमत्सरदंभपर्वत ॥ रथचक्रातळीं पिष्ट होत ॥ कुमतें पाषाण पिष्ट करित ॥ रगडोन जाती घडघडां ॥५५॥
धैर्यतुरंग अलोट चपळ ॥ मायारणांगणीं तळपती सबळ ॥ वरी रामउपासक निर्मळ ॥ कळिकाळासी न गणती ॥५६॥
शमदमांचे पायभार ॥ निष्कामखंडें झेलिती समग्र ॥ भवदळभंजन प्रतापशूर ॥ आत्मस्थितीं चालती ॥५७॥
अनुहत वाद्यें वाजती ॥ ऐकतां कुतर्क पक्षी पळती ॥ कर्मजाळ वनचरें निश्र्चितीं ॥ टाकोनि जाती स्वस्थाना ॥५८॥
चारी साही अठराजण ॥ रामासी वानिती बंदिजन ॥ चारी मुक्ति आनंदेकरून ॥ नृत्य करिती राघवापुढें ॥५९॥
वाटेसी अविद्या वहाती सरिता ॥ ते कोरडी जाहली दळ चालतां ॥ भाव निश्र्चय तत्वतां ॥ वेत्रधारी पुढें धांवती ॥२६०॥
सोहंभाव गर्जत ॥ वाटेसी द्वैतजनांतें निवारित ॥ पुढें भक्त स्वानंदें नाचत ॥ गुण वर्णित राघवाचे ॥६१॥
एक जाहले निःशब्द मुके ॥ ऐकती रामचरित्र कौतुकें ॥ एक अत्यंत बोलके ॥ एक समाधिसुखें डोलती ॥६२॥
ऐसा निजभारेंसी रघुनंदन ॥ जो कौसल्याहृदयमांदुसरत्न ॥ निजभार थोकला देखोन ॥ गजारूढ पुढें झाला ॥६३॥
तंव तो क्षत्रियांतक महावीर ॥ वडील अवतार ऋृषिपुत्र ॥ कर जोडोनि नमस्कार ॥ करी तयांतें राघव ॥६४॥
किंचित निवाला फरशधर ॥ मग बोले पंकजोद्भवपुत्र ॥ तुज देखोनि राघवेंद्र ॥ गजाखालीं उतरेना ॥६५॥
तूं वीर आणि विशेषें ब्राह्मण ॥ हा तुज कांहींच नेदी मान ॥ यथार्थ म्हणे भृगुनंदन ॥ लाविला बाण चापासी ॥६६॥
रघुपतीस म्हणे भृगुनंदन ॥ तूं क्षत्रिय म्हणवितोसी दारुण ॥ अधमा त्राटिका स्त्री वधून ॥ अधर्म केला साच पैं ॥६७॥
स्त्री रोगी मूर्ख बाळ ॥ योगी याचक अशक्त केवळ ॥ पंकगर्तेत अंध पांगुळ ॥ वृद्ध ब्राह्मण गाय गुरु ॥६८॥
ज्येष्ठबंधु मातापिता ॥ जो कां शस्त्र टाकोन होय पळता ॥ इतुक्यांवरी शस्त्र उचलितां ॥ महादोष बोलिला असे ॥६९॥
म्हणोनि तूं अधम वीर ॥ स्त्रीहत्या केली साचार । त्यावरी जानकीहृत्पद्मभ्रमर ॥ काय बोलता जाहला ॥२७०॥
म्हणे ताटिका नव्हे माझी माता ॥ तुवां मातृवध केला जाणता ॥ यापरीस काय अधमता ॥ उरली असे सांगपां ॥७१॥
उच्चवर्ण तूं ब्राह्मण ॥ सांडून अनुष्ठान तपाचरण ॥ तुज शस्त्र धरावया काय कारण ॥ राजहिंसा केलिया ॥७२॥
तूं ब्राह्मण परम पवित्र ॥ तुजवरी आम्ही धरावें शस्त्र । हे कर्म आम्हां अपवित्र ॥ ऋृषिपुत्रा जाणपां ॥७३॥
ऐसें ऐकतां फरशधर ॥ सोडी तात्काळ निर्वाण शर ॥ इकडे कोदंडासी बाण रघुवीर ॥ लाविला परी सोडीना ॥७४॥
कल्पांतचपळेसारिखे जाण ॥ येती भार्गवाचे तीक्ष्ण बाण ॥ ते दृष्टीनें पाहतां सीताजीवन ॥ जाती वितळोन क्षणार्धें ॥७५॥
जैसा झगटतां चंडपवन ॥ दीप सर्व जाती विझोन ॥ कीं शिवदृष्टीपुढें मदन ॥ न लागतां क्षण भस्म होय ॥७६॥
कीं प्रगटतां निर्वाणज्ञान ॥ मद मत्सर जाती पळोन ॥ कीं अद्भुत वर्षतां घन ॥ वणवा विझोन जाय जैसा ॥७७॥
जें जें टाकी अस्त्रजाळ ॥ तें तें दृष्टीनेंच विरे सकळ ॥ भार्गव म्हणे हा तमाळनीळ ॥ क्षीराब्धिवासी अवतरला ॥७८॥
आमुची सीमा जाहली येथून ॥ खाली ठेवी धनुष्यबाण ॥ गजाखालीं उतरोन सीताजीवन ॥ भेटावया धांविन्नला ॥७९॥
जैशा क्षीराब्धीच्या लहरी धांवती ॥ एकासी एक प्रीतीनें भेटती ॥ कीं अद्वैतशास्त्रींच्या श्रुती ॥ दोनी येती ऐक्यासी ॥२८०॥
राम फरशधर जेव्हां भेटले ॥ एकरूप दोन्हीचें ओतिलें ॥ कीं दोनी दीप एकचि जाहले ॥ तैसेंचि भासलें जनांसी ॥८१॥
एकस्वरूप दोघेजण ॥ कालत्रयीं न होती भिन्न ॥ भृगुपति रघुपति अभिधान ॥ परी दुजेंपण असेना ॥८२॥
जेणें निर्दाळिले सकळ क्षत्री ॥ ते क्रोधज्योति होती अंतरीं ॥ ती रघुपतीच्या मुखाभीतरीं ॥ प्रवेशली अकस्मात ॥८३॥
मग भार्गवासी म्हणे रघुनंदन ॥ म्यां जो चपासी लाविला बाण ॥ यास सांगें कांहीं कारण ॥ कोणीकडे टाकूं आतां ॥८४॥
परशुराम म्हणे स्वर्गमार्ग ॥ निरोधोनि टाकीं सवेग ॥ मी चिरंजीव होऊनि सांग ॥ तपचरण करीन ॥८५॥
तों निमिष न लागतां गेला बाण ॥ टाकिला स्वर्गमार्ग रोधून ॥ चिरंजीव केला भृगुनंदन ॥ हे कथा संपूर्ण नाटकीं असे ॥८६॥
असो अज्ञा घेऊनि तें वेळां ॥ भार्गव बद्रिकाश्रमीं गेला ॥ जनकासी निरोप दीधला ॥ तोही गेला मिथिलेसी ॥८७॥
इकडे नरवीरपंचानन ॥ देवाधिदेव रघुनंदन ॥ दळभारेंसी संपूर्ण ॥ अयोध्येसी पातला ॥८८॥
नगरांतून धांवती जन ॥ दृष्टीभरी पाहिला रघुनंदन ॥ साक्षात शेषनारायण ॥ अयोध्येंत प्रवेशती ॥८९॥
जें आत्म्प्राप्तीचें स्थान॥ तें अयोध्यानगर दैदीप्यमान ॥ प्रथम दुर्ग स्थूळदेह जाण ॥ सूक्ष्म आंतूनि दुसरें ॥२९०॥
कारणदुर्ग जाणिजे तिजें ॥ पुढें महाकारण ॥ दुर्ग विराजे ॥ षट्चक्रांची गोपुरें सतेजें ॥ ठायीं ठायीं झळकती ॥९१॥
असो नगराबाहेरूनि ॥ चारी अवस्था चारी अभिमानी ॥ हुडे झळकती पाहतां दुरोनि ॥ दिव्य तेज तळपतसे ॥९२॥
स्थूळ सूक्ष्म तत्वें बहुत ॥ या चर्या दाट झळकत ॥ पंच प्राण दशेंद्रियें तेथ ॥ वीर गर्जती ठायीं ठायीं ॥९३॥
भू नीर अनळ अनिल निराळ ॥ हेचि भांडीं वरी विशाळ ॥ शमदमांचे वृक्ष वरी निर्मळ ॥ सदां सफळ विराजती ॥९४॥
रज तम अविद्या केर ॥ नगरांत नाहीं अणुमात्र ॥ श्रवणचंदनसडे निरंतर ॥ चहूंकडे घातले ॥९५॥
मननाचिया रंगमाळा ॥ घरोघरी घातल्या निर्मळा ॥ शांतिकस्तूरीचा सुवास आगळा ॥ चहूंकडे येतसे ॥९६॥
निजध्यास तोरणें बहुत ॥ साक्षात्कार कळस झळकत ॥ कर्दळीस्तंभ विराजित ॥ मनोजयाचे चहूंकडे ॥९७॥
पूर्णानंदाचे कुंभ ॥ निजबोधें भरलें स्वयंभ ॥ आत्मप्रकाश दीप सुप्रभ चहूंकडे लखलखित ॥९८॥
अयोध्यावासियांच्या गळां ॥ सदा डोलती सुमनमाळा ॥ दयेचा तांबूल रंगला ॥ चतुर्थ मोक्षविशेष ॥९९॥
समाधि आणि सुलीनता ॥ सर्वांसी लाविल्या गंधाक्षता ॥ शुद्धसत्ववस्त्रें समस्तां ॥ मळ तत्वतां नसेचि ॥३००॥
चारी चौबारें बारा बिदी ॥ सोळा बाजार बहात्तर सांदी ॥ चौदा दासी त्रिशुद्धी ॥ पाणी वाहती अयोध्येंत ॥१॥
निरभिमानी चौसष्टजणी ॥ सदा विलसती श्रीरामसदनीं ॥ आणिक एक चारी आठजणी ॥ प्रीति करोनि राबती ॥२॥
अष्टभाव मखरें कडोविकडी ॥ नव महाद्वारें तेथें उघडीं ॥ ऊर्ध्वमुख निजप्रौढीं ॥ दशमद्वार झांकिलें ॥३॥
अष्टांगयोगी रामभक्त ॥ तेचि त्या द्वारें येत जात ॥ आणिकांस तो न सांपडे पंथ ॥ असे गुप्त सर्वदा ॥४॥
चतुर्दश रत्नें साधोनि वृत्रारि ॥ जैसा प्रवेशे अमरपुरीं ॥ कौसल्यात्मज ते अवसरीं ॥ तैसा अयोध्येंत प्रवेशला ॥५॥
सफळ देखोनि दिव्य द्रुम ॥ बहुत धांवती विहंगम ॥ तैसा पहावया आत्माराम ॥ नगरजन धांवती ॥६॥
देव वर्षती सुमनसंभार ॥ धडकत वाद्यांचा गजर ॥ मंडपघसणी झाली थोर ॥ श्रीराम पहावयाकारणें ॥७॥
देखोनियां रामचंद्र ॥ वेधले जनननयनचकोर ॥ उंचबळला सुरसमुद्र ॥ प्रेमभरतें दाटलें ॥८॥
कीं राम देखतां दिनमणी ॥ टवटविल्या निजभक्तकमळिणी ॥ सकळ लोकां अलंकारलेणीं ॥ राघवेंद्रे दीधली ॥९॥
भांडारें फोडोनि दशरथें ॥ निजधन वांटिलें याचकांतें ॥ गजारूढ बंदिजन तेथें ॥ सूर्यवंश वाखाणिती ॥३१०॥
निजात्मसदनीं रघुनाथ ॥ सीतेसहित प्रवेश समर्थ ॥ तनमनधनेंसी यथार्थ ॥ मूद वरोनि ओंवाळिजे ॥११॥
रामविजयग्रंथ प्रचंड ॥ येथें संपलें बालकांड ॥ पुढें अयोध्याकांड परम गोड ॥ श्रवणें कोड पुरवी पैं ॥१२॥
अग्राकडोनि इक्षुदंड ॥ मूळाकडे विशेष गोड ॥ सप्तकांड तैसा हा इक्षुदंड ॥ बहुत रसाळ पुढें पुढें ॥१३॥
पापपर्वत जडभार ॥ रामविजय त्यावरी वज्र ॥ संतश्रोते पुरंदर ॥ चूर्ण करिती निजबळें ॥१४॥
श्रीमद्भीमातटविलासा ॥ ब्रह्मानंदा पंढरीशा ॥ श्रीधरवरदा पुराणपुरुषा ॥ अभंगा अविनाशा अक्षया ॥१५॥
स्वति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत श्रोते चतुर ॥ अष्टमाध्याय गोड हा ॥३१६॥
श्रीरामचंद्रापर्णमस्तु ॥
श्रीरामविजय – अध्याय ९ वा
श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीरामचंद्राय नमः ॥ श्रीगुरवे नमः ॥ श्रीदत्तात्रेयाय नमः ॥
नमू श्रीगुरुब्रह्मानंद ॥ जो जगदंकुरमूळकंद ॥ जो निजजनतारक प्रसिद्ध ॥ कैवल्यदाता सुखाब्धि ॥१॥
जो योगद्वीपींचें निधान ॥ जो वैराग्यवल्लीचें सुमन ॥ कीं वेदांतसमुद्रींचा मीन ॥ आत्मजीवनीं तळपतसे ॥२॥कीं तो धर्ममेरूचें शिखर ॥ कीं चिदाकाशींचा जलधर ॥ कीं कृपासागरींचें सुंदर ॥ दिव्य रत्न प्रकटलें ॥३॥
कीं शांतीचें चंद्रमंडळ ॥ कीं सत्यतेजें सूर्य केवळ ॥ कीं सत्त्वसरोवरींचें कमळ ॥ किंवा सुफळ आनंदवृक्ष ॥४॥
कीं क्षमामलयपर्वत पूर्ण ॥ कीं निर्विकार दिव्य चंदन ॥ मुमुक्षु फणिवर वेष्टून ॥ सर्वदाही बैसले ॥५॥
कीं शुद्धब्रह्म भागीरथीजळ ॥ तेथींचा लोट अति निर्मळ ॥ भक्ति विरक्ति ज्ञान केवळ ॥ तीर्थराज अवतरला ॥६॥
ऐसा महाराज श्रीगुरुनाथ ॥ त्यासी परिसाचा देऊं दृष्टांत ॥ तो लोहाचें सुवर्ण करित ॥ परी आपणाऐसें न करवे ॥७॥
सुरभि चिंतामणि साचार ॥ कल्पवृक्ष म्हणावा उदार ॥ तरी तो कल्पिलेंचि देणार ॥ परी आपणाऐसें न करवे ॥८॥
जनकजननीची उपमा कैशी ॥ द्यावी आतां सद्रुरूशी ॥ तीं जन्मदायक निश्र्चयेंसी ॥ हा जन्ममरणांसी दूर करी ॥९॥
चौऱ्यांशीं लक्ष योनि अमूप ॥ सर्वांठायीं असती मायबाप ॥ परी सद्रुरु दुर्लभ चित्स्वरूप ॥ जन्मोजन्मीं कैंचा तो ॥१०॥
जो भवइंधनदाहक वैश्र्वानर ॥ अज्ञानतिमिरच्छेदक दिवाकर ॥ कीं दुःखपर्वतभंजन पुरंदर ॥ बोधवज्र झळके वरी ॥११॥
ऐसा महाराज गुरुनाथ ॥ त्यासी शिष्य विरक्त शरणागत ॥ भ्रमर पद्मकोशीं बैसत ॥ तैसे लुटित चरणरज ॥१२॥
कीं स्फुलिंग मिळे अग्नींत ॥ कीं जळबिंदु पडे सरोवरांत ॥ कीं सरिता-सागरीं ऐक्य होत ॥ ऐसे भक्त गुरुचरणीं ॥१३॥
कीं मुशींत आटिले अलंकार ॥ कीं जळीं विरे जळगार ॥ कीं तरंग मोडून साचार ॥ एक नीर उरे पैं ॥१४॥
ऐसें गुरुचरणीं मिळोन ॥ गुरुदास्य करित अनुदिन ॥ क्षीराब्धीमाजी उपमन्य ॥ विलसे जैसा सर्वदा ॥१५॥
कीं जान्हवींत मणिकर्णिका तीर्थ ॥ कीं भीमेंत चंद्रभागा विख्यात ॥ तैसे भजनगंगेत यथार्थ ॥ गुरुभक्त वंद्य पैं ॥१६॥
ऐसें ऐकतां गुरुस्तवन ॥ परम आनंदले संतजत ॥ धन्य धन्यरे म्हणोन ॥ तर्जनी मस्तक डोलविती ॥१७॥
ऐसे देखोन श्रीधरें ॥ नमस्कार घातला प्रेमादरें ॥ म्हणे तुम्ही रामकथामृतपात्रें ॥ सादर श्रवणीं बैसलां ॥१८॥
तुम्ही ज्ञानगंगेचे ओघ निर्मळ ॥ कीं विवेकभूमींचीं निधानें केवळ ॥ कीं कृपार्णवींची जाहाजें सबळ ॥ क्षमाशीड वरी तळपे ॥१९॥
कीं नवविधभक्तीचीं दिव्य द्वीपें सुंदर ॥ कीं अनुभवशास्त्रींचीं मंदिरें ॥ कीं पिकलीं आनंददक्षेत्रें ॥ समसमान चहूंकडे ॥२०॥
परोपकारनभींचीं नक्षत्रें निर्मळ ॥ परम गुणप्रिय मुक्तमराळ ॥ कीं शब्दरत्नग्राहक सकळ ॥ या ग्रंथश्रवणीं मिळाले ॥२१॥
कीं रामकथाकमळिणीचें भ्रमर ॥ कीं अवधानदाते जलधर ॥ माझे शब्द आरुष निर्धार ॥ परी तुम्ही प्रीति ठेविली ॥२२॥
रानपक्षी शुक यथार्थ ॥ त्याचे बोल ऐकतां तटस्थ ॥ होती शास्त्रज्ञ पंडित ॥ तैसेंचि येथें जाहलें ॥२३॥
कीं बोबडें बोलतां बालक ॥ अत्यंत संतोषे जनक ॥ तैसें शब्दांचें कौतुक ॥ संतजन करिती पैं ॥२४॥
तरी आतां इतुकेंच करा सत्वर ॥ सादरता हे दिव्य अलंकार ॥ मजलागीं देऊन साचार ॥ संतजनीं गौरवावें ॥२५॥
वक्ताक्षेत्र पिकलें पूर्ण ॥ परी सादरता पाहिजे वरी घन ॥ चित्तव्याकुळता हें अवर्षण ॥ तेणें मोड करपती ॥२६॥
बोलती संत श्रोते चतुर ॥ तुमचीं वचनें हा सुधाकर ॥ येणें आमुचे कर्णचकोर ॥ तृप्त जाहले निर्धारें ॥२७॥
असो आतां वाग्वल्ली सुंदरी ॥ चढे अयोध्याकांडमंडपावरी ॥ तेथींची फळें निर्धारीं ॥ भक्तचतुरीं सेविजे ॥२८॥
मागें अष्टमाध्यायीं कथन ॥ जानकी परिणिली कोदंड भंगोन ॥ त्यावरी भृगुपतीचा दर्प हरोन ॥ रघुपति आला अयोध्ये ॥२९॥
कैकयीचा बंधु विख्यात ॥ परम प्रतापी संग्रामजित ॥ मान देऊनि बहुत ॥ लग्नासी आणिला दशरथें ॥३०॥
मिथिलेचा लग्न सोहळा पाहून ॥ अयोध्येसी आला परतोन ॥ कैकयीस म्हणे भरत शत्रुघ्न ॥ नेऊं आपले ग्रामातें ॥३१॥
ऐकोन बंधूचें वचन ॥ येरी म्हणे अवश्य जा घेऊन ॥ परी रायातें पुसोन ॥ मग दोघांतें नेइंजे ॥३२॥
दशरथास पुसे संग्रामजित ॥ मास एक शत्रुघ्न आणि भरत ॥ स्वराज्यासी नेऊन त्वरित ॥ आणून मागुती पोंचवूं ॥३३॥
अवश्य म्हणोनि अजसुत ॥ कैकयी भरतासी सांगत ॥ तुवां मातुलगृहासी जावें त्वरित ॥ शत्रुघ्नासी घेऊनियां ॥३४॥
भरत म्हणे श्रीरामावांचून ॥ मज न गमे एकही क्षण ॥ रघुपतीचे सेवेविण ॥ न रुचे मज आन कांहीं ॥३५॥
श्रीराम चंद्र मी चकोर ॥ मी चातक रघुवीर अंबुधर ॥ राम सुरभि मी वत्स साचार ॥ वियोग सहसा सोसेना ॥३६॥
श्रीरामसेवा सांडोन ॥ इतर सुखें इच्छी कोण ॥ पीयूषतुल्य अन्न टाकून ॥ कोण वमन विलोकी ॥३७॥
मुक्ताफळें हंस टाकोन ॥ प्राणांतींही न भक्षी शेण ॥ कल्पद्रुमींचा विहंगम जाण ॥ बाभुळेवरी न बैसे ॥३८॥
घृतमधुदुग्धसरोवर ॥ जरी सुरसें भरलें अपार ॥ परी जीवन सांडूनि जलचर ॥ कदा तेथें न जाती ॥३९॥
ऐसें बोलतां भरत ॥ नेत्रीं आले अश्रुपात ॥ माता म्हणे एक मासापर्यंत ॥ क्रमोनि येईं सवेंचि ॥४०॥
नुल्लंघवे मातृवचन ॥ भरत श्रीरामास पुसे येऊन ॥ मग बोले जानकीमनमोहन ॥ बा रे लौकरी येइंजे ॥४१॥
भरतशत्रुघ्नीं ते वेळे ॥ रघुवीरचरण वंदिले ॥ चतुरंग दळ सिऋृ जाहलें ॥ रथीं बैसले दोघेही ॥४२॥
राया दशरथाचे कुमार ॥ श्रीरामचरणाब्जभ्रमर ॥ मातुलग्नामासी सत्वर ॥ दळभारेंसी पातले ॥४३॥
इकडे अयोध्येसी रामलक्ष्मण ॥ सर्वदा करिती गुरुसेवन ॥ तैसेंचि दशरथाचें भजन ॥ रघुनंदन करीतसे ॥४४॥
वसिष्ठमुखें नित्य विद्या श्रवण ॥ श्रीराम करितसे आपण ॥ चतुःषष्टिकलाप्रवीण ॥ रघुनंदन जाहला ॥४५॥
मग धनुर्विद्येचा अभ्यास ॥ करिता परमपुरुष ॥ रंगभूमि साधूनि विशेष ॥ युद्धकळा शिके तेथें ॥४६॥
वेणुमस्तकीं घालितां कुठोर ॥ चिरत जाय जैसा दूर ॥ तैशी श्रीरामबुद्धि तीव्र ॥ तर्क अपार पावतसे ॥४७॥
वसिष्ठ धनुष्यबाण घेऊन ॥ जें जें मांडून दावी ठाण ॥ त्याहूनि विशेष रघुनंदन ॥ दावी करून गुरूसी ॥४८॥
अस्त्रशस्त्रविद्याप्रवीण ॥ जाहले राम आणि लक्ष्मण ॥ ते परीक्षा पहावया अजनंदन ॥ रंगमंडपीं बैसला ॥४९॥
रंगमंडपाची रचना ॥ न वर्णवेचि सहस्रवदना ॥ तें तेज विलोकितां सहस्रकिरणा ॥ परमाश्र्चर्य वाटतसे ॥५०
शशांकप्रभासम पूर्ण ॥ कोरिले काश्मीर पाषाण ॥ त्यांची पोंवळीप्रभा घन ॥ सभोंवती रचियेली ॥५१॥
त्यामाजी सप्तरंगीं पाषाण ॥ चक्रजाळ्या चौकटी पूर्ण ॥ माजी घातल्या दारुण पाहतां आश्र्चर्य वाटतसे ॥५२॥
साधिलें पाचुबंद आंगण ॥ गरुडपाचूंचीं जोतीं पूर्ण ॥ निळयाचे गज घडोन ॥ तेचि तोळंबे लाविले ॥५३॥
त्यावरी हिरेयाचे स्तंभ ॥ वरी वैडूर्यउथाळीं स्वयंभ ॥ सुवर्णाची तुळवटें सुप्रभ ॥ लंबायमान पसरलीं ॥५४॥
गरुडपाचूचे दांडे विराजती ॥ आरक्त माणिककिलचा झळकती ॥ चर्याशेषफणाकृती ॥ जैसे गभस्ती वळीनें ॥५५॥
एकावरी एक नवखण ॥ तेथें रात्रीस नाहीं कारण ॥ जेथें गरुडपाचूचे रावे पूर्ण ॥ शब्द करिती नवल हें ॥५६॥
निळयाचे मयूर धांवती ॥ रत्नांचीं गोलांगुलें नाचती ॥ छप्पन्न देशींच्या नृपाकृती ॥ चित्रें भिंतीवरी पैं ॥५७॥
खांबसूत्रींच्या पुतळिया ॥ नाचती गिरक्या घेऊनियां ॥ नृसिंहमूर्ती स्तंभांतूनियां ॥ हुंकारिती क्षणक्षणां ॥५८॥
ऐशिया रंगमंडपांत ॥ बैसता झाला द्विपंचरथ ॥ वसिष्ठादि ऋषि समस्त ॥ अष्टाधिकारी आणि प्रजा ॥५९॥
मंडपजाळीवाटे तत्वतां ॥ पाहती कौसल्यादि माता ॥ श्रीरामें विद्या साधिल्या समस्ता ॥ देखावया आस्था सकळांची ॥६०॥
जैसा नक्षत्रांमाजी अत्रिसुत ॥ तैसा सभेसी राजा दशरथ ॥ इंद्राजवळी बृहस्पती बुद्धिमंत ॥ तैसा वसिष्ठ बैसला ॥६१॥
असो रंगमंडपापुढें दोघेजण ॥ श्रीराम आणि लक्ष्मण ॥ पाचुबंद अंगणीं येऊन ॥ उभे ठाकले तेधवां ॥६२॥
जैसे शशी आणि चंडकिरण ॥ कीं अपर्णावर आणि रमारमण ॥ कीं मेरुमांदार स्वरूपें धरून ॥ उभे ठाकले रणांगणीं ॥६३॥
साक्षात् शेषनारायण ॥ अवतारपुरुष दोघेजण ॥ अनंत जन्मींचें तपाचरण ॥ दशरथाचें फळां आलें ॥६४॥
कोटिकंदर्पलावण्यखाणी ॥ तेजासी उणा वासरमणी ॥ कीं अनंत विजा पिळूनी ॥ रामरूप ओतलें ॥६५॥
तो लावण्यमृतसागर ॥ आजानबाहु श्रीरघुवीर ॥ गुरु आणि पितयासी नमस्कार ॥ करोन शस्त्रें वंदिलीं ॥६६॥
नानावाहनीं आरूढोनि रघुपति ॥ दावी युद्धाच्या अगाध रीति ॥ रथ फिरवी नानागती ॥ विस्मित पाहती जन सर्व ॥६७॥
मग दावी कुंजरयानफेरी ॥ सवेंचि तुरंगारूढ होय झडकरी ॥ रथचमक दावी नानापरी ॥ अलातचक्र जैसें कां ॥६८॥
चरणयुद्ध अस्त्रयुद्ध ॥ शस्त्ररिति नानाविध ॥ मल्लमेषकुंजरयुद्ध ॥ व्याघ्रसिंहयुद्धगती ॥६९॥
कूर्मवृषभनक्रयुद्ध ॥ जलमंडलयुद्धविशद ॥ अंतरिक्ष भूमि गदा प्रसिद्ध ॥ सकळ कलायुद्ध दाविलें ॥७०॥
शक्ति पाशुपत तोमर ॥ शूल परिघ लहुडी चक्र ॥ कंदुक भिंडिमाळा वज्र ॥ दावी रघुवीर गति त्यांची ॥७१॥
पाश असिलता मुद्रल ॥ शतघ्नी फरशांकुश कुंतसरळ ॥ यमदंष्ट्रा शब्दयुद्ध सबळ ॥ यंत्रमंत्रयुद्धगती ॥७२॥
नेत्र झांकोनि सोडी बाण ॥ पुढें पाहे मागें भेदी जाण ॥ दळसिंधू परतटाकगमन ॥ राजीवनयन दावीतसे ॥७३॥
एक सांडितांचि बाण ॥ कोट्यावधि व्हावे त्यापासून ॥ सकळ चमूचें शिरच्छेदन ॥ एकाचि बाणें करावें ॥७४॥
अग्न्यस्त्र पर्जन्यास्त्र ॥ वात पर्वत आणि वज्र ॥ माया ब्रह्म माहेश्र्वर ॥ भूतास्त्र पैं ॥७५॥
सिंह सर्प आणि गरुडास्त्र ॥ कामवैराग्य तारकासुर ॥ पाप नाम गंधर्वास्त्र ॥ दावी रघुवीर अस्त्रें हीं ॥७६॥
ब्रह्मशिरी विश्र्वजित ॥ या अस्त्रगति दावी रघुनाथ ॥ तैसेंचि करी सुमित्रासुत ॥ मान दशरथ डोलवी ॥७७॥
वसिष्ठ उठोनि ते अवसरीं ॥ श्रीरामसौमित्रांसी हृदयीं धरी ॥ दशरथाचा आनंद अंबरीं ॥ न समाये तेव्हां सर्वथा ॥७८॥
सभा विसर्जून दशरथ ॥ वसिष्ठ सौमित्र रघुनाथ ॥ प्रवेशते जाहले सदनांत ॥ आनंदयुक्त सर्वही ॥७९॥
यावरी एके दिवशी अजनंदन ॥ दर्पणीं विलोकीं निजवदन ॥ तों दाढींत शुभ्र केश देखोन ॥ काय बोलता जाहला ॥८०॥
म्हणे शीघ्र बोलवा ब्रह्मनंदन ॥ अष्टाधिकारी ऋषि प्रजाजन ॥ सकळ व्यवहारी वैश्यजन ॥ विवेकसंपन्न थोर थोर ॥८१॥
सकळांसी बैसवोनि एकांतीं ॥ निजगुह्य पुसे कौसल्यापति ॥ म्हणे राज्य द्यावें रामाप्रति ॥ ऐसें चित्तीं वाटतसे ॥८२॥
राज्यासी योगय रघुनायक ॥ जो गुणसमुद्र प्रतापार्क ॥ जो धीर वीर उदार देख ॥ लावण्यासागर श्रीराम ॥८३॥
अनंत जन्मींच्या तपाचे फळ ॥ तो हा श्रीराम तमालनीळ ॥ राज्य द्यावें हो तात्काळ ॥ सुमुहूर्त वेळ पाहोनियां ॥८४॥
ऐकोनि दशरथाचें वचन ॥ संतोषला ब्रह्मनंदन ॥ मानवले समस्त प्रजानन ॥ म्हणती धन्य धन्य दशरथा ॥८५॥
वसिष्ठादि ऋृषि समस्त ॥ पाहोनि उत्तम सुमुहूर्त ॥ चैत्रमास अतिविख्यात ॥ गुरुपुष्ययोग साधिला ॥८६॥
श्रीरामासी द्यावया राज्यपट ॥ सुमुहूर्त नेमिला अतिवरिष्ठ ॥ सर्व सामुग्री वसिष्ठ ॥ सिद्ध करिता पैं जाहला ॥८७॥
श्र्वेतवर्ण चौदंती गज ॥ क्षीरवर्ण आणिला हयराज ॥ छत्रचामरें तेजःपुंज ॥ मृगांकवर्ण साजिरीं ॥८८॥
पंचपल्लव सप्तमृत्तिका परिकर ॥ चतुःसमुद्रींचें आणिले नीर ॥ दिव्य सिंहासन पवित्र ॥ नूतन छत्र निर्मिलें ॥८९॥
दिव्य मंडप निर्मून ॥ तेथें मांडिलें सिंहासन ॥ जपासी बैसविले दिव्य ब्राह्मण ॥ वेदोनारायण साक्षात ॥९०॥
छप्पन्न देशींचे राजेश्र्वर ॥ शाण्णव कुळीचे राजकुमार ॥ ते येत जाहले समग्र ॥ अपार करभार घेऊनियां ॥९१॥
आनंदमय अयोध्यानगर ॥ सदनें श़ृंगारिलीं सुंदर ॥ अयोध्यावासी नारी नर ॥ मंडित समग्र अलंकारें ॥९२॥
राजमंदिरें श़ृंगारिलीं विशेष ॥ वरी झळकती रत्नजडित कळस ॥ उणें आणिती उडुगणांस ॥ रजनीमाजी स्वतेजे ॥९३॥
एकांतीं बोलावूनि रघुनाथ ॥ गुह्य गोष्टी सांगें दशरथ ॥ म्हणे बारे मज ग्रहपीडा आली बहुत ॥ काळ विपरीत पुढें दिसे ॥९४॥
अष्टमस्थानीं शनैश्र्वर निश्र्चिती ॥ द्वादशस्थानीं जाण बृहस्पति ॥ बारे मज मृत्युचिन्हें जाणवती ॥ बैसें रघुपति सिंहासनीं ॥९५॥
रामा तुझी मज वाटे खंती ॥ मज टाकोनियां रघुपति ॥ दूरी जाशील निश्र्चिती ॥ हेंचि चित्तीं वाटतसे ॥९६॥
तरी लावण्यामृतसागरा ॥ तमालनीळा राजीवनेत्रा ॥ श्रीराम घनश्यामगात्रा ॥ राज्य भारी चालवीं ॥९७॥
श्रीरामेंवंदिले पितृचरण ॥ म्हणे मज आज्ञाचि प्रमाण ॥ रामसीतेसी उपोषण ॥ करवी वसिष्ठ ते दिवशीं ॥९८॥
रघुनाथाहातीं दानें ॥ अपार करविलीं ब्रह्मनंदनें ॥ राम जानकी दोघेजणें ॥ कुशासनीं पहुडविलीं ॥९९॥
जो पुराणपुरुष परब्रह्म ॥ तया हातीं ऋृषि करवी होम ॥ आहुती घाली पुरुषोत्तम ॥ दृष्टांत उत्तम ऐका ते ॥१००
चकोराचे मुखीं अमृतधार ॥ वर्षें जैसा रोहिणीवर ॥ कीं धेनु पान्हा घाली सत्वर ॥ वत्सासी तृप्त व्हावया ॥१॥
कीं बाळकाचिया मुखांत ॥ माता स्तनपानें करी तृप्त ॥ कीं जलद बिंदु टाकी अकस्मात ॥ चातकमुखीं कृपेनें ॥२॥
ऐसीं अवदानें राम टाकित ॥ धूमे्रं नेत्र जाहले आरक्त ॥ यज्ञनारायण जाहला तृप्त ॥ राघवहस्तेंकरोनियां ॥३॥
जैसी गौतमी आणि भागीरथी ॥ तैसी कौसल्या आणि सुमित्रा सती ॥ विप्रांसी दानें अपार देती ॥ आनंद चित्तीं न समाये ॥४॥
दशरथासी विनवी लक्ष्मण ॥ मी श्रीरामसेवा करीन ॥ ऐकोन संतोषे अजनंदन ॥ कुरवाळी वदन सौमित्राचें ॥५॥
अयोध्यानगर वेष्टोनि जाणा ॥ उतरल्या राजयांच्या पृतना ॥ कोणी करी तयांची गणना ॥ पाहतां नयनां भुलवणी ॥६॥
श्रीराम बैसे राज्यपटीं ॥ तो सोहळा पहावया दृष्टीं ॥ सकळ सुरवरांच्या कोटी ॥ विमानारूढ पाहती ॥७॥
तंत वितंत घन सुस्वर ॥ चतुर्विध वाद्यांचा गजर ॥ नादें कोदलें अंबर॥ चिंतातुर सुर जाहले ॥८॥
निर्जर विनीविती कमलोद्भवा ॥ दशरथ राज्य समर्पी राघवा ॥ आमुचे बंदिसुटकेचा बरवा ॥ विचार कांहीं दिसेना ॥९॥
इंद्रपदातुल्य राज्य अपूर्व ॥ तें सोडोनियां सीताधव ॥ कासया येईल दशग्रीव ॥ वधावयाकारणें ॥११०॥
जरी तो मंगलभगिनीचा वर ॥ भक्तालागीं जाहला साकार ॥ तरी तपोवना येईल रघुवीर ॥ ऐसा विचार योजावा ॥११॥
मग विरिंचि सांगे विकल्पासीं ॥ तुवां सत्वर जावें अयोध्येसी ॥ प्रवेशावें कैकयीच्या मानसीं ॥ विघ्न राज्यासी करावें ॥१२॥
विकल्प म्हणे ते वेळां ॥ अयोध्येमाजी परम सोहळा ॥ दुःख द्यावयासी सकळां ॥ माझेनि तेथें न जाववे ॥१३॥
माझा प्रवेश होतां तेथ ॥ बहुतांसी होईल प्राणांत ॥ मांडेल एकचि अनर्थ ॥ माझेनि तेथें न जाववे ॥१४॥
शीतळ होईल वडवानळ ॥। मधुरता धरील हाळाहळ ॥ परी मज विकल्पाचें बळ ॥ क्षीण नव्हे कल्पांतीं ॥१५॥
देव म्हणती तुजविण ॥ हें कार्य साधील कवण ॥ आम्हां सोडवीं बंदींतून ॥ घेई पुण्य तूं एवढें ॥१६॥
ऐसें ऐकत चि वचन ॥ विकल्प निघाला तेथून ॥ जवळ केले अयोध्यापट्टण ॥ परी भीतरीं न जाववेचि ॥१७॥
अयोध्यावासी पुण्यशीळ ॥ सत्यवादी सात्विक प्रेमळ ॥ ज्यांकडे पाहों न शके काळ ॥ तेथें विकल्प प्रवेशेना ॥१८॥
ज्यांसी वेदाज्ञा वाटे प्रमाण ॥ नेणती परांचे दोष-गुण ॥ सदा सारासार विचार श्रवण ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥१९॥
जे निःसीम गुरुभक्त ॥ जे मातापित्यांसी भजत ॥ जे अनन्यब्राह्मणांसी वंदित ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥१२०॥
सदा आवडे हरिभजन ॥ श्रवण मनन हरिकीर्तन ॥ परद्रव्य ज्या तृणासमान ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥२१॥
दया उपजे देखतां दीन ॥ अंध पंगु वृद्ध क्षीण ॥ त्यांसी पाववी वस्त्र अन्न ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥२२॥
परललना मातृवत् ॥ जे वादप्रतिवादीं मुके होत ॥ जे ईश्र्वररूप पाहती संत ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥२३॥
सर्वांभूतीं एक रघुनाथ ॥ ऐशी जयांसी पूर्ण प्रचीत ॥ प्रपंचीं वर्ततां विरक्त ॥ तेथें विकल्प बाधीना ॥२४॥
जे ब्रह्मानंदीं पूर्ण धाले ॥ जे आपणा आपण विसरले ॥ तेथें विकल्पाचें बळ न चले ॥ कल्पांतींही सर्वथा ॥२५॥
असो पुण्यवंत अयोध्येचे जन ॥ त्यांसी विकल्प पळे देखतां दुरून ॥ प्रवेशावया अयोध्यापट्टण ॥ सामर्थ्य नव्हे सहसाहि ॥२६॥
तों कैकयीची दासी मंथरा ॥ ते पूर्वींच द्वेषी रघुवीरा ॥ परम पापिणी सीतावरा ॥ सर्वदाहि निंदितसे ॥२७॥
प्रातःकाळीं अहिल्योद्धार ॥ सेजेसीं असतां रामचंद्र ॥ झाडितां बळेंचि केर ॥ रामावरी घालित ॥२८॥
तो अंगावरी येतां केर ॥ दैवहत होईल वज्रधर ॥ म्हणोन ते दासी अपवित्र ॥ रामावरी रज उडवी ॥२९॥
प्रत्यहीं ऐसेंचि करित ॥ देखतां क्रोधावला जनकजामात ॥ म्हणे तूं कुब्जा होईं यथार्थ ॥ कुरूप वक्र सर्वांगीं ॥१३०॥
मग ते लागे श्रीरामापायीं ॥ म्हणे राघवा मज उश्शाप देई ॥ मग जगदानंदकंद ते समयीं ॥ काय बोलता जाहला ॥३१॥
म्हणे पुढील अवतारीं पूर्ण ॥ कंसावधार्थ मथुरे येईन ॥ तेव्हां तुज उद्धरीन ॥ दिव्य करीन रूप तुझें ॥३२॥
असो अयोध्येबाहेर दूर ॥ पुष्पवाटिका परम सुंदर ॥ सदा सुफळ तरुवर ॥ विकल्प सत्वर आला तेथें ॥३३॥
जो भुवनच्छेदक कुठार ॥ कीं स्नेहकर्पूरदाहक वैश्र्वानर ॥ कीं प्रीतिमेघविदारक समीर ॥ परम तीव्र स्वरूप ज्याचें ॥३४॥
हा भजनमार्गींचा मारक मांग ॥ परम द्वेषी विष्ठाभक्षक काग ॥ कीं द्वेषवारुळांतील भुजंग ॥ धुसधुसीत विकल्प हा ॥३५॥
तो मत्सरवनींचा वृक थोर ॥ कीं निर्दयसमुद्रींचा नक्र ॥ कीं परनिंदाजल्पक खर ॥ विकल्प साचार जाणिजे ॥३६॥
विकल्प नोहे तो श्र्वान ॥ धांवे भक्तांवरीं वसवसोन ॥ आनंदरसपात्र उलंडोन ॥ न लागतां क्षण टाकितो ॥३७॥
असो हिंवरवृक्षीं तो विकल्प ॥ बैसला असे सुखरूप ॥ तंव तेथें मंथरा पापरूप ॥ पुष्पें न्यावया पातली ॥३८॥
हिंवरछायेसी ते अवसरी ॥ मंथरा बैसली क्षणभरी ॥ विकल्प प्रवेशला तिच्या अंतरीं ॥ अत्यंत कुपात्र देखोनियां ॥३९॥
जो कां निर्दय आचारहीन ॥ नावडे हरिकथा पुराणश्रवण ॥ सदा जल्पत परदोषगण ॥ विकल्प येऊन राहे तेथें ॥१४०॥
साधु संत ब्राह्मण त्यांसी द्वेषी रात्रंदिन ॥ भूतदया नावडे मनांतून ॥ विकल्प येऊन राहे तेथें ॥४१॥
वेदाविरुद्ध जे वर्तत ॥ नसतेंचि वाढविती कुमत ॥ कोठें विश्र्वास न धरी चित्त ॥ विकल्प येऊन राहे तेथें ॥४२॥
असो मंथरेचे मनीं ॥ विकल्प संचरला ते क्षणीं ॥ तों पक्व काळिंगण देखोन नयनीं ॥ प्रीतीकरोनि भक्षित ॥४३॥
पुष्पें वेचितां कुश्र्चळ ॥ मनीं उठती द्वेषकल्लोळ ॥ गृहास परतली तात्काळ ॥ कलह प्रबल लावावया ॥४४॥
तों कैकयीचे गृहीं सोहळा होत ॥ मंडप उभविले नभचुंबित ॥ जन अवघे आनंदभरित ॥ चिंतारहित सर्वहि ॥४५॥
ऐसें मंथरेनें देखतां ॥ परम द्वेष वाटे चित्ता ॥ जैशा वसंतीं कोकिळा गर्जतां ॥ दुःख वायसां उपजे पैं ॥४६॥
आम्र येतां पाडास ॥ मुखरोग प्राप्त होय कागांस ॥ दृष्टीं देखतां राजहंस ॥ दुःख विशेष वाटे तयां ॥४७॥
कीं देखोन संतांच्या मूर्ती ॥ निंदक संतापती चित्तीं ॥ देखोन पंडितांची व्युत्पत्ती ॥ अयोग्या चित्तीं द्वेष वाटे ॥४८॥
कीं देखोन मृगेंद्राचा प्रताप ॥ श़ृगालासी चढे संताप ॥ कीं देखोनि श्रीमंताचें स्वरूप ॥ जेंवी दुर्जन चरफडती ॥४९॥
कीं देखोन धार्मिकाची लीला ॥ अपवित्रासी खेद आगळा ॥ कीं पतिव्रता देखोनि डोळां ॥ व्यभिचारिणी वीटती ॥१५०॥
शशांक देखतां विटती तस्कर ॥ दिवाभीतां नावडे दिनकर ॥ कीं हिंसकांस तत्त्वविचार ॥ मनींहून नावडे ॥५१॥
तैसा सोहळा देखोन मानसीं ॥ परम संतापली ते दासी ॥ रामनिधानासी विवसी ॥ आड आली साक्षेपें ॥५२॥
ते कलहपीठींची देवता ॥ कीं ते दुःखकल्लोळप्रवाहसरिता ॥ गृहांत अग्नि लागे अवचिता ॥ तैशी आंत प्रवेशली ॥५३॥
आंगणीं शरीर टाकी तात्काळ ॥ धबधबां पिटी वक्षःस्थळ ॥ कैकयीस म्हणे तूं केवळ ॥ अभागीण सर्वस्वें ॥५४॥
अगे बुद्धिहीन सर्वांत ॥ तुझें तुज न कळे हित ॥ मातुळगृहीं पाठविले तुझे सुत ॥ राज्यीं रघुनाथ स्थापिती ॥५५॥
तुज अवदशा आली यथार्थ ॥ सौभाग्य गेलें वाहात ॥ देशधडी केला भरत ॥ तुज अनर्थ समजेना ॥५६॥
राज्यीं बैसतां रघुनंदन ॥ तुझे पुत्र टाकील वधोन ॥ कैकयी तुज शिकवील कोण ॥ मजवांचून बुद्धि आतां ॥५७॥
मग तिजप्रति कैकयी बोलत ॥ मज भारत तैसाच रघुनाथ ॥ तूं हा खेद न करी यथार्थ ॥ कदा अनर्थ करूं नये ॥५८॥
ऐसें बोलोनि सत्वर ॥ कंठींचें पदक आणि हार ॥ तिच्या गळ्यांत घाली परिकर ॥ दासी आपुली म्हणोनि ॥५९॥
पदक आणि मुक्तामाळा ॥ मंथरेनें तोडून टाकिल्या ॥ तोंड घेतलें ते वेळां ॥ राज्य बुडालें म्हणोनी ॥१६०॥
स्नेहें धांवोनि कैकयी ॥ तीस धरती झाली हृदयीं ॥ विकल्प प्रवेशला ते समयीं ॥ चित्तगृहीं कैकयीच्या ॥६१॥
कैकयी तीस म्हणे ते समयीं बरी युक्ति योजलीस लवलाहीं तूं माझी प्राणसखी होसी पाहीं ॥ करूं कायी सांग आतां ॥६२॥
भरत तो नाहीं जवळी ॥ रामासी राज्य देती प्रातःकाळीं ॥ अयोध्यावासी लोक सकळी ॥ श्रीरामाकडे मुरडले ॥६३॥
वसिष्ठ आणि दशरथ ॥ यांसी प्राणाहून आवडे रघुनाथ ॥ ते तों माझा वचनार्थ ॥ न मानिती कदाही ॥६४॥
मंथरा म्हणे ऐक साचार ॥ पूर्वींचे मागें दोन वर ॥ तुवां रथ सांवरिला घालोनि कर ॥ शक्राचे युद्धसमयीं पै ॥६५॥
ऐसें गांठीस असतां शस्त्र ॥ तुज भय नाहीं अणुमात्र ॥ राज्यीं स्थापून तुझा पुत्र ॥ रामचंद्र वना धाडीं ॥६६॥
मनुसंख्या संवत्सर ॥ वनासी धाडीं रघुवीर ॥ चतुर्दश वर्षात तुझा पुत्र ॥ चवदा भुवनें जिंकील पैं ॥६७॥
वना निघतां रामचंद्र ॥ समागमें जाईल सौमित्र ॥ काननीं राक्षस परम दुर्धर ॥ रामलक्ष्मणां भक्षितील ॥६८॥
राक्षसें भक्षिल्या रघुनंदन ॥ भरतासी सहजचि कल्याण ॥ यालागीं वर दोनी घे मागून ॥ रायापाशीं आतांचि ॥६९॥
वनासी निघतां रघुनाथ ॥ प्राण त्यागील दशरथ ॥ तेहि गोष्टीचें तुजला हित ॥ राज्यीं भरत स्थापावया ॥१७०॥
रामाचे आवडते भक्त ॥ तेहि बाहेर घालूं समस्त ॥ आतां येईल दशरथ ॥ करीं अनर्थ येथेंचि ॥७१॥
ऐसीं ते दासीचीं वचनें ॥ हृदयीं धरिलीं कैकयीनें ॥ जैसें वमन होतांचि श्र्वानें ॥ उचलोनियां घेइंजे ॥७२॥
कीं शिंदीवृक्षापासून ॥ किंचित निघतां मद्यजीवन ॥ मद्यपी जैसा वोढवी वदन ॥ तैसेंचि वचन मानलें ॥७३॥
मर्कटासी मदिरारस पाजिला ॥ त्यांत वृश्र्चिकें दंश केला ॥ त्यामाजीं भूतसंचार झाला कैकयीस जाहलें तैसेंचि ॥७४॥
अलंकार काढिले झडकरीं ॥ तोडून टाकिली गळसरी ॥ केशमुक्त उर्वीवरी ॥ निद्रा करी सक्रोधें ॥७५॥
तंव ते भोगसमयाची वेळ ॥ कैकयीगृहा आला भूपाळ ॥ राजा मंथरेसि पुसे उतावेळ ॥ राीण आमुची कोठें पैं ॥७६॥
तंव ते बोले पापखाणी ॥ पैल ते पडली तुमची राणी ॥ काय आहे तिचे मनीं ॥ तें तो न कळेचि आम्हांतें ॥७७॥
मग कैकयीजवळी येऊन ॥ करें कुरवाळी राजा वदन ॥ दिधलें दशरथासी लोटून ॥ झिडकारून एकीकडे ॥७८॥
म्हणे परता होईं नृपा नष्टा ॥ असत्यवादिया क्रियाभ्रष्टा ॥ तुझे अंतरींचा भाव खोटा ॥ सर्वही म्यां ओळखिला ॥७९॥
ऐसे शब्द ऐकतां तीव्र ॥ धगधगिलें रायाचें अंतर ॥ चरण तिचे धरी सत्वर ॥ येरी लोटी परतेंचि ॥१८०॥
राजा म्हणे संभ्रम होत ॥ राज्यीं स्थापितों रघुनाथ ॥ तूं विघ्न न करीं येथ ॥ शरणागत तुझा मी ॥८१॥
वस्त्रें भूषणें अलंकार ॥ अपेक्षित देईन समग्र ॥ तुझ्या वचनालागीं निर्धार ॥ प्राण वेंचीन जाणपां ॥८२॥
मी असतां गळसरी ॥ तोडून टाकिली महीवरी । मागुता जावोनि चरण धरी ॥ लोटी निजकरीं कैकयी ॥८३॥
स्त्रीलोभाचिये आवडी ॥ प्राणी नाडिले लक्षकोडी ॥ जन्म मरणांचिया ओढी ॥ माजी पडिले बहुतचि ॥८४॥
स्त्रीलोभ परम दारुण ॥ पूर्वीं नाडले बहुतजण ॥ मूर्तिमंत भव्यव्याधि कामिन ॥ भुलवि सज्ञान जाणते ॥८५॥
संसारअनर्थास मूळ ॥ तो स्त्रीसंबंध जाण केवळ ॥ स्त्रीलोभें पापें सकळ ॥ आंगीं येऊन झगटती ॥८६॥
असो तो राजा दशरथ ॥ स्त्रीलोभें जाहला भ्रांत ॥ कैकयीस म्हणे माग इच्छित ॥ तें मी यथार्थ पुरवीन ॥८७॥
कैकयीस संकेत दावी मंथरा ॥ सांडूं नको पूर्वील निर्धारा ॥ मागून घेईं दोहीं वरां ॥ वना रघुवीरा पाठवीं ॥८८॥
कैकयी म्हणे नृपनायका ॥ माझ्या स्वर्गीच्या दोन्ही भाका ॥ न द्याल तरी उणें देखा ॥ येईल वंशा तूमच्या ॥८९॥
राजा म्हणे माग सत्वर ॥ तुज दीधले अपेक्षित वर ॥ मग म्हणे वना धाडीं रघुवीर ॥ राज्य भरतासी समर्पीं ॥१९०॥
जवळीं असतां रघुनायक ॥ त्याकडे होतील सकळ लोक ॥ यालागीं दूर वनासी देख ॥ आतांचि शीघ्र पाठवावें ॥९१॥
मनुसंख्यासंवत्सर ॥ राज्य करील माझा पुत्र ॥ मग तुम्ही आणावा रघुवीर ॥ अथवा तिकडेच ठेविजे ॥९२॥
ऐसें ऐकतांचि वचन ॥ गजबजलें रायाचें मन ॥ वाटे विद्यल्लता येऊन ॥ अंगावरी पडियेली ॥९३॥
कीं शरीर अग्नींत पडलें ॥ कीं काळिजीं कर्वत घातले ॥ कीं पर्वताचे कडे कोसळले ॥ आंगावरी अकस्मात ॥९४॥
कैकयीवचन प्रळयाग्न ॥ जाळीत चालिला आयुष्यकानन ॥ मग तिचे धांवोन धरी चरण ॥ पदर पसरून मागतसे ॥९५॥
जो जो मागसील पदार्थ ॥ तो तो पुरवीन समस्त ॥ परी सुकुमार माझा रघुनाथ ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥९६॥
मी पृथ्वीपति राजा दशरथ ॥ परी तुझा असें शरणागत ॥ सुकुमार माझा रघुनाथ ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥९७॥
पट्टराणिया समस्त ॥ तुझ्या सेवेसी लावीन यथार्थ ॥ परी सुकुमार माझा रघुनाथ ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥९८॥
जो लावण्यामृतसागर ॥ उदार धीर गुणगंभीर ॥ कोमळगात्र रघुवीर ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥९९॥
काय रघुत्तमें अन्याय केला ॥ एवढा त्यावरी कोप धरिला ॥ डोळस तमालनील सांवळा ॥ वनाप्रति धाडूं नको ॥२००॥
भरतापरीस रघुनंदन ॥ तुज प्रिय होता मनांतून ॥ आतां कां कठीण केलें मन ॥ मजलागून सांग तें ॥१॥
कैकयीपुढें पसरी पदर ॥ वना धाडूं नको शतपत्रनेत्र ॥ यरी म्हणे तूं अधम साचार ॥ माझीं वरदानें न देसी तूं ॥२॥
तुझे पुर्वज संपूर्ण ॥ भाकेकारणें वेंचिती प्राण ॥ त्यांचिये वंशीं जन्मोन ॥ डाग लाविला कुळासी ॥३॥
कैकयीशद्बवज्र कठिण ॥ रायाचें हृदय जाहलें चूर्ण ॥ भूमीवरी मूर्च्छा येऊन ॥ निचेष्टित पडियेला ॥४॥
इतुका रात्रीं वर्तला वृत्तांत ॥ तों प्रातःकाळीं आला सुमंत ॥ रायासी करून प्रणिपात ॥ वचन बोलता जाहला ॥५॥
सर्व साम्रगी जाहली पूर्ण ॥ वाट पाहत ब्रह्मनंदन ॥ अरुणोदय जाहला चंडकिरण ॥ उदय करूं पाहतो ॥६॥
तरी तुम्हीं येऊनियां तेथ ॥ राज्यीं स्थापावा रघुनाथ ॥ वचन न बोलतां दशरथ ॥ चकित सुमंत विलोकी ॥७॥
मनीं विचारी अजसुत ॥ ही मात ऐकतां रघुनाथ ॥ वनास जाईल यथार्थ ॥ थोर अनर्थ ओढवला ॥८॥
कैकयी म्हणे सुमंता ॥ येथवरी आणीं रघुनाथा ॥ मी त्यांसी सांगेन अवघी वार्ता ॥ जे जाहली कथा पूर्वींची ॥९॥
रायास निद्रा लागली जाण ॥ यालागीं न बोलेचि वचन ॥ तो इकडे ब्रह्मपुत्रें संपूर्ण ॥ सामग्री सिद्ध केली असे ॥२१०॥
सुमंत म्हणे कैकयीलागून ॥ रायें भूमीवरी कां केलें शयन ॥ तों दशरथे स्फुंदस्फुंदोन ॥ रुदन करूं लागला ॥११॥
म्हणे सुमंता ऐक वचन ॥ माण् जवळी आलें मरण ॥ येथवरी आणी रघुनंदन ॥ कोणासी वर्तमान न सांगावें ॥१२॥
सुमंत आज्ञा वंदून ॥ निघाला तेव्हां म्लानवदन ॥ जैसा सूर्य ग्रहणीं कलाहीन ॥ तैसे आनन दिसतसे ॥१३॥
विचार करी सुमंत ॥ रामधामाकडे जात ॥ जैसा मुमुक्षु संसारतापें संतप्त ॥ वेगें येत संतसदना ॥१४॥
केवळ आत्मप्राप्तीचें स्थान ॥ तैसें दिसे रामसदन ॥ चारी महाद्वारें ओलांडून ॥ जाता जाहला तेधवा ॥१५॥
दृष्टी पाहावया रघुवीर ॥ क्रमोनि गेला स्थूळदेहद्वार ॥ दुसरें सूक्ष्म सुंदर ॥ तत्त्वांसहित ओलांडिलें ॥१६॥
पुढें क्रमोनियां कारण ॥ वेगें निघाला प्रधान ॥ तों महाकारण दैदीप्यमान ॥ चौथें द्वार देखिलें ॥१७॥
चतुर्थ द्वारींची पाहतां रचना ॥ ब्रह्मानंद जाहला मना ॥ तुर्येचा उंबरा ओलांडूनि जाणा ॥ पुढें सत्वर जातसे ॥१८॥
तों मणिमय मंडपप्रभा घन ॥ त्यासी आठ पायऱ्या दैदीप्यमान ॥ श्रवण कीर्तन स्मरण ॥ पादसेवन तें चौथें ॥१९॥
अर्चन वंदन दास्य सख्य ॥ चढे सत्वर प्रधान देख ॥ तों स्वानंदचौकीवरी सीतानायक ॥ प्रधानोत्तमें विलोकिला ॥२२०॥
मग नवविधा भक्ति आत्मनिवेदन ॥ सुमंतें केलें साष्टांग नमन ॥ तंव तो कमलपत्राक्ष सुहास्यवदन ॥ काय तेव्हां बोलिला ॥२१॥
सुमंता तूं मुख्य प्रधान ॥ आम्हांस ज्येष्ठबंधूसमान ॥ तुझे निर्मळ गुण पाहोन ॥ ब्रह्मानंद मज वाटे ॥२२॥
मग तो जोडूनि दोन्ही कर ॥ उभा राहे राघवासमोर ॥ सांगे दशरथें सत्वर ॥ कैकयीसदनीं बोलाविलें ॥२३॥
आतां कैकयीसदना श्रीराम ॥ कैसा जाईल पूर्णब्रह्म ॥ तें कथाकौतुक सप्रेम ॥ संत सज्जन ऐकोत पां ॥२४॥
श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ भक्तिज्ञानवैराग्यभांडार ॥ दृष्टांत रत्नेंअपार ॥ माजी सतेज झगमगती ॥२५॥
ब्रह्मानंदा श्रीधरवरा ॥ श्रीमद्भीमातटविहारा ॥ पुराणपुरुषा निर्विकारा ॥ जगद्वंद्या अभंगा ॥२६॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार । सदा परिसोत पंडित चतुर ॥ नवमाध्याय गोड हा ॥२२७॥
॥श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
श्रीरामविजय – अध्याय १० वा
श्री गणेशाय नमः॥
श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
संतसज्जनांची मांदी मिळाली ॥ देखोनि वाग्देवी धांविन्नली ॥ शब्दरत्नांची भरणीं भरलीं ॥ वेगें आणिली भक्तिपेठे ॥१॥
पाहोनि ग्राहकांची आवडी ॥ परीक्षक तैसेंचि रत्न काढी ॥ कीं सुगरणीं जैसी वाढी ॥ अपेक्षा पाहूनि क्षुधितांची ॥२॥गात्रें पाहूनि भूषणें ॥ लेवविती पैं शाहाणे ॥ कीं दिनमान पाहून उष्णकिरणें ॥ दया जैसें पाविजे ॥३॥
कीं पाहूनियां समयघटिका ॥ उदय होय जेंवि शशांका ॥ कीं वर्षाकाळींचे देखा ॥ मेघ जैसे वर्षती ॥४॥
कीं ऋतुकाळीं येती फळें ॥ कीं उत्तम काळ पाहूनि भले ॥ सत्कर्में करिती सकळें ॥ निष्कामबुद्धीकरूनियां ॥५॥
कीं वेदांचें अंतर पाहूनि देख ॥ चालताति शास्त्रांचे तर्क ॥ कीं लवण पाहूनि उदक ॥ धांवे जैसें त्वरेनें ॥६॥
तैसें श्रोत्यांचें जाणोनि अंतर ॥ रामकथा आरंभिली साचार ॥ बोलिला वाल्मीक ऋषीश्र्वर ॥ तेंचि चरित्र परिसा पां ॥७॥
शब्दभवाब्धि भरला अपार ॥ कवितालक्ष तारूं थोर ॥ स्फुर्तिवायूच्या बळें सत्वर ॥ जहाज चाले त्वरेनें ॥८
सद्गुरुकृपा हेंचि बंदर ॥ तेथें शब्दरत्नें भरलीं अपार ॥ संतपेठेसी आणिलीं साचार ॥ ग्राहक थोर म्हणोनियां ॥९॥
तरी सादरता देऊनि धन ॥ घ्या जी शब्दरत्नें परीक्षा करून ॥ असो पूर्वोध्यायीं सुमंत प्रधान ॥ श्रीरामगृहासी पातला ॥१०॥
शोकाकुलित होऊनि ॥ दशरथ पडला कैकयीसदनीं ॥ अग्निसंगेकरूनि ॥ मुक्त जैसें आहाळलें ॥११॥
ग्रहणकाळीं सूर्यचंद्र ॥ दिसती कळाहीन साचार ॥ कीं पंकगर्तेत सुकुमार ॥ हंस जैसा रुतला ॥१२॥
तैसा जाण द्विपंचरथ ॥ पडिला असे शोकग्रस्त ॥ सुमंत पाठविला त्वरित ॥ श्रीरामासी आणावया ॥१३॥
असो सुमंत म्हणे जी श्रीरामा ॥ रायें बोलाविलें कैकयीधामा ॥ पुराणपुरुष सर्वात्मा ॥ तात्काळ उठोनि चालिला ॥१४॥
रथीं बैसला ते क्षणीं ॥ नवमेघरंग चापपाणी ॥ भक्तकैवारी कैवल्यदानी ॥ वेदपुराणीं वंद्य जो ॥१५॥
वस्त्रालंकारमंडित पूर्ण ॥ पाहती सर्व अयोध्याजन ॥ म्हणती कोट्यानकोटी मीनकेतन ॥ श्रीरामावरूनि ओंवाळिजे ॥१६॥
श्रीराममुकुटींची दिव्य कळा ॥ तेणें रविमंडप उजळला ॥ त्या तेजांत सूर्य बुचकळला ॥ प्रकाश पडला पृथ्वीवरी ॥१७॥
मकराकार शोभती कुंडलें ॥ कीं प्रळयाग्नीनें नेत्र उघडिले ॥ कीं कल्पांतविजूचे उमाळे ॥ शीतळ जाहले सर्वही ॥१८॥
अनंत बाळसूर्याच्या कळा ॥ श्रीरामरूपीं लोपल्या सकळा ॥ कीं ब्रह्मानंद रस ओतिला ॥ सगुणलीला धरूनियां ॥१९॥
सुवर्णोदकनदी निर्मळ ॥ मेरुपाठारीं वाहे सदा काळ ॥ तैसें केशरदिव्यतिलक भाल ॥ श्रीरामाचें शोभतसे ॥२०॥
अंगी दिव्य चंदन चर्चित ॥ अयोध्येमाजी सुवास बहंकत ॥ तेणें घ्राणदेवता नाचत ॥ निजानंदें करूनियां ॥२१॥
गुणीं ओविलीं भगणें सकळें ॥ तैसे मुक्ता हार शोभती चांगले ॥ अनंत ब्रह्मांडें एकेचि वेळे ॥ एकसरें डोलती ॥२२॥
अपार राहिले भक्त प्रेमळ ॥ म्हणोनि रुंदावलें वक्षःस्थळ ॥ दिव्य तेज पदक निर्मळ ॥ प्रभेनें निराळ कोंदलें ॥२३॥
अजानुबाहु रघुनंदन ॥ करीं विराजत चापबाण ॥ कटीं मेखळा पीतवसन ॥ चपळेहून झळकतसे ॥२४॥
असो ऐसा रघुनाथ ॥ रथारूढ विरिंचितात ॥ छप्पन्न देशींचे राजे समस्त ॥ देखोनियां आनंदले ॥२५॥
पुढें चालत चतुरंग दळ ॥ धडकत वाद्यांचा कल्लोळ ॥ श्रीराम पाहावया सकळ ॥ उतावीळ जन जाहले ॥२६॥
पाहतां श्रीरामाचें मुखकमळ ॥ राजे आनंदले सकळ ॥ म्हणती जन्म जाहला सुफळ ॥ तमालनीळ देखिला ॥२७॥
धन्य धन्य तो दशरथ ॥ जयाच्या उदरीं अवतरला रघुनाथ ॥ यासी राज्यपद यथार्थ ॥ देईल आतां संभ्रमें ॥२८॥
तो सोहळा पाहूनि नयनां ॥ जाऊं आपुल्या स्वस्थाना ॥ असो ऐसा मिरवत रामराणा ॥ कैकयीसदनासमीप आला ॥२९॥
जवळी आला ऐकोनि रघुनाथ ॥ स्फुंदस्फुंदोनि रडे दशरथ ॥ लोकां बाहेर टाकोनि जात ॥ श्रीराम दशरथाजवळी पैं ॥३०॥
लक्ष्मण आणि सुमंत ॥ यांसहित प्रवेशे रघुनाथ ॥ तों मुर्च्छित पडला दशरथ ॥ नयनीं वाहत अश्रुधारा ॥३१॥
रामें दशरथासी केलें नमन ॥ वंदिलें कैकयीचे चरण ॥ येरी म्हणे विजयी पूर्ण ॥ सर्वदाही होसी तूं ॥३२॥
श्रीराम पुसे कैकयीसी ॥ काय व्यथा रायाचे मानसी ॥ कां शयन केलें भूमीसी ॥ मजप्रति सांगिजे ॥३३॥
कैकयी सांगे समाचार ॥ रायें मज दिधले दोन वर ॥ ते मी मागतां साचार ॥ दुःख थोर वाटलें ॥३४॥
मग बोले रघुनंदन ॥ ते मी भाक पुरवीन ॥ येरी म्हणे तूं वनासी करीं गमन ॥ चतुर्दश वर्षें पर्यंत ॥३५॥
सांगातें नेईं सुमित्रासुत ॥ राज्य करील माझा भरत ॥ तूं वनीं होसील यशवंत ॥ सीताकांत अवश्य म्हणे ॥३६॥
मातेची आज्ञा सर्वथा ॥ न मोडावी प्रमाण शास्त्रार्था ॥ संन्यास जरी घेतला तरी माता ॥ वंदावी हें साचार ॥३७॥
प्राणाहून पलीकडे ॥ माझा भरत मज आवडे ॥ त्यास राज्य देतां मत सांकडें ॥ सर्वथाही वाटेना ॥३८॥
भूधर अवतरला लक्ष्मण ॥ परम क्रोधावला जाण ॥ भ्रकुटीये आंठी घालोन ॥ नेत्रयुगुल वटारिलें ॥३९॥
जैसा विवेकबळेंकरून ॥ क्रोध आवरिती साधकजन ॥ तैसाचि उगा राहिला लक्ष्मण ॥ भीड धरून रामाची ॥४०॥
असो कैकयीस नमून रामराणा ॥ आला कौसल्येच्या सदना ॥ परमानंद पावला मना ॥ तपोवना जावया ॥४१॥
कीं दैत्य वधावया जातां स्वानंद ॥ गजवदन आणि वीर स्कंद ॥ नमिलें अन्नपूर्णेचें चरणारविंद ॥ ब्रह्मानंदें करूनियां ॥४२॥
कीं करूं जातां अमृतहरण ॥ सुपर्णे वंदिले जननीचरण । त्याजपरी रघुनंदन ॥ कौसल्येसी नमीतसे ॥४३॥
सांगीतलें सकळ वर्तमान ॥ धगधगिलें कौसल्येचें मन ॥ भूमीसी पडली मूर्च्छा येऊन ॥ वाटे प्राण चालिला ॥४४॥
किंवा हृदयीं शस्त्र खोंचलें ॥ कीं लोभियाचें धन हरविलें ॥ तैसे कौसल्येसी वाटलें ॥ आज्ञा मागतां श्रीरामें ॥४५॥
मग म्हणे घनश्यामगात्रा ॥ रामा माझ्या राजीवनेत्रा ॥ मज सांडोनि पवित्रा ॥ कैसा वना जाशील ॥४६॥
माझे पुष्पवाटिकेआंत ॥ राहें चतुर्दश वर्षेपर्यंत ॥ कोणासी तूं न भेटें यथार्थ ॥ राहें गुप्त राघवा ॥४७॥
श्रीराम म्हणे माते ॥ तैसें नव्हे जाणें वनातें ॥ सत्य करावया पितृवचनातें ॥ दंडकारण्या जाईन मी ॥४८॥
पश्र्चिमेस उगवेल चंडकिरण ॥ परी मी न मोडीं पितृवचन ॥ होईन भाकेसी उत्तीर्ण ॥ नसे अनमान सर्वथा ॥४९॥
जन्मोनियां जनकपोटीं ॥ साच न करवे त्याची गोष्टी ॥ तरी अपकीर्तीनें सृष्टी ॥। भरोनियां उचंबळे ॥५०॥
साच न करवे पितृवचन ॥ व्यर्थ काय जन्मास येऊन ॥ विगतधवेचें सुंदरपण ॥ किंवा ज्ञान दांभिकाचें ॥५१॥
कीं वोडंबरीचें शूरत्व जाण ॥ कीं अजाकंठींचें जैसे स्तन ॥ कीं नटामाजील कामिन ॥ कीं कंटकवन सधन पैं ॥५२॥
कीं जन्मांधाचे विशाळ नेत्र ॥ कीं मद्यपियाचें अपवित्र पात्र ॥ कीं अदात्याचें उंच मंदिर ॥ व्यर्थ काय जाळावें ॥५३॥
यालागीं पुत्र तोचि धन्य ॥ जो साच करी पितृवचन ॥ तरी मज वना जावयालागून ॥ आज्ञा देईं अंबे तूं ॥५४॥
म्हणोनि श्रीरामें धरिले चरण ॥ उभा राहिला कर जोडून ॥ धबधबां वक्षःस्थळ बडवून ॥ कौसल्येनें घेतलें ॥५५॥
नगरीं जेव्हां फुटली मात ॥ कीं वना जातो श्रीरघुनाथ ॥ वर्तला एकचि आकांत ॥ पडिले मूर्छित लोक तेव्हां ॥५६॥
कौसल्या म्हणे रघुनंदना ॥ सुकुमारा जगन्मोहना ॥ माझी मोडोनियां आज्ञा ॥ कैसा वना जातोसी ॥५७॥
श्रीरामासी म्हणे लक्ष्मण ॥ मज आज्ञा देईं अणुप्रमाण ॥ कैकयीचें शिर छेदून ॥ संतोषवीन सकळांसी ॥५८॥
रघुपति तूं वना जातां व्यर्थ ॥ प्राण त्याजील दशरथ ॥ राज्य बुडेल समस्त ॥ अयोध्या ओस होईल ॥५९॥
परम प्रेमळ बंधु भरत ॥ तो राज्य न करील यथार्थ ॥ इचा वध करितां सत्य ॥ तोही सुख पावेल ॥६०॥
सकळ अनर्थांचें कारण ॥ कैकयी असत्याचें भाजन ॥ इजला टाकितां वधून ॥ सकळ जन आनंदती ॥६१॥
जैसी समूळ टाकितां दुर्वासना ॥ साधक पावती आत्मसदना ॥ कीं रजनी सरतां सकळ जनां ॥ सूर्योदयीं आनंद ॥६२॥
मग बोले श्रीराम ॥ प्राणांत जाहलिया विपरीत कर्म ॥ सहसा न करावें हें वर्म ॥ हृदयीं धरीं लक्ष्मणा ॥६३॥
कौसल्या सुमित्रा जैशा माता ॥ तैशीच कैकयी जाण तत्वतां ॥ तियेचा वध करितां ॥ मग यश कैचें आम्हांतें ॥६४॥
लक्ष्मण म्हणे श्रीरामातें ॥ तरी मज न्यावें सांगातें ॥ नाहीं तरी प्राण त्यागीन येथें ॥ मग तूं वना सुखें जाय ॥६५॥
तों सुमित्रा म्हणे रघुनंदना ॥ माझा लक्ष्मण नेईं वना ॥ सेवील तुझिया निजचरणां ॥ प्रेमभावेंकरूनियां ॥६६॥
रामा तुजवेगळा एक क्षण ॥ सर्वथा न राहे लक्ष्मण ॥ वनीं फळें जीवन आणून ॥ शय्येसी तृण निजावया ॥६७॥
तुझी सेवा करील परिकर ॥ तेणें आनंद मज थोर ॥ ऐसें बोलतां सुमित्रेचें नेत्र । प्रेमोदकें भरून आले ॥६८॥
मग उर्मिलेचें समाधान ॥ करूनियां लक्ष्मण ॥ सिद्ध जाहला प्रयाण ॥ वनाप्रति करावया ॥६९॥
कौसल्या म्हणे रघुनंदना ॥ बारे मज टाकूनि जासी वना ॥ कांटे पाषाण तुझिया चरणां ॥ चालतां रज खुपतील ॥७०॥
जडितांबरें सर्व सांडोनि ॥ कैसा राहशील वल्कलें वेष्टुनि ॥ भ्रमरपर्यंक त्यजोनि ॥ भूमिशयनें केंवि करिशी ॥७१॥
त्यजूनि रत्नजडित कोटीर ॥ कैसा राखसी जटाभार ॥ रामा तुझी तनु सुकुमार ॥ वातउष्णें श्रमेल कीं ॥७२॥
सुगंध परिमळ त्यजूनि परम ॥ कैसें चर्चिसी भस्म ॥ वनीं राक्षस दुर्धर परम ॥ छळावया तुज येतील ॥७३॥
वनीं सांडपसी तूं जगजेठी ॥ म्ग तुझी कोण राखील पाठी ॥ शोकें कौसल्या हृदय पिटी ॥ म्हणे काय करूं आतां ॥७४॥
मग औषधी मोहरे अनेक आणुनी ॥ रामाचे दंडीं बांधीं जननी ॥ रामासी पाणी लागेल वनीं ॥ औषधीमणी कबरीं बांधी ॥७५॥
वनीं दृष्टावेल रघुनाथ ॥ म्हणोनि मोहरे करीं बांधित ॥ कांही एक पीडा न होय यथार्थ ॥ ऐशा वस्तु देत माता ॥७६॥
ते आदिपुरुषाची जननी ॥ वनसी निघतां चापपाणी ॥ पंचभूतांसी कर जोडोनी ॥ प्रार्थना करी भावार्थें ॥७७॥
धरणीस कौसल्या विनवीत ॥ माते तुझा श्रीराम जामात ॥ यासी रक्षीं यथार्थ ॥ निजस्नेहेंकरूनियां ॥७८॥
ज्या पंथें जाईल कमलपत्राक्ष ॥ रक्षो यासी सर्वदा ॥७९॥
रातोत्पलें कमलें पूर्ण ॥ त्यांहून सुकुमार रामचरण ॥ त्याचिया चरणीं खडे पाषाण ॥ रुतों नेदीं अवनीये ॥८०॥
उदकासी कौसल्या म्हणत ॥ रघुवीर होईल तृषाक्रांत ॥ नदी सरोवरें समस्त ॥ पूर्णोदकें ठेवीं कां ॥८१॥
म्हणे विश्र्वप्रकाश चंडकिरणा ॥ तूं रक्षीं आपले कुलभूषणा ॥ तुझीं किरणें मनमोहना ॥ स्पर्शो नेदीं सर्वथा ॥८२॥
लोकप्राणेशा प्रभंजना ॥ लघु माझिया रघुनंदना ॥ तुझिया गुणें धुळी नयनां ॥ माजी न जावी सर्वथा ॥८३॥
उष्णें शिणतां रघुनाथ ॥ तूं मंद मंद येई मारुत ॥ जेणें सुखावे अवनिजाकांत ॥ करीं ऐसें प्राणेशा ॥८४॥
अंबरा तूं निर्विकार पाहीं ॥ शब्दविषय तुझे ठायीं ॥ मंजुळ शब्द तुझे हृदयीं ॥ अंडज करोत सर्वदा ॥८५॥
ब्रह्मा शिव इंदिरावर ॥ अष्ट दिक्पाल एकादश रुद्र ॥ नव ग्रह वसु द्वादश मित्र ॥ माझा रघुवीर रक्षोत ॥८६॥
देव उपदेव कर्मज देव ॥ पाताळभोगी सर्प मानव ॥ जलचर जलार्णव ॥ माझा रघुवीर रक्षावा ॥८७॥
चराचर प्राणी जे वहिले ॥ चहूं खाणींमाजीं जन्मले ॥ वेदशास्त्रें पुराणें सकळें ॥ ब्रह्म सांवळे रक्षोत ॥८८॥
कर जोडोनि कौसल्या सती ॥ चराचर जीवांसी प्रार्थिती ॥ परी हा आदिपुरुष रघुपति ॥ नेणवेचि तियेतें ॥८९॥
जो दानवकुळवैश्र्वानर ॥ साधुहृत्प्रमच्छेदक दिवाकर ॥ नेणें साचार कौसल्या ॥९०॥
जो अरिचक्रावारणपंचानन ॥ कीं दुःख पर्वतभंजन सहस्रकिरण ॥ कीं विघ्नफणिपाळ विदारून ॥ त्यावरून ॥ त्यावरी सुपर्ण रघुवीर ॥९१॥
तो सज्जनचकोरामृतकर ॥ भक्तचातकसजलजलधर ॥ कीं साधुनयनाब्जमित्र ॥ तो हा साचार अवतरला ॥९२॥
असो याउपरी कौसल्या म्हणत ॥ चतुर्दश वर्षेंपर्यंत ॥ व्यर्थ देह हा प्रेतवत ॥ कैसा पाळूं मी आतां ॥९३॥
कैसें पूर्वकर्म गहन ॥ फळा आलें मुळींहून ॥ अमलदलराजीवनयन ॥ वनास जातो ये वेळे ॥९४॥
तूं वना जातोसी रघुनंदना ॥ स्तनीं दाटला प्रेमपान्हा ॥ माझ्या विसाविया मनमोहना ॥ गुणनिधाना जाऊं नको ॥९५॥
श्रीरामा भुवनसुंदरा ॥ डोळसा सुकुमारा राजीवनेत्रा ॥ मुनिजनरंजना गुणसमुद्रा ॥ जाऊं नको वनातें ॥९६॥
हृदयीं नसतां रघुनंदन ॥ संपत्ती त्या विपत्ती जाण ॥ कळा त्या विकळा संपूर्ण ॥ विद्या होत अविद्या ॥९७॥
श्रीरामाविण करिती कर्म ॥ तोच तयांस पडला भ्रम ॥ सच्चिदानंद मेघश्याम ॥ मज टाकूनि जातो कीं ॥९८॥
तंव देववाणी गर्जिन्नली पाहीं ॥ सर्वांठायीं राम विजयी ॥ कल्पांतीं तयासी भय नाहीं ॥ हा शेषशायी अवतरला ॥९९॥
जैसा जीव जातां वैद्य येऊन ॥ म्हणे मी तुज वांचवीन ॥ तैसे मायेस वाटलें पूर्ण ॥ आकाशवाणी ऐकतां ॥१००॥
आदिपुरुष निर्विकार ॥ कौसल्येस घाली नमस्कार ॥ प्रदक्षिणा करूनि वारंवार ॥ मुख विलोकीं जननीचें ॥१॥
जो मायातीत अगोचर ॥ तेणें आसुवें भरले नेत्र ॥ विमलांबुधारा पवित्र ॥ मुखावरून उतरल्या ॥२॥
मायेनें धांवून तयेवेळीं ॥ रामाचे गळां मिठी घातली ॥ तो शोक ऐकतां उर्वीमंडळीं ॥ कवींसी बोली न वर्णवे ॥३॥
म्हणे कमलपत्राक्षा रघुनंदना ॥ तुवां कैकयीची पाळिली आज्ञा ॥ मान दीधला पितृवचना ॥ माझी अवज्ञा कां करिसी ॥४॥
मग तो जगद्वंद्य रघुनायक ॥ मातेसी म्हणे न करीं शोक ॥ मी सत्वर परतोनि देख ॥ जननी येतों तुजपाशीं ॥५॥
असो सीतेचिया मंदिरांत ॥ प्रवेशला जनकजामात ॥ सीता जाहल आनंदभरित ॥ मूद ओंवाळी वरूनिय ॥६॥
मनीं जगन्माता विचारति ॥ कां एकलेचि आले श्रीरघुनाथ ॥ संगें राजचिन्हें नाहींत ॥ चिंताक्रांत जानकी ॥७॥
वृत्तांत सांगें रघुनंदन ॥ आम्ही वनाप्रति करितों गमन ॥ तुवां कौसल्येची सेवा करून ॥ सुखें राहावें येथेंचि ॥८॥
सुमित्रा आणि कैकयी ॥ समान भजें सर्वांठायीं ॥ जनकगृहा न जाय कदाही ॥ कुरंगनेत्रे जानकी ॥९॥
वनासी येसी तरी बहुत ॥ दंडकारण्य कठिण पंथ ॥ वात ऊष्ण शीत यथार्थ ॥ न सोसवे तुझेनि ॥११०॥
तंव ते सुंदर श़ृंगारमराळी ॥ गुणसरिता जनकबाळी ॥ सुकुमार राजस चंपककळी ॥ काय बोले तेधवां ॥११॥
अहा जगद्वंद्या श्रीरामा ॥ निजभक्तकामकल्पद्रुमा ॥ गजास्यजनकविश्रामा ॥ टाकुनि मला नव जावें ॥१२॥
जगज्जनका रघुवीरा ॥ जनकजामाता जगदुद्धारा जगरक्षका जलनेत्रा ॥ जलदगात्रा रघुराजा ॥१३॥
जलचरें जल सांडून ॥ वेगळीं होतां त्यजिती प्राण ॥ द्विजकुळांसी आकाशावांचून ॥ नव्हे भ्रमण कोठेंही ॥१४॥
दीप सांडूनि निश्र्चितीं ॥ प्रभा न राहे कल्पांतीं ॥ कनकासी टाकूनि कांति ॥ कदा परती नव्हेचि ॥१५॥
शिवावेगळी नाहे अंबिका ॥ किरणें न सोडिती कदा अर्का ॥ साधुहृदय सांडोनि सद्विवेका ॥ कोठें जाणें घडेना ॥१६॥
रत्नावेगळी कळा ॥ गोडी न सोडी गुळा ॥ कस्तूरी न सोडी परिमळा ॥ तेवीं मी वेगळी नव्हेचि ॥१७॥
म्हणोनि रघुपति कोमलांगा ॥ दयाळा मम हृदयाब्जभृंगा ॥ ताटिकांतका नवमेघरंगा ॥ मज टाकूनि न जावें ॥१८॥
सिंह सखा असतां पाहीं ॥ मग कांतारीं हिंडतां भय नाहीं ॥ सीतेचे शब्द ऐकतां हृदयीं ॥ जगदात्मा संतोषला ॥१९॥
जानकीवचन सुधाकर ॥ तेणें तोषले रामकर्णचकोर ॥ कीं वचनमेघ गर्जतां गंभीर ॥ मनमयूर नृत्य करी ॥१२०॥
रघुपती म्हणे इंदुवदने ॥ श्रीवसिष्ठाचे चरण धरणें ॥ मज वनाप्रति पाठवणें ॥ हेंचि विनवीं तयांप्रति ॥२१॥
तुज नेतां वनाप्रति ॥ नानाशद्बें लोक निंदिती ॥ यालागी पुसोनि वनाप्रति ॥ समागमें निघावें ॥२२॥
मग वसिष्ठाचिये चरणीं ॥ नमन करी जगज्जननी ॥ म्हणे मी राघवाची सांगातिणी ॥ वनवासीं होईन ॥२३॥
मग वसिष्ठ म्हणे रघुनाथा ॥ संगे नेईं जनकदुहिता ॥ सवें असो द्यावें सुमित्रासुता ॥ रक्षणार्थ तुम्हांतें ॥२४॥
असो सौमित्रास म्हणे राघवेश ॥ वसिष्ठगृहीं आहे मम धनुष्य ॥ अक्षय भाते निःशेष ॥ वरद शस्त्रें आणावीं ॥२५॥
आपुलें संग्रहधन रघुवीर ॥ याचका वाटी उदार ॥ गुरुगृहास द्रव्य अपार ॥ वस्त्रें भूषणें धाडिलीं ॥२६॥
आणि नाना वस्तु संपत्ति ॥ पाठविल्या गुरुगृहाप्रति ॥ सद्रुरूसी जे न भजती ॥ अभागी निश्र्चिती तेचि पैं ॥२७॥
तनुमनधनेंसी शरण ॥ श्रीगुरुसी जो न जाय आपण ॥ तो जाहला जरी शास्त्रप्रवीण ॥ न करितां गुरुभजन तरेना ॥२८॥
व्यर्थ गेलें तयाचें तप ॥ जळो जळो तयाचा जप ॥ व्थर्थ काय कोरडा प्रताप ॥ गुरुवचन नावडे जया ॥२९॥
सद्रुरूचे घरीं आपदा ॥ आपण भोगी सर्व संपदा ॥ त्या अपवित्राचें मुख कदा ॥ दृष्टीं न पहावें कल्पांतीं ॥१३०॥
तरी तैसा नव्हे रघुवीर ॥ गुरुगृहाप्रति अपार ॥ द्रव्य वस्त्रें अलंकार ॥ पाठविलीं तेधवां ॥३१॥
गुरुपुत्र परम सूज्ञ ॥ आदरें आणिला बोलावून ॥ आपलीं वस्त्रें भूषणें काढून ॥ तया संपूर्ण लेवविलीं ॥३२॥
सीतेनें वस्त्रें भूषणें अपार ॥ सुयज्ञासी दिधलीं सत्वर ॥ रथ देऊनियां गुरुपुत्र ॥ निजगृहास पाठविला ॥३३॥
सकळ ऋषींच्या गृहाप्रति ॥ द्रव्य पाठवी रघुपति ॥ चौदा वर्षें निश्र्चितीं ॥ पुरोन उरे अपार ॥३४॥
विश्र्वामित्र असित कण्व ॥ दुर्वास भृगु वामदेव ॥ अंगिराआदि द्विज सर्व ॥ द्रव्य राघव पाठवी त्यांतें ॥३५॥
कौसल्या सुमित्रा माता जाणा ॥ द्रव्य पाठवी तयांच्या सदना ॥ रामें आपुले सेवकजनां ॥ द्रव्य अपार दिधलें ॥३६॥
दरिद्री दीन कुटुंबवत्सल ॥ अशक्त पंगु केवळ ॥ तयांसी द्रव्य तमानीळ ॥ आणूनि देता जाहला ॥३७॥
इष्ट अत्यंत गौरवून ॥ सर्वांस म्हणे रघुनंदन ॥ स्नेह न सांडावा मजवरून ॥ सुखें करून नांदा हो ॥३८॥
मग कैकयीच्या गृहास ॥ येता जाहला जगन्निवास ॥ ते वेळे अयोध्येच्या लोकांस ॥ कल्पांतचि वाटला ॥३९॥
अयोध्येच्या नरनारी ॥ अश्रु वाहती तयांच्या नेत्रीं ॥ गोब्रह्मणांचा कैवारी ॥ वना जातो म्हणोनियां ॥१४०॥
इकडे कैकयीच्या सदनांत ॥ रामें नमिला दशरथ ॥ प्रदक्षिणा करोनि विलोकित ॥ वदनारविंद पितयाचें ॥४१॥
दशरथ म्हणे रघुनंदना ॥ राजीवनयना जातोसी वना ॥ मी न ठेवीं आपुल्या प्राणा ॥ कुलभूषणा रघुवीरा ॥४२॥
राजा म्हणे श्रीरामातें ॥ दळभार नेईं सांगातें ॥ वनामाजी सुखें वर्तें ॥ चौदा वर्षेपर्यंत ॥४३॥
तों रामचंद्र बोले वचन ॥ मी तपालागीं सेवितां कानन ॥ तेथें दळभाराचें कारण ॥ सर्वथाही नसेचि ॥४४॥
वल्कलें वेष्टूनि वनांत ॥ तप करीन मी यथार्थ ॥ ऐसी कैकयीनें ऐकोनी मात ॥ वल्कलें पुढें ठेविलीं ॥४५॥
तीं वेष्टूनि श्रीराम ॥ श्यामलांगीं लाविलें भस्म ॥ केशभार सुवास परम ॥ आकर्षोनि बांधिले ॥४६॥
सौमित्रें वल्कलें वेष्टून ॥ वंदिले दशरथाचे चरण ॥ तों कैकयी म्हणे सीते झडकरून ॥ वस्त्रें भूषणें फडीं कां ॥४७॥
ऐसें ऐकतां जनकबाळी ॥ तडिदंबर भूषणें त्यागिलीं ॥ तीं सर्व कैकयीनें आवरिलीं ॥ वल्कलें दीधलीं नेसावया ॥४८॥
तंव वल्कलें कडकडीत कठिण ॥ नेसतां न येती सीतेलागून ॥ मग आपुले करें रघुनंदन नेसवीत जानकीतें ॥४९॥
जानकी सुकुमार अत्यंत ॥ वल्कलें नेसतां अंगास रुपत ॥ ते देखोनि ब्रह्मसुत ॥ निर्भस्ति कैकयीतें ॥१५०॥
परम निर्दय तूं पापिणी ॥ घेसी सीतेचीं वस्त्रें हिरोनी ॥ तूं जाहलीस राज्यबुडवणी ॥ रामासी वनीं धाडिसी ॥५१॥
दशरथ म्हणे ते अवसरीं ॥ गृहांतूनि नीघ जा बाहेरी ॥ तीं विकावया मांडोनि बाजारीं ॥ धगडी बैस आतांचि ॥५२॥
माझीं बाळें सुकुमार ॥ निर्दये घालिसी बाहेर ॥ मी भाकें बांधिलों साचार ॥ नाहीं तरी शिर छेदितों ॥५३॥
आडांत पडला मृगेंद्र ॥ कीं सांपळ्यांत गोंविला व्याघ्र ॥ कीं वणव्यांत सांपडला फणिवर ॥ तैसा साचार गुंतलों मी ॥५४॥
कीं गळीं सांपडला मीन ॥ कीं पराधियें कोंडिलें हरिण ॥ कीं तस्करें वाटेसीं सज्जन ॥ गोंवोनि हरिले सर्वस्वें ॥५५॥
ऐसें बोलतां नृपवर ॥ हृदयीं दाटला गहिंवर ॥ पोटासी धरून सीता सुंदर ॥ म्हणे बाळे शिणलीस ॥५६॥
सुकुमार तूं चंपककळी ॥ वातउष्णें शिणवील वेल्हाळी ॥ गुणसरिते जनकबाळी ॥ सांगसी शीण कोणातें ॥५७॥
सुमंता सांगे राजेंद्र ॥ आणा दिव्य अलंकार ॥ सीतेसी देऊनि सत्वर ॥ जगन्माता गौरवीं ॥५८॥
त्यावरी ते मंगलभगिनी ॥ मस्तक ठेवी श्र्वशुरचरणीं ॥ वसिष्ठ नमिला स्नेहेंकरूनी ॥ म्हणे कृपा बहुत असों द्या ॥५९॥
जैसा द्वितीयेचा चंद्र ॥ दिवसेंदिवस होय थोर ॥ तैसा स्वामी स्नेहादर ॥ अपार वर्धमान होऊं दे ॥१६०॥
वसिष्ठ देत आर्शीर्वचन ॥ जोंवरी मृगांक चंडकिरण ॥ तोंवरी चिंरंजीव दोघेजण ॥ अक्षयी राज्य करावें ॥६१॥
असो वसिष्ठ आणि दशरथ ॥ रामलक्ष्मण निघतां त्वरित ॥ सव्य घालूनि हात जोडित ॥ काननामाजी जावया ॥६२॥
मुनी म्हणे तूं पूर्ण सती ॥ त्रिभुवनीं वाढेल तुझी कीर्ति ॥ विजयी होईल रघुपति ॥ वनांतरीं जाऊनियां ॥६३॥
सप्तशत राजयुवती ॥ तया साष्टांग नमी रघुपती ॥ माते वाढवावी प्रीति ॥ श्रीकौसल्येसमान सर्वदा ॥६४॥
तों एकचि हाक जाहली ते वेळे ॥ सर्व माता पिटती वक्षःस्थळें ॥ एक मृत्तिका घेऊनि बळें ॥ मुखामाजी घालिती ॥६५॥
एक भूमीसीं आपटिती शिरें ॥ एक केश तोडिती निजरकरें ॥ एक हाक फोडिती एकसरें ॥ रामा राहें रे म्हणोनियां ॥६६॥
दशरथ म्हणे चापपाणी ॥ ग्रामांतून न जावें चरणीं ॥ जान्वीपर्यंत षड्गुणी ॥ माझा रथ नेईं कां ॥६७॥
अवश्य म्हणे रघुनाथ ॥ तत्काळ आणविला रथ ॥ कर जोडूनि सुमंत ॥ पुढें उभा ठाकला ॥६८॥
दशरथाचे चरणीं भाळ ॥ ठेवूनियां तमालनीळ ॥ निघाला तेव्हां तत्काळ ॥ जाहला कोल्हाळ एकचि ॥६९॥
सीता रथावरी घेऊन ॥ निघती वेगें रामलक्ष्मण ॥ तेव्हां वक्षःस्थळ बडवून ॥ दशरथरायें घेतलें ॥१७०॥
उठोनि राव दशरथ ॥ द्वाराबाहेरी धांवत ॥ लोकांस म्हणे रघुनाथ ॥ राहवा आतां लवकरी ॥७१॥
कोठें गेलें माझें पाडस ॥ कोणीकडे गेला माझा राजहंस ॥ भेटावया आणा डोळस ॥ मी वनास जाऊं नेदीं ॥७२॥
मी आपुली घालीन आण ॥ रथापुढें आडवा येऊन ॥ राघवापुढें पदर पसरून ॥ वनवासी गमन करूं नेदीं ॥७३॥
गोपुरावरी चढे दशरथ ॥ चाचरी जाय खालें पडत ॥ मागुतीं बिदोबिदीं धांवत ॥ दीन वदनें करूनियां ॥७४॥
लोकांसी पुसे दशरथ ॥ राम कोठें दावा त्वरित ॥ वाटेसी अडखळून पडत ॥ मस्तक पिटीत अवनीये ॥७५॥
लोकांसी म्हणे म्लानवदन ॥ अयोध्येसी लावारे अग्न ॥ माझा जाईल आतां प्राण ॥ दावा वदन रामाचें ॥७६॥
प्राणाविण जैसें प्रेत ॥ तैसें अयोध्यापूर दिसत ॥ तरी अग्नि लावूनि त्वरित ॥ मजसहित भस्म करा ॥७७॥
दाही दिशा दिसती उदास ॥ अयोध्या नगर जाहलें ओस ॥ राघव गेला वनवासास ॥ मुख लोकांस काय दावूं ॥७८॥
जाहलें माझें काळें वदन ॥ आतां माझा जड देह त्यागिन ॥ वायुवेगीं जाईन ॥ काननीं राम शोधावया ॥७९॥
लोकांसी म्हणे ते वेळां ॥ मज राघव दाखवा सांवळा ॥ स्त्रिया म्हणती वना गेला ॥ आज्ञा घेऊनि तुमची पैं ॥१८०॥
एक वदे वेशींत आहे रथ ॥ ऐकतां धांवे दशरथ ॥ तों दूर गेला जनकजामात ॥ ध्वजही परतून दिसेना ॥८१॥
तों आरडत कौसल्या धांवे ॥ वरतीं करूनियां बाहे ॥ म्हणे कोमलगंगा उभा राहें ॥ वदन तुझें पाहूं दे ॥८२॥
कैकयींभाक अमावास्या थोर ॥ माजी न दिसे रामचंद्र ॥ त्यावियोगें आम्ही चकोर ॥ चिताग्नींत पडलों कीं ॥८३॥
कीं कैकयीवर केतु जाण ॥ राम झांकिला चंडकिरण ॥ चतुर्दश वर्षीं मुक्तस्नान ॥ तोंवरी उपोषण पडियेलें ॥८४॥
राम माझा मेघ पूर्ण ॥ कैकयीवर दुष्ट प्रभंजन ॥ दूर गेला झडपोन ॥ जीवनाविण सुकलों आम्ही ॥८५॥
मज अंधाची काठी हिरून ॥ कोणें वनीं टाकिली नेऊन ॥ मज दरिद्रियाची गांठ पूर्ण ॥ कोणें निर्दयें सोडिली ॥८६॥
माझें दवडिलें निधान ॥ चिंतामणि दिधला भिरकावून ॥ माझा परिस नेऊन ॥ कोण्या निर्दयें भिरकाविला ॥८७॥
मज पान्हा दाटला स्तनीं ॥ माझें तान्हें दावा हो नयनीं ॥ माझा सुकुमार घोर वनीं ॥ भोजन मागेल कोणासीं ॥८८॥
गेला वल्कलें वेष्टून ॥ कैचें तया मंगलस्नान ॥ रातोत्पलाहून कोमल चरण ॥ कंटक पाषाण खुपतील ॥८९॥
आंधळें जातां वनांतरीं ॥ सांगाती टाकूनि गेला दुरी ॥ तें तळमळून शोक करी ॥ माझी परी तेंवी जाहली ॥१९०॥
कीं तान्हें टाकूनि परदेशीं ॥ माता जाय सहगमनासी ॥ तें तळमळी जेंवी परदेशी ॥ जाहलें तैसें रामाविण ॥९१॥
वनीं निघतां रविकुळमंडण ॥ दुःखें उलथती कठिण पाषाण ॥ गज तुरंग पशु पक्षी संपूर्ण ॥ तृण जीवन न घेती ॥९२॥
वना जातां जनकजामात ॥ वनीं पक्षी रुदन करित ॥ अयोध्येच्या प्रजा समस्त ॥ पाठीं धांवती रामाचे ॥९३॥
श्रीरामाचे आवडते ब्राह्मण ॥ भक्त मित्र सेवकजन ॥ चर्मक अनामिक आदिकरून ॥ कुटुंबें घेऊनि चालिले ॥९४॥
ओस पडलें अयोध्यापुर ॥ अबालवृद्ध धांवतीं समग्र ॥ म्हणती सेवूं कांतार ॥ श्रीरामचंद्रा सांगातें ॥९५॥
कैकयी चांडाळीण खरी ॥ सीतेचीं वस्त्रें भूषणें हरी ॥ तिजखालीं दुराचारी ॥ कोण येथे नांदेल ॥९६॥
दशरथ आतां देईल प्राण ॥ ओस पडेल अयोध्यापट्टण ॥ कैकयीचें शिर वपन करून ॥ छत्र धरोत कोणीही ॥९७॥
एक म्हणती हा दशरथ ॥ दग्ध जाहला याचा पुरुषार्थ ॥ कैकयीस वधून रघुनाथ ॥ कां हो राज्यीं स्थापीना ॥९८॥
स्त्रीलोभें जाहला दीन ॥ वनासी पाठविला श्रीराम निधान ॥ एक म्हणती वनासी गमन ॥ करावें हा निर्धार ॥९९॥
दूर टाकिलें अयोध्यापुर ॥ धांवती नगरजनांचे संभार ॥ माघारा पाहे रघुवीर ॥ तों लोक सत्वर धांवती ॥२००॥
तत्काळ उभा केला रथ ॥ सकळ जनांसी हात जोडित ॥ म्हणे शिरीं आहे राजा दशरथ ॥ निजगृहीं स्वस्थ राहावें ॥१॥
आम्ही सेवितों घोर कानन ॥ तुम्हांसी तेथे न घडे आगमन ॥ आम्ही सत्वर येती परतोन ॥ चतुर्दश वर्षें होतांचि ॥२॥
ऐसें श्रीरामें विनविलें ॥ लोक भिडेनें अवघे परतले ॥ रुदन करीत अयोध्येस आले ॥ शोकें जाहले निस्तेज ॥३॥
तरी श्रीरामभक्त ब्राह्मण ॥ अग्निहोत्री पंडित सज्ञान ॥ त्यांवरी प्रलयचि वर्तला पूर्ण ॥ प्रियप्राण राघवाचे जे ॥४॥
ते सर्वथा न सोडिती रामातें ॥ म्हणती आम्ही येऊं काननातें ॥ बहुत प्रर्थिलें रघुनाथ ॥ परी कदा न राहती ॥५॥
रथाखालीं उतरून ॥ धरी ब्राह्मणांचे चरण ॥ ते म्हणती गेलिया प्राण ॥ तुज सोडूं राघवा ॥६॥
रघुनाथासी म्हणे सुमित्रासुत ॥ ब्राह्मण श्रम पावले समस्त ॥ आज यांसाठीं राहावें येथ ॥ अहल्योद्धारा राघवा ॥७॥
असो वासरमणि गेला अस्ता ॥ अयोध्येंत काय जाहली अवस्था ॥ स्त्रियांनीं धरून दशरथा ॥ कैकयीसदनाप्रति गेल्या ॥८॥
कौसल्या सुमित्रा आदिकरून ॥ बसती दशरथासी वेष्टून ॥ सदना समस्त दीपेंविण ॥ भणभणित दिसती पैं ॥९॥
बाहेर जातां रघुनाथ ॥ अवदशा प्रवेशली नगरांत ॥ जैसा विवेक जातां यथार्थ ॥ अज्ञान हृदयीं प्रवेशे ॥२१०॥
राण्या आणि दशरथ ॥ प्राण द्यावया होऊनि उदित ॥ महाविष आणिलें त्वरित ॥ जे स्पर्शतां घात करी प्राणाचा ॥११॥
तंव तो वसिष्ठ श्रीगुरुनाथ ॥ म्हणे सहसा न कीजे आत्मघात ॥ मग वाल्मीकाचा मूळकाव्यार्थ ॥ समस्तांसी सांगितला ॥१२॥
सहपरिवारें दशग्रीव ॥ वधून बंदींचे सोडवील देव ॥ चतुर्दश वर्षांनी राघव ॥ गजरें येईल स्वधामा ॥१३॥
जरी मी असत्य बोलेन ॥ तरी श्रीरघुनाथाची आण ॥ गुरुवचन मानुनि प्रमाण ॥ विषपान वर्जियेलें ॥१४॥
इकडे वनीं राहिला जगदुद्धार ॥ तो पद्मोद्भवजनक उदार ॥ स्मरारि मित्र रघुवीर ॥ सकळविप्रवेष्टित ॥१५॥
रात्र जाहली तीन प्रहर ॥ रथवेष्टित निजले द्विजवर ॥ जैसा उड्डगणवेष्टित रोहिणीवर ॥ कीं किरणचक्रीं चंडांशु ॥१६॥
निद्रार्णवीं निमग्न ब्राह्मण ॥ ऐसें जाणोनि सीतारमण ॥ सौमित्रासी म्हणे रथ वेगेंकरून ॥ येथोनियां काढीं कां ॥१७॥
काया जैसी असोन ॥ केव्हां जाय न कळे प्राण ॥ तैसा रथारूढ रघुनंदन ॥ न लागतां क्षण पैं गेला ॥१८॥
अयोध्येकडे दावूनि माग ॥ मग रथ मुरडिला सवेग ॥ जैसा अमृतहरणी स्वर्ग ॥ खगनायक आक्रमी ॥१९॥
असो आकाशमार्गीं रथ ॥ श़ृंगवेरापाशीं उतरत ॥ मानससरोवरीं अकस्मात ॥ राजहंस बैसले जैसे ॥२२०॥
तेथें गुहकाचा आश्रम निर्मळ ॥ पुढें वाहे जान्हवीजळ ॥ देखोनियां प्रातःकाळ ॥ घननीळ स्नान करी ॥२१॥
पाहूनियां भागीरथी ॥ म्हणे सूर्यवंशीं भगीरथ नृपति ॥ तेणें प्रार्थूनि नानारीतीं ॥ जगदुद्धारा आणिली ॥२२॥
कीं शिवमुकुटींची शुभ्र माळा ॥ प्रसाद दिधला शीघ्रकाळा ॥ फोडून ब्रह्मकटाह सकळा ॥ परब्रह्मजळ लोटलें ॥२३॥
ब्रह्मा पुरंदर उमावर ॥ ऋषीगण गंधर्व फणिवर ॥ देखतां जान्हवीचें नीर ॥ स्तुति अपार करिती पैं ॥२४॥
दृष्टीं पाहतां जान्हवीनीर ॥ सहस्र जन्मींचें पातक समग्र ॥ शुष्क दग्ध वन वैश्र्वानर ॥ अघ सर्व जळे तेंवी ॥२५॥
ऐसी ते सगरकुळतारिणी ॥ राम लक्ष्मण स्तावोनी ॥ स्नान करिती ते क्षणीं ॥ सीता सुमंत सर्वही ॥२६॥
नित्यकर्म सारूनि सकळीं ॥ न्यग्रोधवृक्षाचिये तळीं ॥ श्रीराम बैसें ते वेळीं ॥ तृणशेज घालूनियां ॥२७॥
वटदुग्ध घालोनि तये वेळीं ॥ रघुवीर मस्तकीं जटा वळी ॥ भस्मचर्चित चंद्रमौळी ॥ तैसा ते काळीं राम दिसे ॥२८॥
असो इकडे ब्राह्मण समस्त ॥ जागे होऊनि जंव पाहत ॥ तों रथासहित रघुनाथ ॥ गेला निश्र्चित समजलें ॥२९॥
परम खेद करिती ब्राह्मण ॥ निद्रा नव्हे हा अनर्थ पूर्ण ॥ हातींचा गेला रघुनंदन ॥ आनंदघन जगद्रुरु ॥२३०॥
अज्ञान पांघरूण पडलिया ॥ मग आत्माराम न ये प्रत्यया ॥ न दिसे जवळ असोनियां ॥ दुर्घट माया पडली हे ॥३१॥
एक म्हणती राम करुणाघन ॥ दशरथ राव सोडील प्राण ॥ म्हणोनि गेला परतोन ॥ सीताजीवन जगदात्मा ॥३२॥
तों रथचक्रांचा मार्ग ॥ अयोध्येकडे दिसे सवेग ॥ ब्राह्मण धावती काढिती माग ॥ परम आनंदले मनीं पैं ॥३३॥
हर्षयुक्त ब्राह्मण ॥ प्रवेशले अयोध्यापट्टण ॥ तों तेथें नाहीं रघुनंदन ॥ भवबंधनच्छेदक जो ॥३४॥
सकळ मंगळभोग वर्जूनि ॥ ब्राह्मण बैसलें निरंजनीं ॥ म्हणती श्रीरामदर्शनावांचोनि ॥ प्रवेश सदनीं न करूंचि ॥३५॥
आतां जान्हवीजवळ लंघून ॥ कैसा जाईल रघुनंदन ॥ ती कथा कौतुकें श्रवण ॥ सज्जन करोत आदरें ॥३६॥
अहो श्रीरामविजय ग्रंथ ॥ हें केवळ स्वानंदामृत ॥ संत हे निर्जर समस्त ॥ ब्रह्मानंदें सेविती ॥३७॥
रविकलमंडणा राघवेंद्रा ॥ ब्रह्मानंदा ज्ञानसमुद्रा ॥ श्रीधरवरदा अतिउदारा ॥ निर्विकारा अभंगा ॥३८॥
स्वति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मिकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ दशमाध्याय गोड हा ॥२३९॥
श्रीरामचंद्रार्पणमस्त||
श्रीरामविजय – अध्याय ११ वा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
अध्यायापरीस अध्याय परिकर ॥ जैसा पळोपळें चढे दिनकर ॥ कीं शुक्लपक्षींहून चंद्र-॥ कळा विशेष वाढती ॥१॥
कीं अभ्यास करितां वाढे ज्ञान ॥ कीं योगसाधनें समाधान ॥ कीं वटबीज विस्तारे पूर्ण ॥ दिवसेंदिवस अधिक पैं ॥२॥कीं बाळपणापासूनि पंडित ॥ अधिकाधिक व्युत्पत्ति वाढत ॥ कीं कृष्णावेणी संकीर्ण दिसत ॥ पुढें विशाळ होती जैशा ॥३॥
कीं अग्रापासूनि मुळाकडे ॥ इक्षुदंडाची गोडी वाढे ॥ कीं गुरुभजन करितां आतुडे ॥ ज्ञानकळा विशेष ॥४॥
जों जों नेम शुचिष्मंत ॥ तों तों तपश्र्चर्या वाढत ॥ कीं साधुसमागम करितां त्वरित ॥ क्षमा दया वाढती ॥५॥
कीं करितां निष्काम दान ॥ कीर्तीनें भरे त्रिभुवन ॥ कीं वीरश्रीची धरितां आंगवण ॥ प्रताप विशेष वाढे पैं ॥६॥
किंवा धरितां स्नेहादर ॥ मैत्री वाढे अपार ॥ किंवा करितां परोपकार ॥ यश विशेष वाढत ॥७॥
तैसी रामकथा गोड बहुत ॥ विशेष पुढें रस चढत ॥ जेवीं वर्षाकाळीं पूर येत ॥ गंगेस जैसा उल्हासें ॥८॥
गंगेचा पूर मागुता ओहटे ॥ हा दिवसेंदिवस अधिक वाटे ॥ चतुर प्रेमळ जरी श्रोता भेटे ॥ तरी वक्त्यासी आनंद ॥९॥
श्रोता भेटलिया मतिमंद ॥ तरी मावळे व्युत्पत्तीचा आनंद ॥ जैसें सूर्य मावळतां अरविंद ॥ संकोचोनि जाय पैं ॥१०॥
असो दशमाध्यायीं कथन ॥ जान्हवीतीरीं रघुनंदन ॥ न्यग्रोध वृक्षातळीं जाण ॥ तृणशेजे पहुडला ॥११॥
त्यजोनियां मायाजाळ ॥ निरंजनीं योगी जैसा निश्र्चळ ॥ तैसा राम तमालनीळ ॥ जान्हवीतीरीं शोभला ॥१२॥
तों तेथें गुहक भक्त थोर ॥ तयासी म्हणे राघवेंद्र ॥ परतीरासि सत्वर ॥ आम्हां आतां नेईं तूं ॥१३॥
भवाब्धि तरावया दुस्तर ॥ नामनौका जयाची पवित्र ॥ तो रघुवीर राजीवनेत्र ॥ प्रार्थना करी गुहकाची ॥१४॥
भणगापुढें क्षीरसागर ॥ म्हणे मज भूक लागली थोर ॥ कीं वाचस्पति मूढास विचार ॥ पुसतसे साक्षेपें ॥१५॥
कीं थिल्लरासी जन्हुकुमरी ॥ म्हणे माझी तृषा हरी ॥ किंवा दरिद्रियाचे द्वारीं ॥ कल्पवृक्ष याचक ॥१६॥
तैसा राम गुहाकातें ॥ म्हणे परपारा नेईं मातें ॥ तंव तो जाणोनियां राघवातें ॥ पुसे कौतुकें करूनियां ॥१७॥
म्हणे तुमचें नांव करूं श्रवण ॥ कोठें जातां काय कारण ॥ मग मेदिनीगर्भरत्नभूषणें ॥ काय बोलतां जाहला ॥१८॥
रविकुळमंडळ दशरथ ॥ तो पिता आमुचा यथार्थ ॥ या देहास नाम रघुनाथ ॥ जन समस्त बोलती ॥१९॥
ऐसें बोलतां रघुनंदन ॥ गुहकमाता करी रुदन ॥ म्हणे याचा नौकेसी लागतां चरण ॥ नारी संपूर्ण होईल ॥२०॥
याचे चरणरज झगडतां ॥ शिळज्ञ उद्धरली मिथिलेसी जातां ॥ आम्हीं पूर्वींच ऐकिली कथा ॥ भक्तसंतांचेनि मुखें ॥२१॥
कठिण पाषाण लागतां चरणीं ॥ इंदिरेतुल्य जाहली कामिनी ॥ नौका काष्ठाची तत्क्षणीं ॥ चरण लागतां होईल ॥२२॥
वृद्धा म्हणे पुत्रा अवधारीं ॥ यासी न घालावें नावेवरी ॥ नौकेची जाहलिया नारी ॥ कैसी जीविका तुझी होय ॥२३॥
एक वनिता पोसितां ॥ तुज संकट होय तत्वतां ॥ नावेवरी रघुनाथा ॥ पुत्रा सर्वथा बैसवूं नको ॥२४॥
मग गुहक म्हणे सर्वोत्तमा ॥ अगाध तुझे चरणांचा महिमा ॥ तरी ते चरण श्रीरामा ॥ मी प्रक्षाळीन स्वहस्तें ॥२५॥
पाषाणाची जाहली नारी ॥ हे तों चरणरजांची थोर ॥ तरी ते पद प्रक्षाळीन निर्धारीं ॥ मग नावेवरी बैसवीन ॥२६॥
मग गुहकें आश्रमास नेऊन ॥ बैसविला जगन्मोहन ॥ जो मायातीत शुद्ध चैतन्य ॥ पद्माक्षीरमण जगद्रुरु ॥२७॥
विधि हर सहस्रनयन ॥ ज्याचे वांछिती रजःकण ॥ सनकादिकां दुर्लभ पूर्ण ॥ करितां साधन नातळे जो ॥२८॥
जेथूनि जन्मली जन्हुकुमरी ॥ ते चरण प्रक्षाळून स्वकरीं ॥ फळें मूळ आणूनि झडकरी ॥ जनकजामात पूजिला ॥२९॥
ते वेळीं गुहकाचा हर्ष पाहें ॥ ब्रह्मांडामाजीं न समाये ॥ दृढ समाये ॥ दृढ धरूनि श्रीरामाचे पाय ॥ प्रेमेंकरून स्फुंदत ॥३०॥
म्हणे स्वामी रविकुलतिलका ॥ दयाब्धे मायाचक्रचाळका ॥ अयोध्यापते ताटिकांतका ॥ झडकरीं येईं मागुती ॥३१॥
स्वामी तूं परतोन आलियावीण ॥ मी कदापि न भक्षी अन्न ॥ नाना भोग मंगलस्नान ॥ न करीं येथूनि श्रीरामा ॥३२॥
जाणोनियां प्रेमळ भक्त ॥ श्रीराम त्यासी हृदयीं धरित ॥ मग नौका आणूनि त्वरित ॥ जनकजामात बैसविला ॥३३॥
सौमित्र आणि सीता सती ॥ तिघें नौकेवरी आरूढती ॥ मग सुमंताप्रति रघुपति ॥ आज्ञा देता जाहला ॥३४॥
सुमंता तूं जाय वेगें ॥ सकळ वृत्तांत रायासि सांगें ॥ माझा नमस्कार साष्टांगें ॥ वसिष्ठदशरथांसी सांगें कां ॥३५॥
चतुर्दश वर्षें होतां पूर्ण ॥ मी सत्वर येतों परतोन ॥ सकळ लोकांचें समाधान ॥ करी सुमंता जाऊनियां ॥३६॥
तुवां जाऊनियां त्वरित ॥ ग्रामासि आलिया बंधु भरत ॥ क्रोधेंकरून दशरथ ॥ वधील एकादा तयासी ॥३७॥
याकारणें तुवां सुमंता ॥ वेगें परतोनि जावें आतां ॥ सुमंत उतरून रथाखालता ॥ चरणीं माथा ठेवितसे ॥३८॥
नयनोदकेंकरून ॥ प्रक्षाळिले श्रीरामचरण ॥ सुमंत म्हणे माझेन ॥ अयोध्येस न जाववे ॥३९॥
मी समागमें येईन ॥ अथवा येथें प्राण देईन ॥ परी मी न जाय परतोन ॥ दुःख द्यावया समस्तां ॥४०॥
देखती जेव्हां रथ रिता ॥ दशरथ आणि कौसल्या माता ॥ त्यांची करावया हत्या ॥ माझेन तेथें न जाववे ॥४१॥
वनीं सांडून तुज रघुनायका ॥ प्रवेशतां अयोध्येंत देखा ॥ मज म्हणती काळमुखा ॥ कां तूं येथें आलासी ॥४२॥
मग रघुनाथें धरिलें हृदयीं ॥ म्हणे बारे चिंता न करी कांहीं ॥ तूं अयोध्येसी शीघ्र जाईं ॥ आज्ञा माझी पाळी कां ॥४३॥
माथां ठेविला वरदहस्त ॥ तेणें शोक समस्त जाहला शांत ॥ जैसा मेघ वर्षतां अद्भुत ॥ वणवा त्वरित विझोनि जाय ॥४४॥
मग आज्ञा घेऊनि सुमंत ॥ पैलतीरीं उभा अवलोकित ॥ नावेंत बैसला रघुनाथ ॥ गुहक पैलतीरा नेत पैं ॥४५॥
जैसा निवृत्तितटाकीं योगी पावत ॥ तैसा पैलतीरा उभा रघुनाथ ॥ सुमंतासी हातें पालवित ॥ जाय त्वरित माघारा ॥४६॥
यावरी पुढें पुष्करिणी ॥ तेथें क्रमिली एक रजनी ॥ मग प्रयागाप्रति चापपाणी ॥ येता जाहला ते वेळे ॥४७॥
दृष्टी देखोनि रघुनंदन ॥ प्रयागही जाहला पावन ॥ पुढें भरद्वाजआश्रमा रघुनंदन ॥ येता जाहला साक्षेपें ॥४८॥
आला ऐकोनि रघुराज ॥ सामोरा धांवला भरद्वाज ॥ रामें नमस्कारिला द्विज ॥ क्षेमालिंगन दीधलें ॥४९॥
भरद्वाज बोले सप्रेम ॥ आजि माझा सुफळ जन्म ॥ त्रिभुवनपति श्रीराम ॥ गृहा आला म्हणोनियां ॥५०
माझिया पुण्याचे गिरीवर ॥ भेदोनि गेलें चिंदंबर ॥ तरीच सीतावल्लभ रघुवीर ॥ मूळेंविण पातला ॥५१॥
सकळमंगलदायक रघुवीर ॥ जो मंगल भगिनीचा निजवर ॥ मंगलमातेचा उद्धार ॥ करावया जात प्रदक्षिणे ॥५२॥
तो पंचद्वयरथनंदन ॥ करावया सुरांचें बंधमोचन ॥ कमळिणीमित्रकुलभूषण ॥ येणें पंथें चालिला ॥५३॥
तो ऋषि धांवती अपार ॥ त्यांहीं कैसा वेष्टिला रघुवीर ॥ जैसा देवीं वेष्टिला सहस्रनेत्र ॥ कीं किरणांत मित्र विराजे ॥५४॥
कीं चंदनें वेष्टित मलयानिळ ॥ कीं विरक्तीं वेष्टिला जाश्र्वनीळ ॥ की वराभोंवते सकळ ॥ वऱ्हाडी जैसी मिरवती ॥५५॥
कीं साधक जैसे निधानाजवळी ॥ कीं रत्नाभोंवतीं परीक्षकमंडळी ॥ कीं कनकाद्रिभोंवतीं ॥ पाळी ॥ कुलाचलांची विराजे ॥५६॥
कीं नक्षत्रें वेष्टिला शशी ॥ कीं मानस वेष्टिलें राजहंसीं ॥ तैसा ऋषींनीं अयोध्यानिवासी ॥ भरद्वाज आश्रमीं वेष्टिला ॥५७॥
भरद्बाजें पूजिला रघुनंदन ॥ तेथें क्रमिला एक दिन ॥ ऋषि बोलती सुवचन ॥ अजनंदनपुत्राप्रति ॥५८॥
चतुर्दश वर्षेंपर्यंत ॥ श्रीरामा रहा येथें स्वस्थ ॥ दंडकारण्याप्रति व्यर्थ ॥ कासयासी जावें हो ॥५९॥
राघव म्हणे येथें राहतां ॥ अयोध्येच्या प्रजा येतील समस्ता ॥ ब्राह्मण आणि माता पिता ॥ येतील भेटीस निश्र्चयें ॥६०॥
आम्ही गुप्तरूपें येथूनी ॥ प्रवेशूं महाकाननीं ॥ पुढील भविष्यार्थ मनीं ॥ मुनि तुम्हीं जाणतसां ॥६१॥
असो ऋषि आश्रमीं क्रमोनि एक दिवस ॥ ऋषींस पुसे अयोध्याधीश ॥ पुढें चालिला जगन्निवास ॥ मार्ग आम्हांस दाविजे जी ॥६२॥
भरद्वाज म्हणे चित्रकूटपर्वतीं ॥ विद्वज्जन बहुत राहती ॥ तुम्ही तेथें करावी वस्ती ॥ कांही दिवस राघवा ॥६३॥
भरद्वाजें बोळविला रघुनाथ ॥ आज्ञा घेऊनि त्वरित ॥ प्रयागासी परतला ॥६४॥
सिद्धवट देखोनि नमन ॥ करी पद्माक्षी रमण ॥ त्या सिद्धवटीं सावित्री पूर्ण ॥ सीता देखोन नमस्कारी ॥६५॥
विजयी होऊनि रघुनंदन ॥ वनींहून आलिया परतोन ॥ दोन लक्ष गोदानें येथें देईन ॥ ब्राह्मणसंतर्पण यथाविधि ॥६६॥
पुढें चित्रकूटपर्वतावरी ॥ चढला शरयुतीरविहारी ॥ तेथें वाल्मीक ऋषि तप करी ॥ बहुत ऋषींसमवेत ॥६७॥
जेणें नारदकृपेचेनि बळें ॥ अवतारभविष्य कथियेलें ॥ जैसें कमळा अगोदर भरिलें ॥ सरोवरीं जळ जेवीं ॥६८॥
अवताराआधीं जन्मपत्र ॥ केलें शतकोटी विस्तार ॥ तेणें दृष्टीं देखतां रघुवीर ॥ आश्रमाबाहेर धांवला ॥६९॥
वाल्मीकाचे निजचरणीं ॥ माथा ठेवी मोक्षदानी ॥ वाल्मीकें वरचेवर उचलोनी ॥ अलिंगन दीधलें ॥७०॥
इतरां समस्त द्विजवरां ॥ भेटला परात्पर सोयरा ॥ सौमित्रें चित्रकूटीं ते अवसरा ॥ पर्णकुटिका बांधिली ॥७१॥
ऋषिमंडळींत रघुवीर ॥ चित्रकूटीं राहिला जगदुद्धार ॥ गुहक पाठवून बाहेर ॥ समाचार नेला हो ॥७२॥
चित्रकूटीं राहिला रघुनायक ॥ सुमंतासी सांगे गुहक ॥ राघववियोगें दोघांसी दुःख ॥ अत्यंत जाहलें तेधवां ॥७३॥
गुहकें घरासी नेला ॥ म्हणे मी आतां राम कैं देखेन डोळां ॥ असो रथासहित सुमंत परतला ॥ वेगीं अयोध्येसी येतसे ॥७४॥
अयोध्या दिसे प्रेतवत ॥ रिता घेऊन प्रवेशला रथ ॥ सुमंत मुखावरी पल्लव घेत ॥ झांकोनि मुख चालिला ॥७५॥
सुमंत म्हणे आपुले मनीं ॥ श्रीराम टाकोनि आलों वनीं ॥ ऐशिया मज अभाग्यासी जननी ॥ काय व्यर्थ प्रसवली ॥७६॥
कैकयीसदनासमोर ॥ सुमंतें सोडोनि रहंवर ॥ मंदिरांत प्रवेशे सत्वर ॥ अति मुखचंद्र उतरला ॥७७॥
रिता आणिला माघारा रथ ॥ अयोध्येंत समस्तांसी जाहलें श्रुत ॥ घरोघरीं एकचि आकांत ॥ सीताकांतवियोगें ॥७८॥
इकडे कंठीं प्राण धरून ॥ कैकयीसदनीं अजनंदन ॥ सुमंतें तयासी देखोन ॥ नमन करूं लाजतसे ॥७९॥
राजा म्हणे टाकिलें राजीवनयना ॥ मज वाटतें माझिया प्राणा ॥ मूळ आलासी सत्वर ॥८०॥
जगद्वंद्य माझी वस्तु जाण ॥ टाकिली कोण वनीं नेऊन ॥ श्रीराम माझें निधान ॥ कोणें चोरें चोरिलें ॥८१॥
राजहंस माझा रघुनंदन ॥ पंकगर्तेत ठेविला रोवून ॥ माझें सुढाळ मुक्त पूर्ण ॥ भिरकावून दिधलें कोठें ॥८२॥
अन्नपूर्णावरहृदयींचें रत्न ॥ म्यां तुझे हातीं दिधलें पूर्ण ॥ घोर वनीं तें टाकून ॥ कैसा आलासी माघारा ॥८३॥
मज अंधाची काठी बळें ॥ हिरूनि कोणी नेली न कळे ॥ अरण्यामाजी माझीं बाळें ॥ उपवासी निराहारें ॥८४॥
सुंदर सुकुमार सुमनकळी ॥ माझी माउली जनकबाळी ॥ सुमंता रथाखालीं कैसी उतरली ॥ कैसी चालिली पंथीं सांग ॥८५॥
तिहीं भोजनें कोठें केलीं वनीं ॥ शयन केलें कोणे मेदिनीं ॥ सुमंता सांग मजलागुनी ॥ देह टाकूनि जाईन मी ॥८६॥
मग तो सुमंत म्लानवदन ॥ सांगे सकळ वर्तमान ॥ तीन दिवस निराहार पूर्ण ॥ तिघेंजणें पैं होतीं ॥८७॥
तृणासनीं राजीवनेत्र ॥ पहुडला घनश्यामगात्र ॥ पांघरावया अंबर ॥ आपाद मस्तक देखिला म्यां ॥८८॥
श़ृंगवेरपर्यंत ॥ म्यां बोळविला रघुनाथ ॥ ज्याचेनि नामें जग तरत ॥ तो गुहकें नेला परपारा ॥८९॥
मायानदीं उल्लंघून ॥ संत स्वरूपीं होती लीन ॥ तैसा पैलतीरा रघुनंदन ॥ दैदीप्यमान पाहिला म्यां ॥९०॥
याउपरी करुणाकरें ॥ अयोध्येसी जातां त्वरें ॥ तेथोनियां जगदुद्धारें ॥ निजकरें मज पालविलें ॥९१॥
राघवें साष्टांग नमन ॥ घातलें मग तेथून ॥ पुढें चरणचालीं रघुनंदन ॥ करीत गमन वनवासा ॥९२॥
जैसा अस्ता गेला दिनकर ॥ तैसा वनीं प्रवेशला रघुवीर ॥ याज्ञिककुंडामाजी वैश्र्वानर ॥ आच्छादित जैसा कां ॥९३॥
ऐसीं सुमंताचीं वचनें भूपाळ ॥ कर्णीं ऐकतांचि तात्काळ ॥ धबधबा तेव्हां वक्षःस्थळ ॥ पिटोन घेत ते समयीं ॥९४॥
सुमंता वनीं रघुनंदन ॥ कैसा परतलासी सोडून ॥ अरे तुझें हृदय निर्दय पूर्ण ॥ कैसा प्राण गेला नाहीं ॥९५॥
सुमंता तुझा थोर धीर ॥ वज्रापरी तुझें शरीर ॥ वनीं सांडोनि रघुवीर ॥ कैसा एथवरी आलासी ॥९६॥
गळामाजी गुंतला मीन ॥ तैसा तळमळी अजनंदन ॥ श्रीराम वियोगाचा अग्न ॥ जाळीत पूर्ण सर्वांगीं ॥९७॥
म्हणे धांव धांव बारे रघुनंदना ॥ सरोजनेत्रा सुहास्यवदना ॥ कोमलांगा माझिया प्राणा ॥ गेलासी वना टाकूनि ॥९८॥
हांक फोडिली दशरथें ॥ धांव माउलीये रघुनाथे ॥ मज सांडोनि तान्हयातें ॥ गेलासी वना दूरदेशा ॥९९॥
रामा चालिला माझा प्राण ॥ अंतकाळीं दावीं तुझें वदन ॥ ऐसें बोलतां वटारिले नयन ॥ सोडिला प्राण रामस्मरणें ॥१००॥
राम राम करितां दशरथ ॥ जाहला रामरूप यथार्थ ॥ खुंटला शोक समस्त हेत ॥ मात सर्व राहिली ॥१॥
पाहा शरीराचें कर्म गहन ॥ चोघे पुत्र दशरथास असोन ॥ एकही जवळी नसतां सोडिला प्राण ॥ मग सुमंत प्रधान धांवला ॥२॥
तेणे उशाशी मांडी दिधली ॥ सुमित्रा कौसल्या जवळी आली ॥ तेव्हां एकचि हांक जाहली ॥ महाशब्दें करूनियां ॥३॥
सप्तशत राण्या सकळ ॥ दुःखें पिटिती वक्षःस्थळ ॥ हडबडलें अयोध्यापुर सकळ ॥ शोक तुंबळ लोकांतें ॥४॥
आक्रोशें कौसल्या सुमित्रा रडत ॥ रामवियोगें दुःख बहुत ॥ त्यांत मृत्यु पावला दशरथ ॥ नाहीं अंत शोकातें ॥५॥
जैसें पायास डंखिजे महाव्याळें ॥ तों मस्तकीं वृक्षिकें ताडिलें ॥ कीं वणव्यांत प्राणी सांपडले ॥ त्यावरी तोडिलें तस्करांनीं ॥६॥
आधींच बहुत धाकेंकरून ॥ त्यावरी पडती पाषाण ॥ आधींच नवज्वरें गेला व्यापून ॥ त्यांत विषपान पैं झालें ॥७॥
आधींच गृहास लागला अग्न ॥ त्यावरी साह्य जाहला प्रभंजन ॥ कीं पूरीं जातां बुडोन ॥ तों गळां पाषाण बांधिला ॥८॥
व्याघ्रभयें पळतां उठाउठी ॥ तों रिसें कंठीं घातली मिठी ॥ तैसी कौसल्येस जाहली गोष्टी ॥ लल्लाट पिटी अवनीये ॥९॥
तों तेथें पातला ब्रह्मसुत ॥ म्हणे शोक कां करितां व्यर्थ ॥ आतां वेगीं आणोन भरत ॥ राज्यीं तया स्थापावा ॥११०॥
एक राजा उभा राहिल्याविण ॥ करूं नये राजाचें दहन ॥ आणि समीप नसतां नंदन ॥ कदा अग्न देऊं नये ॥११॥
मग तैलद्रोणींत साचार ॥ घातलें दशरथाचें शरीर ॥ वसिष्ठ म्हणे सुमंता सत्वर ॥ रथ घेऊनि धांवें कां ॥१२॥
सूर्योदय होतां येथें ॥ वेगीं घेऊनि यावें भरतातें ॥ त्याचे कर्णीं वोखटें तेथें ॥ सर्वथाही सांगूं नको ॥१३॥
वनास गेला रघुनंदन ॥ अथवा दशरथें सोडिला प्राण ॥ हें गुह्य त्यासी न सांगोन ॥ वेगें घेवोन येईंजे ॥१४॥
भरत केवळ श्रीरामभक्त ॥ ही गोष्ट ऐकतां विपरीत ॥ तात्काळ देह टाकील तेथ ॥ यालागीं श्रुत न करावें ॥१५॥
भक्त विरक्त चतुर वरिष्ठ ॥ जो ज्ञानगेंगेचा निर्मळ लोट ॥ जो विवेकररत्नांचा मुकुट ॥ एकनिष्ठ सुभट जो ॥१६॥
जो वैराग्यवैरागर पूर्ण ॥ जो आनंदभूमीचें निधान ॥ जो विरक्तवल्लीचें सुमन ॥ जो समुद्र सत्याचा ॥१७॥
जो शांतिवृक्षांचें पक्वफळ ॥ जो दयेचा आगर केवळ ॥ कीं उपरतीचा निर्मळ ॥ पूर्ण कुंभ उचंबळला ॥१८॥
ऐसा सर्वगुणीं अलंकृत ॥ वेगीं घेऊन ये भरत ॥ तैसाचि निघाला सुमंत ॥ आचार्यचरण वंदूनि ॥१९॥
वायुवेगें चालिला सुमंत ॥ स्वप्न देखे मातुळीं भरत ॥ कृष्णवर्णवस्त्रवेष्टित ॥ नारी एक देखिली ॥१२०॥
तिणें घेऊनियां करीं ॥ तैल जिरवी आपुलें शिरी ॥ भरत जागा होऊनि झडकरीं ॥ रुदन करी आक्रोशें ॥२१॥
म्हणे स्वप्न नव्हे हा दिसतो अनर्थ ॥ आम्हीं चौघे बंधु आणि दशरथ ॥ पांचांमाजी जीवघात ॥ होईल एकाचा निर्धारें ॥२२॥
आणि प्राणसखा अत्यंत ॥ तो अंतरेल दूर बहुत ॥ धरणीवरी मस्तक भरत ॥ आपटी शोकें तेधवां ॥२३॥
आक्रंदोनि हाक देती ॥ केवीं दृष्टीं रघुनाथ ॥ राजाधिराज दशरथ ॥ अंतरला ऐसें वाटतें ॥२४॥
तों मातुळ संग्रामजित ॥ भरतासी स्नेहें हृदयीं धरित ॥ शत्रुघ्नासी समजावित ॥ शोक व्यर्थ कां करितां ॥२५॥
रजनी सरतां तात्काळ ॥ सिद्ध करून चतुरंग दळ अयोध्येप्रति उतावेळ ॥ नेऊन पाठवितों तुम्हांतें ॥२६॥
ऐसें बोलतां सरली रजनी ॥ भरत शत्रुघ्न उठोनी ॥ नगराबाहेर येउनी ॥ मार्ग लक्षीत अयोध्येचा ॥२७॥
ऊर्ध्व वदनेंकरूनि चकोर ॥ विलोकित जैसा चंद्र ॥ कीं चक्रवाक चिंती दिवाकर ॥ किंवा मयूर मेघातें ॥२८॥
ऐसा अयोध्येचा मार्ग लक्षित ॥ तों एकाएकीं देखिला रथ ॥ वरी प्रधान सुमंत ॥ आरूढोनि येतसे ॥२९॥
मंद मंद येत रहंवर ॥ अश्र्वांचे नेत्रीं वाहे नीर ॥ ध्वजाचें विद्युत्प्राय चीर ॥ अति मलिन दिसतसे ॥१३०॥
वरी सुमंत म्लानवदन ॥ नेत्रीं वाहत अश्रुजीवन ॥ राघव लीला आठवून ॥ क्षणांक्षणां स्फुंदतसे ॥३१॥
मागुतीं वस्त्रें नेत्र पुसित ॥ तों शत्रुघ्न आणि भरत ॥ जवळी आले धांवोनि त्वरित ॥ चिन्हें विपरीत देखोनियां ॥३२॥
सुमंतें देखतांचि भरत ॥ वेगें रथाखालीं उतरत ॥ क्षेमालिंगन दोघां देत ॥ सांगे त्वरित बोलाविलें ॥३३॥
भरत सुमंताचें वदन ॥ क्षणक्षणां पाहे विलोकून ॥ म्हणे सख्या तुझे आरक्त नयन ॥ शोक झाले दिसती पैं ॥३४॥
काय अयोध्येचें वर्तमान ॥ सुखी आहे कीं रघुनंदन ॥ श्रीदशरथ क्षेमकल्याण ॥ सुखरूप आहे कीं ॥३५॥
सुमंत म्हणे सुखी रघुनंदन ॥ तुम्हांसी बोलाविलें त्वरेंकरून ॥ मग रथीं बैसत भरतशत्रुघ्न ॥ त्वरेनें शीघ्र चालिले ॥३६॥
पुढें धुरे बैसला सुमंत ॥ घडीघडी नेत्रांसी वस्त्र लावित ॥ तेणें भरत होय सद्रदित ॥ तों पुढें देखत अयोध्या ॥३७॥
प्राणरहित जैसें शरीर ॥ तैसें दिसे अयोध्यानगर ॥ कीं जीवनेंवीण सरोवर ॥ किंवा कांतार दग्ध जैसें ॥३८॥
कीं नारी जैसी भ्रताराविण ॥ कीं जननीविण तान्हें दीन ॥ कीं नासिकावांचोनि वदन ॥ अयोध्याभुवन तेवीं दिसे ॥३९॥
राजमंदिराचे ढळले कळस ॥ मंगलवाद्यांचा नाहीं घोष ॥ घरोघरीं नारी पुरुष ॥ शोक आक्रोशें करिताती ॥१४०॥
होतें दशरथाचें प्रेत ॥ सुमंतें तेथेंचि नेला रथ ॥ छत्र भंगलें देखतां भरत ॥ रथाखालीं पडियेला ॥४१॥
दशरथाचें प्रेत देखोनी ॥ भरत तेव्हां लोळें धरणीं ॥ अश्रुधारा वाहती नयनीं ॥ शोक गगनीं न समाये ॥४२॥
शोक समुद्रीं निमग्न ॥ जाहला कैकयीनंदन ॥ भोवतें सद्रद प्रजानन ॥ दुःखेकरून बोलती ॥४३॥
मग सुमंत प्रधानें सांवरूनि ॥ भरत बैसविला उठवोनि ॥ भरत विचार करी मनीं ॥ राम नयनीं पाहीन आतां ॥४४॥
संसारमाया सांडोन ॥ दशरथ पावला स्वर्गभुवन ॥ मीं आतां राघवचरण ॥ दृढ धरीन निजभावें ॥४५॥
विलोकितां श्रीरामवदन ॥ मी शोकावेगळा होईन ॥ प्रधानासी म्हणे मज नेऊन ॥ श्रीरामचरणांवरी घालावें ॥४६॥
वडील बंधु रघुनाथ ॥ दशरथासम यथार्थ ॥ रामसदनाकडे भरत ॥ मुरडोनियां चालिला ॥४७॥
परी वनास गेला रघुनंदन ॥ हें कोणासी न बोलवे वचन ॥ एक म्हणती देईल प्राण ॥ सीतारमण न देखतां ॥४८॥
तों ओरडत कौसल्यामाय ॥ भरत धांवोनि धरी दृढ पाय ॥ माये श्रीराम कोठें आहे ॥ तो लावलाहें दावी कां ॥४९॥
तों कौसल्येसी आली मूर्च्छना ॥ बोलतां न बोलवे वचना ॥ बा रे राम गेला तपोवना ॥ मग रायें प्राण त्यजियेला ॥१५०॥
भरतें ऐसें ऐकिलें ॥ लल्लाट भूमीवरी आपटिलें ॥ तें दुःख नवजाय वर्णिलें ॥ कल्पांत मांडला ते वेळीं ॥५१॥
अहा रघुवीरा राजीवनेत्रा ॥ नवमेघरंगा स्मरारिमित्रा ॥ जगद्वंद्या कोमलगात्रा ॥ कां ऊपेक्षिलें आम्हांतें ॥५२॥
ऐसे बोलोनियां भरत ॥ मेदिनीवरी अंग घालित ॥ माझी माउली रघुनाथ ॥ गेली निश्र्चित टाकोनि ॥५३॥
मेदिनीगर्भरत्नभूषण ॥ वनासी निघतां रघुनंदन ॥ दशरथें जेवीं सोडिला प्राण ॥ तैसें मरण मज कां न ये ॥५४॥
अद्यापि न ये मजला मृत्य ॥ कां मृत्यूच निमाला यथार्थ ॥ रामवियोगाचें दुःख अत्यंत ॥ मृत्यूसही न सोसवे ॥५५॥
धन्य धन्य राजा दशरथ ॥ कोमल हृदय प्रेमळ यथार्थ ॥ देह ठेवूनि विदेहजामात ॥ जवळ केला त्वरेनें ॥५६॥
तंव तो कमलोद्भवसुत ॥ आचार्य पातला त्वरित ॥ भरत जाऊनि चरण धरित ॥ मज रघुनाथ दाखवीं ॥५७॥
पहावया भरताचें मन ॥ वसिष्ठ काय बोले वचन ॥ तुज राज्य दिधल्याविण ॥ रायास अग्न देऊं नये ॥५८॥
आणि तुझिया मातेच्या मनांत ॥ तुज राज्य व्हावें प्राप्त ॥ वनास गेला जनकजामात ॥ तेंचि निमित्त जाण पां ॥५९॥
ऐसें ऐकतां ते अवसरीं ॥ परम दुःख पावला अंतरीं ॥ भरत आक्रंदत दीर्घस्वरीं ॥ राज्य करी म्हणतांचि ॥१६०॥
सुकुमार चंपककळिकेवरी ॥ चपळा पडतां न उरे उरी ॥ कीं कर्पूर जननीचे शिरीं ॥ शुंडाप्रहारीं ताडी गज ॥६१॥
कीं शस्त्रघायें तोडिली बाळें ॥ कीं वज्रघायीं चूर्ण कपाळें कीं अग्नींत पडलीं मुक्ताफळें ॥ तैसें वाटलें भरतातें ॥६२॥
श्रीराम गेला वनांतरी ॥ जरी मी येथें राज्य करीं ॥ तरी जितुकें ब्राह्मण पृथ्वीवरी ॥ म्यां वधिले स्वहस्तें ॥६३॥
जगद्वंद्यास वनीं सांडोन ॥ जरी मी अंगिकारीं राज्यासन ॥ विगतधवा जे जारीण ॥ तिचें गर्भस्थळ मी पावें ॥६४॥
रजस्वलेच्या शोणितासमान ॥ राज्यभिषेकाचें उदक पूर्ण ॥ मी आपुल्या उदरीं शस्त्र घालीन ॥ राज्यासन घ्या म्हणतां ॥६५॥
ज्यासी मृडानीवर ध्याय मनीं ॥ ज्याची अयोध्या हे राजधानी ॥ ते मी भोगितांचि ते क्षणीं ॥ महाचांडाळ मी जाहलों ॥६६॥
रघुवीर सांडोन काननीं ॥ जरी मी भोगीन राजधानी ॥ तरी जिव्हा जावो झडोनी ॥ कीटक पडोनि तत्काळ ॥६७॥
वनीं सांडोनि जगन्मोहन ॥ जरी मी घेईन राज्यासन ॥ तरी गुरुवध मद्यपान ॥ मात्रागमन घडे मज ॥६८॥
कलंक लागेल वासरमणी ॥ पाप प्रवेशेल गंगाजीवनीं ॥ मृगजळीं घटोद्भवमुनी ॥ जरी बुडोन जाईल ॥६९॥
चित्रकिरणाचियावरी ॥ चढती मुंगियांच्या हारी ॥ कीं वडवानळाचे शिरीं ॥ नृत्य करी पतंग ॥१७०॥
कीं ऊर्णनाभींच्या तंतुसूत्रीं ॥ जरी उचलेल धरित्री ॥ कीं तृणपाशें महाकेसरी ॥ जरी गुंतोन पडेल ॥७१॥
कीं मही उचलेल मशका ॥ जरी सुपर्णासी बाधेल आळिका ॥ दृष्टी देखतां दीपका ॥ मृगांक खालीं पडेल ॥७२॥
जरी हें घडेल ब्रह्मनंदना ॥ तरी मज होईल राज्यवासना ॥ ऐकोनि भरताच्या वचना ॥ वसिष्ठ जाहला सद्रद ॥७३॥
अहो तें भरताचें वचन ॥ वैराग्यवल्लीचें सुमन ॥ कीं विवेकनभींचें उडुगण ॥ प्रेमतेजें झळकत ॥७४॥
कीं तें भक्तिपंथींचें सरोवर ॥ कीं निश्र्चयभावें दिव्य नगर ॥ कीं तें विश्रांतीचें मंदिर ॥ वचनरूप प्रत्यक्ष ॥७५॥
असो तो कैकयीनंदन ॥ म्हणे स्वामी शिवतों तुझे चरण ॥ श्रीरघुवीराची मज आण ॥ राज्याभिषेक करूं नेदी ॥७६॥
कैकयीचें काळें वदन ॥ माता नव्हे ते लांव पूर्ण ॥ तीस आवडे रांडपण ॥ पतीचा प्राण घेतला ॥७७॥
मग वसिष्ठें जें जें चिंतिलें ॥ तें तें भरतासी निवेदिलें ॥ मंथरादासीचे बोलें ॥ कार्य नासलें सर्वही ॥७८॥
कलहकल्लोळसरिता ॥ ते ही मंथरा दासी तत्वतां ॥ कुबुद्धि शिकवूनि तुझी माता ॥ इणेंचि पाहें पां बोधिली ॥७९॥
ऐसी ऐकतांचि मात ॥ वेगें धांवे वीर भरत ॥ मंथरेची वेणी अकस्मात ॥ धरूनि शस्त्र काढिलें ॥१८०॥
मग धांवोनि ब्रह्मसुत ॥ भरताचा धरिला हात ॥ म्हणे स्त्री वधितां पाप अद्भुत ॥ कदा विपरीत करूं नको ॥८१॥
मग लत्ताप्रहारेंकरूनि ॥ भरतें ताडिलें तियेलागुनी ॥ त्रिवक्रकुब्जा तेथूनि ॥ नाम तियेसी जाहलें ॥८२॥
असो ब्रह्मपुत्रें तयेक्षणीं ॥ रामपादुका सिंहासनीं ॥ मणिमय रचित दिव्यरत्नीं ॥ सिंहासनीं स्थापिल्या ॥८३॥
त्यांवरी छत्र धरून ॥ मग राजदेह उचलून ॥ अग्निमुखीं समर्पून ॥ उत्तरकर्म भरत करी ॥८४॥
सप्तशत रायाच्या युवती ॥ अग्निप्रवेश तात्काळ करिती ॥ जैसी सूर्यकिरणें सामावती ॥ सूर्यासरसीं अस्तमानीं ॥८५॥
सुमित्रा आणि कौसल्या ॥ प्राण द्यावया सिद्ध जाहल्या ॥ मग वसिष्ठें वर्जिल्या ॥ शास्त्रप्रमाण रीतीनें ॥८६॥
पुत्रवंत्या स्त्रिया विशेष ॥ त्यांहीं न करावा अग्निप्रवेश ॥ तों कौसल्या म्हणे आम्हांस ॥ कशास व्यर्थ ठेवितां ॥८७॥
वनास गेला रघुनाथ ॥ परत्र पावला दशरथ ॥ आतां काय वांचूनि व्थर्थ ॥ काया अग्नींत निक्षेपूं ॥८८॥
मग वसिष्ठ सांगे वाहूनि आण ॥ तुम्हांस श्रीराम भेटवीन ॥ मग वनासी करील गमन ॥ पुढती आगमन करील पैं ॥८९॥
निवटोनि असुर समस्त ॥ अयोध्येसी येईल रघुनाथ ॥ हा वाल्मीकाचा मूळ काव्यार्थ ॥ माना यथार्थ सर्वही ॥१९०॥
गुरुवचन मानूनि प्रमाण ॥ चित्रकुटीं भेटेल रघुनंदन ॥ अग्निप्रवेश म्हणून ॥ वर्ज केला ते काळीं ॥९१॥
असो रात्र जाहली दोन प्रहर ॥ कैकयीनें येऊन सत्वर ॥ भरतासि एकांत विचार ॥ सांगे कैसा ऐका तें ॥९२॥
म्हणे पुत्रा ऐक वहिलें ॥ संकटीं म्यां राज्य साधिलें ॥ रामासी वनवासा पाठविलें ॥ नाना यत्नेंकरूनियां ॥९३॥
वना गेलें रामलक्ष्मण ॥ हें तूं परम मानीं कल्याण ॥ सत्वर घेईं छत्रीसिंहासन ॥ कांहीं अनमान करूं नको ॥९४॥
पितृवचन करावया प्रमाण ॥ वनास गेला रघुनंदन ॥ त्या शोकास्तव राव पावला मरण ॥ हेही जाण बरें जाहलें ॥९५॥
सापत्नबंधु राम निर्धारें ॥ त्यासीं वंचन करितां बरें ॥ देव दैत्य दायाद वैरें ॥ अद्यापिही वर्तती ॥९६॥
गरुड सर्व सापत्न ॥ वैरें वर्तती दोघेजण ॥ जरी तूं होसी माझा नंदन ॥ तरी वचन पाळीं हें ॥९७॥
भरतें ऐकतांचि तिची वाणी ॥ म्हणे उठें येथोनि चांडाळिणी ॥ तुझा वध केला असतां या क्षणीं ॥ परी माता म्हणोनि रक्षिली ॥९८॥
परम निर्दय तूं पापीण ॥ अमंगळ तूं लांव पूर्ण ॥ घेतला दशरथाचा प्राण ॥ जानकीजीवन धाडिला वना ॥९९॥
तूं सर्पीण होसी यथार्थ ॥ डंखोनि मारिला दशरथ ॥ माझा सखा रघुनाथ ॥ दूर वनासी धाडिला ॥२००॥
अध्याय अकरावा – श्लोक २०१ ते २७०
पिता बंधु दोघेजण ॥ गेले ज्या पंथेकरून ॥ त्या मार्गें मीही जाईन ॥ ऊठ येथूनि पापरूपे ॥१॥
असो कैकयी गेली उठोन ॥ तों उदय पावला चंडकिरण ॥ भरतें वल्कलें वेष्टून ॥ भस्म लाविलें सर्वांगीं ॥२॥
सर्व अलंकार त्यागून ॥ वटदुग्धीं जटा वळून ॥ वनाप्रती कैकयीनंदन ॥ चरणचालीं चालिला ॥३॥
षोडशपद्में दळभार ॥ नगरलोक निघाले सत्वर ॥ ओस पडले अयोध्यापुर ॥ जीवमात्र चालिले ॥४॥
कौसल्या सुमित्रा दोघीजणी ॥ शिबिकेंत बैसल्या ते क्षणीं ॥ वरी वस्त्रावरण घालूनी ॥ वाहनासहित झांकल्या ॥५॥
वसिष्ठादि सकळ ब्राह्मण ॥ सवें निघालें चारी वर्ण ॥ अयोध्येंत कैकयीवांचून ॥ नाहीं कोणी राहिलें ॥६॥
जन म्हणती ओस नगर ॥ कैकयीचें वपन करूं सत्वर ॥ तिजवरी धरावें छत्र ॥ परम अपवित्र पापिणी ॥७॥
तिचें पोटीं भरत जन्मला ॥ जैसा कागविष्ठेंत अश्र्वत्थ प्रगटला ॥ कीं कागिणी पोटीं कोकिळा ॥ निपजे अवचिता जैसी कां ॥८॥
असो भरत म्हणे सुमंतातें ॥ रघुवीर गेला कोण्या पंथें ॥ तोच मार्ग दावीं आम्हांतें ॥ तुझें अनुमतें चालूं आम्ही ॥९॥
मग भरतसमवेत दळभार ॥ गुहकाश्रमा पावले सत्वर ॥ वाजत वाद्यांचे गजर ॥ नादें अंबर कोंदलें ॥१०॥
गुहक विलोकी दुरून ॥ म्हणे मातेनें धाडिले दोघेजण ॥ दळभार सिद्ध करून ॥ रामलक्ष्मण वधावया ॥११॥
मग सहस्रांचे सहस्र किरात ॥ गुहकें मेळविले समस्त ॥ धनुष्य ओढोनियां त्वरित ॥ जान्हवीतीर बळकाविलें ॥१२॥
भरतासि सांगती सेवक ॥ संग्रामासी सिद्ध जाहला गुहक ॥ जन्हुकुमारीचें उदक ॥ स्पर्शों न देती कोणातें ॥१३॥
मग शत्रुघ्न आणि दळपती ॥ भरतासंगें विचार करिती ॥ म्हणती आज्ञा द्यावी निश्र्चितीं ॥ शिक्षा लावूं तयातें ॥१४॥
भरत म्हणे गुहक रामभक्त ॥ म्यां ऐकिला होता वृत्तांत ॥ तरी समाचार न घेतां यथार्थ ॥ युद्ध त्यासी न करावें ॥१५॥
मग भरत पुढें होऊन ॥ गुहकाप्रति बोले वचन ॥ त्वां युद्ध आरंभिलें निर्वाण ॥ काय कारण सांग तें ॥१६॥
गुहक म्हणे घेऊनि दळभार ॥ वधावया जातोसि रघुवीर ॥ तरी मी श्रीरामउपासक निर्धार ॥ वेंचीन प्राण स्वामीकाजीं ॥१७॥
माझा स्वामी रघुनंदन ॥ निराहार वनीं निर्वाण ॥ तुम्ही मारावया दोघेजण ॥ दळभारेंसी चालिलां ॥१८॥
परम निंदक दुर्जन खळ ॥ जे रघुनाथद्वेषी चांडाळ ॥ त्यांचीं शिरें छेदोनि तत्काळ ॥ पाठवीन यमलोका ॥१९॥
मातेच्या बोलेंकरूनि ॥ श्रीराम वधूं पाहसी वनीं ॥ तरी तुम्हांस जान्हवीचें पाणी ॥ स्पर्शों नेदीं अणुमात्र ॥२२०॥
ऐकतां गुहकाचें वचन ॥ भरतासी आलें दीर्घ रुदन ॥ गुहकास म्हणे सोडूनि बाण ॥ माझें शिर छेदोनी टाकीं ॥२१॥
मज पापियाचा देह त्वरित ॥ गुहका छेदीं यथार्थ ॥ कैकयीनें केला अनर्थ ॥ सीताकांत धाडिला वना ॥२२॥
जन्मलों कैकयीचे उदरीं ॥ जन म्हणती हा रामचंद्राचा वैरी ॥ तरी गुहका आतां वेग करीं ॥ छेदीं झडकरीं देह माझा ॥२३॥
श्रीरामावियोगाचें दुःख ॥ मज सोसवेचि अणुमात्र देख ॥ निर्वाण बाण सोडोनि एक ॥ मज रघुनायकपद दावीं ॥२४॥
भरताचें अंतर ओळखून ॥ गुहक धांवोनि धरी चरण ॥ दोघांसी पडिलें आलिंगन ॥ गेले विसरून देहभाव ॥२५॥
कंठ दाटला दोघांचा ॥ उभारणी जाहली रोमांचा ॥ दोघांचे नेत्रीं अश्रुधारांचा ॥ पूर पडत ते काळीं ॥२६॥
दोघेही श्रीरामचे भक्त ॥ दोघेही योगी विरक्त ॥ दोघेही श्रीरामास आवडत ॥ वल्कलेंवेष्टित दोघेही ॥२७॥
दोघांही केलें भस्मोध्दूलन ॥ दोघांही केलें जटावळण ॥ दोघेंही न घेती अन्न ॥ रामदर्शनावांचोनि ॥२८॥
गुहक म्हणे भरता वसिष्ठा ॥ श्रीराम गेला चित्रकूटा ॥ आतां चला जी उठा उठा ॥ वेगीं भेटा राघवातें ॥२९॥
ऐकतां गुहकाचें वचन ॥ भरत धरूं धावे चरण ॥ गुहक घाली लोटांगण ॥ प्रेमेंकरून सद्रद ॥२३०॥
भरतें स्नानसंध्या सारून ॥ गुहकासी म्हणे प्रीतीकरून ॥ श्रीराम राहिला एक दिन ॥ तें मज स्थळ दाविजे ॥३१॥
गुहक म्हणे न्यग्रोधवृक्ष ॥ त्याखालीं राहिला कमलपत्राक्ष ॥ जयासी हृदयीं ध्याय विरूपाक्ष ॥ सहस्राक्ष शरण ज्यातें ॥३२॥
या तृणशेजे वरी जाण पद्मनयनें केलें शयन ॥ याच पंथें येऊन ॥ केलें स्नान जान्हवीचें ॥३३॥
सीतेच्या तगटवस्त्रांचे रज ॥ ते न झगटती तृणशेज ॥ देखतां भरत भक्तराज ॥ साष्टांग नमन करीतसे ॥३४॥
रघुनाथपदमुद्रा तेथ ॥ उमटल्या देखोनि भरत ॥ ते धुळी कपाळा लावित ॥ सद्रदित होवोनि ॥३५॥
असो नौका आणोनि सहस्र ॥ उतरला सकळ दळभार ॥ प्रयागासी येऊन सत्वर ॥ भरद्वाजदर्शन घेतलें ॥३६॥
लक्षोनि चित्रकुटाचा पंथ ॥ चालती गुहक आणि भरत ॥ तों फळें वेंचावया सुमित्रासुत ॥ पर्वतातळीं उतरला ॥३७॥
तों पर्णकुटीमाजी रघुनंदन ॥ करावया बैसला हवन ॥ तेथें उपसामग्री आणोन ॥ जनकात्मजा देतसे ॥३८॥
चकोरमुखीं एकसरां ॥ अत्रिसुत सोडी अमृतधारा ॥ तैशा आहुती घाली वैश्र्वानरा ॥ तृप्त होय रामहस्तें ॥३९॥
तेव्हां आश्रमाबाहेर जनकबाळी ॥ जो सुकुमार चंपककळी ॥ तों सुदर्शनगंधर्वें जातां निराळीं ॥ ते वेल्हाळी देखिली ॥२४०॥
जानकी देखोनि सुंदर ॥ चित्तीं जाहला कामातुर ॥ भय लज्जा समग्र सोडोनियां दीधली ॥४१॥
मंगळरूप ते मंगळभगिनी ॥ गंधर्व धांवला ते क्षणीं ॥ अमंगळ कागरूप धरूनी ॥ सीतेलागीं झडपीतसे ॥४२॥
जैसा पतंग दीप देखोन ॥ उडी घाली विसरून मरण ॥ कीं खदिरांगारासी वृश्र्चिक येऊन ॥ पुच्छेंकरून ताडी जेंवि ॥४३॥
कीं अंतगृहींचें दिव्यान्न ॥ स्पर्शों धांवे जैसे श्र्वान ॥ यज्ञशाळेमाजी मळिण ॥ अंत्यज जैसा पातला ॥४४॥
असो जानकींचें स्तनयुग ॥ धरूं पाहे पतित काग ॥ जगन्माता धांवली सवेग ॥ आंग घाली घरणीतें ॥४५॥
मग म्हणे धांव धांव रघुराया ॥ कागें विटंबिली माझी काया ॥ आक्रंदे परम जनकतनया ॥ रघुवर्या जाणवलें ॥४६॥
आहुती टाकी रघुनाथ ॥ जवळी नाही सुमित्रासुत ॥ मग दर्भ मंत्रोनि त्वरित ॥ रामचंद्रें प्रेरिला ॥४७॥
कल्पांतविजूसमान ॥ कागें दर्भ देखिला दुरून ॥ पळों लागला घेतलें रान ॥ पाठीसी बाण लागला असे ॥४८॥
गंधर्व भ्रमे सकळ सृष्टी ॥ परी कोणी न घाली तया पाठीं ॥ हिंडता जाहला हिंपुटी ॥ होय कष्टी दुरात्मा ॥४९॥
इंद्रादिक देवगण ॥ समस्तांसी गेला शरण ॥ ते म्हणती न दाखवीं वदन ॥ दुष्टा होईं माघारा ॥२५०॥
मग भेटला नारद मुनि ॥ काग लागला तयाचे चरणीं ॥ म्हणे पहा हो या त्रिभुवनीं ॥ ठाव नेदी कोणी मज ॥५१॥
माझी पाठ न सोडी बाण ॥ मग नारद बोले वचन ॥ मूढा रामासी जाय शरण ॥ तोचि मरण चुकवील ॥५२॥
मग म्हणे जगद्वंद्या रामचंद्रा ॥ मी तुज शरण कृपासागरा ॥ दीनरक्षका अतिउदारा ॥ मज पामरा न मारावें ॥५३॥
मजवरी टाकिला बाण ॥ हें लोकांत न दिसे थोरपण ॥ कमळावरी वज्र घेऊन ॥ घातल्या काय पुरुषार्थ ॥५४॥
सूक्ष्म आळिका धरी सुपर्ण ॥ वडवानळ जाळी तृण ॥ भोगींद्र उचली सुमन ॥ हें काय अपूर्व बोलावें ॥५५॥
पर्जन्यें उठलें तृण ॥ अगस्ति प्याला किंचित जीवन ॥ मेघें निजप्रतापेंकरून ॥ घटीं जीवन भरियेलें ॥५६॥
सूर्यें दीपतेज झांकिलें ॥ गोवत्स विदारिला शार्दूलें ॥ रघुपति त्वां मज तैसें मारिलें ॥ तरी थोरपण प्रकटेना ॥५७॥
मातेचिया स्तनावरी ॥ बाळक हस्त ठेवूनि क्रीडा करी ॥ तरी काय माता जीवें मारी ॥ बाळकातें सांगपां ॥५८॥
महाराज रविकुळभूषणा ॥ ताटिकांतका अहल्योद्धारणा ॥ द्विपंचमुखदर्पहरणा ॥ शरणागता न मारावें ॥५९॥
मग बोले रघुपति ॥ माझा बाण असत्य कल्पांतीं ॥ नव्हेच जाण निश्र्चितीं ॥ महामलिना अपवित्रा ॥२६०॥
मग बाणासी अज्ञापी रघुनंदन ॥ याचा रक्षोनियां प्राण ॥ वेगें छेदावा सव्य नयन ॥ शिक्षा यास जाण पैं ॥६१॥
न लागतां पातया पातें ॥ दर्भें छेदिलें नयनातें ॥ काग म्हणे रघुत्तमातें ॥ देई वरातें मज कांहीं ॥६२॥
मग दोहींकडे एक बुबुळ ॥ खेळे ऐसें केलें चंचळ ॥ काकदृष्टी अवघ्यांत चपळ ॥ जन सकळ देखती ॥६३॥
सीतेसी द्यावया चुंबन ॥ तूं धावलासी दुरात्मा पूर्ण ॥ तरी तूं करिसी विष्ठाभक्षण ॥ कनिष्ठ जाण पक्ष्यांत तूं ॥६४॥
तुज वर एक देतो जाण ॥ प्रेतपिंड तूं भक्षल्याविण ॥ सर्वथा नोहे उद्धारण ॥ हें वरदान तुज दिधलें ॥६५॥
मग सुदर्शन गंधर्व तेव्हां ॥ साष्टांग नमोनि श्रीराघवा ॥ आपले स्वस्थळाप्रति तेधवां ॥ जाता जाहला आनंदें ॥६६॥
भरत प्राणसखा आतां ॥ येऊनि भेटेल रघुनाथा ॥ श्रोतीं परिसावी तेचि कथा ॥ भव्यव्यथा नासे जेणें ॥६७॥
रामविजय ग्रंथ प्रचंड ॥ रसभरित अयोध्याकांड ॥ तें श्रवण करितां वितंड ॥ विघ्नें उदंड वितळती ॥६८॥
अयोध्याधीशा रामचंद्रा ॥ ब्रह्मानंदा ज्ञानसमुद्रा ॥ श्रीधरवरदा प्रतापरुद्रा ॥ मज नाममुद्रा अखंड देईं ॥६९॥
स्वस्ती श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥
एकदशोऽध्याय गोड हा ॥२७०॥
श्रीरामविजय – अध्याय १२ वा
श्रीगणेशाय नमः ॥
संतमंडळी बैसली थोर ॥ बृहस्पतीऐसे चतुर ॥ आतां साहित्यसुमनाचे हार ॥ गुंफोन गळां घालूं त्यांचे ॥१॥
अनर्ध्य शब्दरत्नें प्रकाशवंत ॥ त्यांचे ग्राहक चतुर पंडित ॥ विशेषें रघुनाथभक्त विरक्त ॥ ते प्रेमभरें डुल्लती ॥२॥
मतिमंद बैसतां श्रोता श्रवणीं ॥ तरी ग्रंथरस जाय वितळोनी ॥ जैसें भस्मामाजी नेऊनी ॥ व्यर्थ अवदान घालिजे ॥३॥रत्नपरिक्षा करिती चतुर ॥ तेथें गर्भांध विटे साचार ॥ गायन ऐकती सज्ञान नर ॥ परी बधिर तेथें विटती पैं ॥४॥
कमळसुवास सेविती भ्रमर ॥ परी तो स्वाद न जाणे दर्दुर ॥ हंस घेती मुक्तांचा चार ॥ परी तो बकासी प्राप्त नाहीं ॥५॥
दुग्ध दोहोनि नेती इतर ॥ गोचिड तेथें अहोरात्र ॥ वसे परी प्राप्त त्यास रुधिर ॥ नेणे क्षीर मतिमंद तो ॥६॥
कीं वसंतकाळीं कोकिळा ॥ पंचमस्वरें आळविती ॥ रसाळा ॥ काकजाती तैशा सकळा ॥ परी तयां तो स्वर नव्हेचि ॥७॥
बलाहक गर्जना करिती गगनीं ॥ मयुर नाचती पिच्छें पसरूनी ॥ परी ते कळा वृषभांनीं ॥ नेणिजे जैशी सर्वथा ॥८॥
चकोर चंद्रामृत सेविती ॥ परी ते कळा कुक्कुट नेणती ॥ म्हणोनि श्रोता मंदमती ॥ सहसाही न भेटावा ॥९॥
श्रोता भेटलिया चतुर ॥ ग्रंथरस वाढे अपार ॥ जेवीं वीर संघटतां थोर ॥ रणचक्रीं रंग भरे ॥१०॥
असो एकादशाध्यायाचे अंतीं ॥ चित्रकुटी राहिला रघुपति ॥ सुदर्शन गंधर्व निश्र्चितीं ॥ काकरूपी उद्धरिला ॥११॥
उपरी सिंहावलोकनें करूनि तत्वतां ॥ श्रोतीं परिसावी मागील कथा ॥ दळभारेंसी भरत तत्वतां ॥ चित्रकूटासमीप आला ॥१२॥
तंव तो भूधरअवतार ॥ चित्रकूटाखालीं सौमित्र ॥ फळें वेंचितां तो दळभार ॥ गजरें येतां देखिला ॥१३॥
ओळखिला आपला घ्वजसंकेत ॥ आले कळलें शत्रुघ्न भरत ॥ म्हणे कैकयीनें पाठविले यथार्थ ॥ वनीं रघुनाथ वधावया ॥१४॥
हे युद्धासी आले येथ ॥ जरी रघुनाथास करूं श्रुत ॥ तरी हेही गोष्ट अनुचित ॥ युद्ध अद्भुत करीन मी ॥१५॥
माझा श्रीराम एकला वनीं ॥ हे आले दळभार सिद्ध करूनी ॥ तरी जैसा वणवा लागे वनीं ॥ तैसें जाळीन सैन्य हें ॥१६॥
रवीच्या किरणांवरी देखा ॥ कैशा चढतील पिपीलिका । कल्पांतविजूस मशक मुखा-॥ माजी केंवि सांठवील ॥१७॥
चढून प्रळयाग्नीचे शिरीं ॥ पत्रग कैसा नृत्य करी ॥ ऊर्णनाभीचे तंतुवाभीतरीं ॥ वारण कैसा बांधवेल ॥१८॥
तृणपाशेंकरून ॥ कैसा बांधवे पंचानन ॥ द्विजेंद्रासी अळिका धरून । कैसी नेईल आकाशा ॥१९॥
दीपाचें तेज देखोन ॥ कैसा आहाळेल चंडकिरण ॥ तैसा मी वीर लक्ष्मण ॥ मज जिंकूं न शकती हे ॥२०॥
भार देखोनि समीप ॥ क्षण न लागतां चढविलें चाप ॥ बाण सोडिले अमूप ॥ संख्येरहित ते काळीं ॥२१॥
वाटे गडगडितां महाव्याघ्र ॥ थोकती जेवीं अजांचे भार ॥ तैसे सोळा पद्में दळभार ॥ भयभीत जाहला ॥२२॥
त्या बाणांचे करावया निवारण ॥ वीर सरसावला शत्रुघ्न ॥ दोघांचें समसमा संधान ॥ बाणें बाण तोडित ॥२३॥
एक चंद्र एक मित्र ॥ कीं रमावर आणि उमावर ॥ किंवा ते मेरुमंदार ॥ युद्धालागीं मिसळले ॥२४॥
एक समुद्र एक निराळ ॥ एक दावाग्नि एक वडवानळ ॥ एक गदा एक चक्र निर्मळ ॥ विष्णुआयुधें भिडती कीं ॥२५॥
एक वासुकी एक भोगींद्र ॥ एक वसिष्ठ एक विश्र्वामित्र ॥ तैसे शत्रुघ्न आणि सौमित्र ॥ बाण सोडिती परस्परें ॥२६॥
एकावरी एक सोडिती बाण ॥ ते वरचेवरीं उडविती संपूर्ण ॥ बाणमंडप जाहला सघन ॥ चंडकिरण न दिसेचि ॥२७॥
रामनामबीजांकित ॥ बाण सुटती सतेज मंडित ॥ रघुनाथ नाम गर्जत ॥ सुसाटे निघत येतांचि ॥२८॥
वाटे ओढवला प्रळयकाळ ॥ वनचरां सर्वां सुटला पळ ॥ ऋषीश्र्वर पळती सकळ ॥ कडे वेंधती पर्वताचे ॥२९॥
सांडोनि गुंफा तपाचरण ॥ पळती आपुला जीव घेऊन ॥ एक धांवतां धापा दाटून ॥ मूर्च्छा येऊनि पडियेले ॥३०॥
एक म्हणती राक्षसदळ ॥ आलें रामावरी तुंबळ ॥ येणें मखरक्षणीं राक्षस सबळ ॥ वीस कोटी निवाटिले ॥३१॥
तें वैर स्मरोनि अंतरीं ॥ सत्य हे आले राघवावरी ॥ आतां सोमित्राची कैंची उरी ॥ अनर्थ निर्धारीं ओढवला ॥३२॥
असो ऋषीश्र्वर समस्त ॥ आले जेथें रघुनाथ ॥ गोष्टी सांगतां बोबडी वळत ॥ संकेत दाविती एक करें ॥३३॥
एक रुदन करूनि फोडित हांका ॥ वेगें पळवीं जनककन्यका ॥ आतां गूढ विवरीं लपवीं कां ॥ रघुनायका ऊठ वेगीं ॥३४॥
न भरे जों अर्ध निमेष ॥ चढविलें श्रीरामें धनुष्य ॥ जैसा उगवतां चंडांश ॥ गुंफेबाहेर तैसा आला ॥३५॥
ऋषींस म्हणे अयोध्यानाथ ॥ तुम्ही मनीं न व्हावें दुश्र्चित्त ॥ काळही विघ्न करूं आलिया येथ ॥ खंडविखंड करीन बाणीं ॥३६॥
पडत्या आकाशा दईन धीर ॥ रसातळा उर्वी जातां करीन स्थिर ॥ तुम्ही समस्त बैसा धरूनि धीर ॥ तपश्र्चर्या करीत पैं ॥३७॥
अथवा करावें अध्ययन ॥ न्याय मीमांसा सांख्यज्ञान ॥ पातंजल अथवा व्याकरण ॥ यांची चर्चा करा जी ॥३८॥
असो पाठींसीं घालून ब्राह्मण ॥ पुढें चालिला रघुनंदन ॥ तो ध्वजचिन्हें ओळखिलीं पूर्ण ॥ शत्रुघ्न बाण टाकीतसे ॥३९॥
आपले भेटीकारणें उत्कंठित ॥ सद्रद जाहला भरत ॥ लक्ष्मणापाशीं सीतानाथ ॥ क्षण न लागतां पातला ॥४०॥
मग म्हणे सौमित्रासी ॥ बा रे भरत आला भेटीसी ॥ तूं किमर्थ यासी युद्ध करिसी ॥ पाहा मानसीं विचारूनि ॥४१॥
ऐसें बोलतां राजीवनेत्र ॥ परी वीरश्रियेनें वेष्टिला सौमित्र ॥ सोडितां न राहे शर ॥ मग रघुवीर काय करी ॥४२॥
हातींचें धनुष्य हिरूनी ॥ श्रीरामें घेतलें तये क्षणीं ॥ सौमित्र लागला श्रीरामचरणीं ॥ हास्यवदन करूनियां ॥४३॥
श्रीरामें वरितां फणिपाळ ॥ अवघें वितळलें बाणजाळ ॥ जैसें निजज्ञान ठसतां केवळ ॥ मायापडळ जेवीं विरे ॥४४॥
भरतासहित अयोध्येचे जन ॥ सर्वीं विलोकिला रघुनंदन ॥ जैसा निशा संपतां चंडकिरण ॥ उदयचळीं विराजे ॥४५॥
तों भरतासी न धरवे धीर ॥ सप्रेम धांव घेतली सत्वर ॥ वाटेसीं साष्टांग नमस्कार ॥ वारंवार घालीतसे ॥४६॥
कीं बहुत दिवस माता गेली ॥ ते बाळकें समीप देखिली ॥ कीं गाय वनींहूनि परतली ॥ वत्सें आटोपिली धांवूनियां ॥४७॥
कीं क्षीराब्धि देखोनि त्वरित ॥ धांव घेत क्षुधाक्रांत ॥ कीं मृगजळ देखानि त्वरित ॥ मृग धांवती उष्णकाळीं ॥४८॥
कीं सफळ देखोनि दिव्य द्रुम ॥ झेंपावे जैसा विहंगम ॥ भरतें धरूनि तैसा राम ॥ चरणसरोजीं स्पर्शिला ॥४९॥
जैसें लोभियाचें जीवित्व धन ॥ तैसें भरतें दृढ चरण ॥ नयनोदकें करून ॥ केलें क्षालन रामपायां ॥५०॥
मग उचलोनियां दोहीं करीं ॥ बंधूसीं आदरें हृदयीं धरी ॥ जैसा जयंतपुत्र सहस्रनेत्रीं ॥ प्रीतीकरोनी आलिंगिला ॥५१॥
की क्षीरसागरीं लहरिया उठती ॥ त्या एकांत एक मिसळती ॥ कीं वेदशास्त्री श्रुती ॥ ऐक्या येती परस्परें ॥५२॥
तैसा अलिंगिला भरत ॥ तों शत्रुघ्न लोटांगण घालित ॥ परम प्रीतीं रघुनाथ ॥ आलिंगन देती तयातें ॥५३॥
सकळ अयोध्येचे ब्राह्मण ॥ रामासी भेटती प्रीतीकरून ॥ सर्व दळभार प्रजानन ॥ करिती नमन रामासी ॥५४॥
लक्ष्मण भरत शत्रुघ्न ॥ परस्परें देती क्षेमालिंगन ॥ मग सुमंत प्रधानें येऊन ॥ श्रीरामचरण वंदिले ॥५५॥
मग सुमंत म्हणे रघुराया ॥ पैल वसिष्ठ आणि दोघी माया ॥ तंव त्या दशरथकुळवर्या ॥ धीर न धरवे ते काळीं ॥५६॥
सामोरा चालिला रघुनंदन ॥ भोंवते अपार अयोध्याजन ॥ जैसा कां वेदोनारायण ॥ अनेक श्रुतीं वेष्टिला ॥५७॥
येऊनियां वसिष्ठाजवळी ॥ रामें गुरुचरण वंदिले भाळीं ॥ जैसा मदनदहनाचे चरणकमळीं ॥ स्कंद ठेवी मस्तक ॥५८॥
तों कौसल्या सुमित्रा माता ॥ त्यांचीं वाहनें जवळी देखतां ॥ धांवोनी येतां रामसुमित्रासुतां ॥ उतरती खालत्या दोघीजणी ॥५९॥
कौसल्येचे चरणीं मस्तक ॥ ठेवूनि बोले रघुनायक ॥ म्हणे सुखीं कीं मम जनक ॥ श्रीदशरथ दयाब्धि ॥६०॥
तों जाहला एकचि कल्लोळ ॥ रुदन करिती लोक समग्र ॥ सुमित्राकौसल्येसी बहुसाल ॥ नाहीं पार तयातें ॥६१॥
वसिष्ठ म्हणे रघुनाथा ॥ तुझा वियोग न साहे दशरथा ॥ रामराम म्हणतां मोक्षपंथा ॥ गेला तात्काळ जाण पां ॥६२॥
वचन ऐसें ऐकतां कानीं ॥ करुणासागर मोक्षदानी ॥ विमलांबुधारा नयनीं ॥ तेच क्षणीं चालिल्या ॥६३॥
स्फुंदस्फुंदोनि विलाप थोर ॥ पित्यालागीं करी रघुवीर ॥ म्हणे पूर्ण सत्याचा सागर ॥ श्रीदशरथ वीर जो ॥६४॥
ज्याचे युद्धाची ठेव ॥ पाहती मानव इंद्रादि देव ॥ वृषपर्वा शुक्रादि सर्व ॥ दैत्य युद्धीं जिंकिले ॥६५॥
श्रोते म्हणती नवल येथ ॥ जो पुराणपुरुष रघुनाथ ॥ तो शोकार्णवीं पडिला ही मात ॥ असंगत दिसतसे ॥६६॥
जो जगद्वंद्य आत्माराम ॥ जो विश्र्वबीजफलांकित द्रुम ॥ तो शोकाकुलित परब्रह्म ॥ पितयालागीं कां जाहला ॥६७॥
विषकंठ आला कीं क्षीरसागरा ॥ उष्णता व्यापिली रोहिणीवरा ॥ पक्षिवर्या त्या खगेंद्रा ॥ सर्पबाधा केवीं जहाली ॥६८॥
चिंतामणी दरिद्रें व्यापिला ॥ कल्पवृक्ष केवीं निष्फळ जाहला ॥ प्रळयाग्नीचे डोळां ॥ अंधत्व केवीं पातलें ॥६९॥
तंव वक्ता दे प्रत्त्युत्तर ॥ श्रोतीं ऐकिजे सादर ॥ पूर्ण ब्रह्मानंद रघुवीर ॥ मानवलोकीं अवतरला ॥७०॥
जगद्रुरु देवाधिदेव ॥ दावी मायेचें लाघव ॥ अवतारकारणाची ठेव ॥ लौकिकभाव दाविला ॥७१॥
नट जो जो धरी वेष ॥ त्याची संपादणी करी विशेष ॥ यालागीं जगदात्मा आदिपुरुष ॥ दाखवी आवेश मायेचा ॥७२॥
ऐसी उघडतां शब्दरत्न मांदुस ॥ गुणग्राहक श्रोते पावले संतोष ॥ संदेहरहित निःशेष ॥ जेंवी तम नासे सूर्योदयीं ॥७३॥
कीं वैराग्यें निरसे काम ॥ ज्ञानें वितळे जेवीं भ्रम ॥ जैसा निधानांतूनि परम ॥ दारुण सर्प निघाला ॥७४॥
करितां संशयाचें निरसन ॥ मागें राहिलें अनुसंधान ॥ तरी हे गोष्टीस दूषण ॥ सर्वथाही न ठेवावें ॥७५॥
ग्रासामाजी लागला हरळ ॥ तो काढावया लागेल वेळ ॥ कीं अनध्यायामाजीं रसाळ ॥ वेदाध्ययन राहिलें ॥७६॥
चोरवाटा चुकवावया पूर्ण ॥ अधिक लागला एक दिन ॥ तरी ते गोष्टीतें दूषण ॥ कदा सज्ञान न ठेविती ॥७७॥
रात्रीमाजीं सत्कर्में राहतीं ॥ परी सूर्योदयीं सवेंचि चालतीं ॥ छायेंस पांथिक बैसती ॥ सवेंचि जाती निजमार्गे ॥७८॥
समुद्राचें भरते ओहटें ॥ सवेंच मागुती विशेष दाटे ॥ कीं चपळ तुरंग चपेटे ॥ विसावा घेऊनि मागुती ॥७९॥
तेंवि परिसा पुढील कथार्थं ॥ आठवोनि पिता दशरथ ॥ शोकाकुलित जनकजामात ॥ क्षणएक जाहला ॥८०॥
मग वसिष्ठ म्हणे श्रीरामा ॥ प्रयागाप्रति जाऊनि गुणग्रामा ॥ उत्तरक्रिया करूनि निजधामा ॥ दशरथासी बोळविजे ॥८१॥
कित्येक प्राकृत कवि बोलत ॥ कीं जे पतनीं पडिला दशरथ ॥ परी हे गोष्ट असंमत ॥ बोलतां अनर्थ वाचेसी ॥८२॥
जयाचें नाम घेतां आवडीं ॥ जीव उद्धरले लक्षकोडी ॥ तो आपुला पिता पतनीं पाडी ॥ काळत्रयीं न घडे हें ॥८३॥
असो गयेप्रति येऊन ॥ उत्तरक्रिया सर्व सारून ॥ पिता निजपदी स्थापून ॥ आले परतोन चित्रकूटा ॥८४॥
सकळ ऋषी आणि अयोध्याजन ॥ बैसले श्रीरामासी वेष्टून ॥ मग भरतें घालोनि लोटांगण ॥ कर जोडूनि उभा ठाकला ॥८५॥
म्हणे जयजयाजी पुरुषोत्तमा ॥ मायाचक्रचालका पूर्णब्रह्मा ॥ विरिंचिजनका सुखविश्रामा ॥ मंगलधामा रघुराया ॥८६॥
हे राम करुणासमुद्रा ॥ हे रविकुलभूषणा राघवेंद्रा ॥ सर्वानंदसदना रामचंद्रा ॥ प्रतापरुद्रा जगद्रुरो ॥८७॥
हे राम रावणदर्पहरणा ॥ हे राम भवहृदयमोचना ॥ हे राम अहल्योद्धारणा ॥ मखरक्षणा सीताधवा ॥८८॥
हे राम कौसल्यागर्भरत्ना ॥ हे राम माया अपारश्रममोचना ॥ सनकसनंदमानसरंजना ॥ निरंजना निजरूपा ॥८९॥
दानवकाननवैश्र्वानरा ॥ ममहृदयारविंदभ्रमरा ॥ अज्ञानतिमिरच्छेदक दिवाकरा ॥ समरधीरा सर्वेशा ॥९०॥
हे राम भक्तचातकजलधरा ॥ प्रेमचकोरवेधकचंद्रा ॥ संसारगजच्छेदकमृगेंद्रा ॥ अनंगमोहना अनंगा ॥९१॥
उपवासी मरतां चकोर ॥ त्याचे धांवण्या धांवे चंद्र ॥ कीं अवर्षण पडतां जलधर ॥ चातकालागीं धांवे कां ॥९२॥
कीं चिंताक्रांतासी चिंतामणि ॥ सांपडे पूर्वभाग्येंकरूनि ॥ कीं दरिद्रियाचे अंगणीं ॥ कल्पवृक्ष उगवला ॥९३॥
कीं पतिव्रतेसी प्राणनाथ भेटला ॥ कीं क्षुधितापुढें क्षीराब्धि आला ॥ कीं साधकासी निधि जोडला ॥ आनंद जाहला तैसा आम्हां ॥९४॥
हंसें देखिलें मानससरोवर ॥ कीं प्रेमळा भेटला उमावर ॥ कीं संकल्पीं द्रव्य अपार ॥ दुर्बळ ब्राह्मणासी दीधलें ॥९५॥
तैसा आनंद जाहला जनांसी ॥ आतां सत्वर चलावें अयोध्येसी ॥ सांभाळावें बंधुवा आम्हांसीं ॥ श्रीदशरथाचेनि न्यायें ॥९६॥
आपुलें राज्य सांभाळावें ॥ गोब्राह्मणां प्रतिपाळावें ॥ आमुचे मनोरथ पूर्ण करावे ॥ आतां परतावें सत्वर ॥९७॥
जननी आमुची परम चतुर ॥ मज देत होती राज्यभार ॥ जैसे छेदोनियां शिर ॥ गुडघ्यास पूजा बांधिली ॥९८॥
पूज्यमूर्ति वोसंडून ॥ जैसे गुरवाचे धरी चरण ॥ राजकुमर सांडोन ॥ कन्या दिधली अजारक्षका ॥९९॥
पाडोनि देवळाचें शिखर ॥ घातलें भोंवतें आवार ॥ नागवूनि यात्रा समग्र ॥ अन्नसत्र घातलें ॥१००॥
फणस टाकोनि रसाळ ॥ प्रीतीनें घेतलें कनकफळ ॥ मुक्त सांडोनि तेजाळ ॥ गुंज जैसी घातली ॥१॥
गार घेऊनि टाकिला हिरा ॥ अंधकार घेऊनि त्यजिलें दिनकरा ॥ पाच भिरकावूनि सत्वरा ॥ कांच बळें रक्षिली ॥२॥
परिस त्यागून घेतला खडा ॥ पंडित दवडूनि आणिला वेडा ॥ चिंतामणि टाकोनि रोकडा ॥ पलांडु घेतला बळेंचि ॥३॥
अमृत टाकूनि घेतली कांजी ॥ कल्पवृक्ष तोडोनि लाविली भाजी ॥ कामधेनु दवडोनि सहजीं ॥ अजा पूजी आदरें ॥४॥
निजसुख टाकोनि घेतलें दुःख ॥ कस्तूरी टाकूनि घेतली राख ॥ सोने टाकूनि सुरेख ॥ शेण जैसें घेतलें ॥५॥
सांडोनियां रायकेळें ॥ आदरें भक्षी अर्कींफळें ॥ ज्ञान सांडोनि घेतलें ॥ अज्ञान जाण बळेंचि ॥६॥
तैसें कैकयीनें केलें साचार ॥ वना दवडोनि जगदोद्धार ॥ मज द्यावया राज्यभार ॥ सिद्ध जाहली साक्षेपें ॥७॥
सर्व अपराध करूनि क्षमा ॥ अयोध्येसी चलावें श्रीरामा ॥ याउपरी जगदात्मा ॥ काय बोलिला तं ऐका ॥८॥
सूर्य मार्ग चुके करितां भ्रमण ॥ नेत्रीं अंधत्व पावे अग्न ॥ मशकाची धडक लागून ॥ जरी मेरु पडेल ॥९॥
पाषाण प्रहार लागून ॥ वायु पडेल मोडोनि चरण ॥ कीं पिपीलिका शोषी सिंधुजीवन ॥ विजूस धांवूनि मशक धरी ॥११०॥
धडधडीत अग्निज्वाळ ॥ कर्पूरतुषारें होय शीतळ ॥ हेंही घडेल एक वेळ ॥ परी वचनास चळ नोहे माझे ॥११॥
एक बाण एक वचन ॥ एकपत्नीव्रत पूर्ण ॥ चौदा वर्षें भरल्याविण ॥ कदापि आगमन घडेना ॥१२॥
ऐसें निश्र्चयाचें वचन ॥ बोलता जाहला रघुनंदन ॥ अग्नीनें आहाळे जैसें सुमन ॥ तैसें भरता जाहलें ॥१३॥
मग भरतें चेतविला जातवेद ॥ प्राण द्यावया जाहला सिद्ध ॥ म्हणे हा देह करीन दग्ध ॥ रामवियोग मज न सोसवे ॥१४॥
महाराज वाल्मीक मुनि ॥ भरतास एकांतीं नेऊनी ॥ मूळकाव्यार्थ अवघा कानीं ॥ भविष्यार्थ सांगितला ॥१५॥
तो ऐकतां कैकयीसुत ॥ उगाच राहिला निवांत ॥ मग येऊनि जनकजामात ॥ हृदयीं धरी भरतातें ॥१६॥
आपुल्या हस्तेंकरून ॥ पुसिले भरताचे नयन ॥ करें कुरवाळिलें वदन ॥ समाधान करीतसे ॥१७॥
देव बंदींचे सोडवून ॥ चौदा वर्षांत येतों परतोन ॥ मग वरदहस्त उचलोन ॥ भाष दीधली भरतातें ॥१८॥
चौदा वर्षें चौदा दिन ॥ पंधरावे दिवशीं पूर्ण ॥ माध्यान्हा येतां चंडकिरण ॥ भेटेन येऊन तुजलागीं ॥१९॥
भरत म्हणे हा नेम टाळतां ॥ मग देह त्यागीन तत्वतां ॥ श्रीरामचरणीं ठेविला माथा ॥ प्रेमावस्था अधिक पैं ॥१२०॥
भरत मागुता उठोन ॥ विलोकी श्रीरामाचें वदन ॥ अमलदलराजीवनयन ॥ तैसाचि हृदयीं रेखिला ॥२१॥
भरत सद्रद बोले वचन ॥ मी अयोध्येसी न जाय परतोन ॥ सकळ मंगळभोग स्नान ॥ त्यजूनि राहीन नंदिग्रामीं ॥२२॥
अवश्य म्हणे रघुनायक ॥ मणिमय पादुका सुरेख ॥ भरतासी दिधल्या शोकहारक ॥ येरें मस्तकीं वंदिल्या ॥२३॥
शिवमस्तकीं विराजे चंद्र ॥ तैशा शिरीं पादुका सुंदर ॥ शोक हारपला समग्र ॥ शरीर शीतळ जाहलें ॥२४॥
जैसें कंठीं धरितां नामस्मरण ॥ शीतळ जाहला पार्वती-रमण ॥ तैसाचि प्रेमळ भरत जाण ॥ अंतरीं पूर्ण निवाला ॥२५॥
शत्रुघ्नासी म्हणे रघुनाथ ॥ तूं आणि प्रधान सुमंत ॥ राज्यभार चालवा समस्त ॥ यथान्यायेंकरूनियां ॥२६॥
सदा स्तवावे संतसज्जन ॥ श्रीगुरुभजनीं सावधान ॥ दूर त्यागावे दुर्जन ॥ त्यांचें अवलोकन न करावें ॥२७॥
परदारा आणि परधन ॥ येथें कदा न ठेविजे मन ॥ वेदमर्यादा नुल्लंघावी पूर्ण ॥ प्राणांतही जाहलिया ॥२८॥
जरी क्लेशकाळ पातला बहुत ॥ परी धैर्य न सोडावें यथार्थ ॥ गुरुभजन पुण्यपंथ ॥ न सोडावे सर्वथा ॥२९॥
साधु संत गोब्राह्मण ॥ त्यांचें सदा करावें पाळण ॥ सकळ दुष्टांस दवडोन ॥ स्वधर्म पूर्ण रक्षावा ॥१३०॥
कथा कीर्तन पुराणश्रवण ॥ काळ क्रमावा येणेंकरून ॥ आपुला वर्णाश्रमधर्म पूर्ण ॥ सर्वथाही न त्यजावा ॥३१॥
संतांचा न करावा मानभंग ॥ हरिभजनीं झिजवावें अंग ॥ सांडोनि सर्व कुमार्ग ॥ सन्मार्गेंचि वर्तावें ॥३२॥
ऋषींचे आशीर्वाद घ्यावे ॥ वर्म कोणाचें न बोलावें ॥ विश्र्व अवघें जाणावें ॥ आत्मरूपीं निर्धारें ॥३३॥
सत्संग धरावा आधीं ॥ नायकावी दुर्जनांची बुद्धि ॥ कामक्रोधादिक वादी ॥ दमवावे निजपराक्रमें ॥३४॥
मी जाहलों सज्ञान ॥ हा न धरावा अभिमान ॥ विनोदेंही पराचें छळण ॥ न करावें सहसाही ॥३५॥
शमदमादिक साधनें ॥ स्वीकारावी साधकानें ॥ जन जाती आडवाटेनें ॥ त्यांसी सुमार्ग दाविजे ॥३६॥
शोकमोहांचे चपेटे पूर्ण ॥ आंगीं आदळत येऊन ॥ विवेकवोडण पुढें करून ॥ ज्ञानशस्त्र योजावें ॥३७॥
काम क्रोध मद मत्सर ॥ हे गृहासी येऊं न द्यावे तस्कर ॥ आयुष्य क्षणिक जाणोनि साचार ॥ सारासार विचारावें ॥३८॥
क्षणिक जाणोनि संसार ॥ सोडावा विषयांवरील आदर ॥ सद्रुवचनीं सादर ॥ सदा चित्त ठेविजे ॥३९॥
दैवें आलें भाग्य थोर ॥ त्याचा गर्व न धरावा अणुमात्र ॥ एकदांचि जरी गेलें समग्र ॥ कदा धीर न सांडावा ॥१४०॥
कमलपत्राक्ष कृपानिधान ॥ वर्षत स्वातीजल पूर्ण ॥ ते सुमंत आणि शत्रुघ्न ॥ कर्ण शुक्तिकेंत सांठविती ॥४१॥
शब्दामृत वर्षे रामचंद्र ॥ निवाले भरत कर्णचकोर ॥ कीं रामवचन क्षीरसागर ॥ उपमन्यु भरत साचार तेथें ॥४२॥
सूर्य उगवतां निरसे तमजाळ ॥ तैसें श्रीरामवचनें जाहलें हृदय निर्मळ ॥ मग भरत परतोनि तात्काळ ॥ नंदिग्रामीं राहिला ॥४३॥
करूनि मातेचे समाधान ॥ सकळ ब्राह्मण प्रजाजन ॥ सुमंत आणि शत्रुघ्न ॥ पाठवी परतोनि अयोध्ये ॥४४॥
श्रीरामपादुका सिंहासनीं ॥ शत्रुघ्नें वरी छत्र धरूनि ॥ मग राज्य चालवी अनुदिनीं ॥ नामस्मरणें सावध ॥४५॥
क्षणक्षणां येत नंदीग्रामासी ॥ मागुता जाय अयोध्येसी ॥ सकळ पृथ्वीच्या राजांसी ॥ धाक भरत शत्रुघ्नांचा ॥४६॥
प्रतिसंवत्सरीं करभार ॥ भूपाळ देती समग्र ॥ असो नंदिग्रामीं भरतवीर ॥ निर्विकार बैसला ॥४७॥
नंदिग्रामाजवळ अरण्यांत ॥ पर्णकुटी करून राहे भरत ॥ श्रीरामपादुका विराजित ॥ रात्रंदिवस मस्तकीं ॥४८॥
जे आवडते श्रीरामभक्त ॥ तेही भरताऐसे विरक्त ॥ कनक कामिनी गृह सुत ॥ त्याग करूनि बैसले ॥४९॥
वटदुग्धीं जटा वळूनि ॥ सकळ मंगळभोग त्यजोनि ॥ वल्कलें वेष्टित तृणासनीं ॥ बैसले ध्यानीं श्रीरामाचे ॥१५०॥
नक्षत्रांत जैसा चंद्र ॥ तैसा मध्यें भरत साचार ॥ रात्रंदिवस रामचरित्र ॥ भरत सांगे समस्तांतें ॥५१॥
किंवा मानससरोवरीं ॥ बैसती राजहंसाच्या हारी ॥ भरतास भोंवतें तेचिपरी ॥ वेष्टूनियां बैसले ॥५२॥
श्रीधर म्हणे श्रोतयां समस्तां ॥ चित्त द्यावें पुढील श्र्लोकार्था ॥ रघुनाथ चित्रकुटीं असतां ॥ काय कथा वर्तली ॥५३॥
कवीची शब्दरत्नमांदुस ॥ उघडितां पंडित पावती संतोष ॥ इतर कुबुद्धि मतिमंदास ॥ रत्नपरीक्षा नकळे हो ॥५४॥
असो चित्रकूटीं असतां रघुनंदन ॥ मिळोनि बहिर्मूख ब्राह्मण ॥ म्हणती रामा तूं जाईं येथून आम्हांसी विघ्नें तुझेनि ॥५५॥
तुझी स्त्री परम सुंदर ॥ न्यावया जपती बहुत असुर ॥ वाल्मीकभविष्य साचार ॥ ऐसेंचि असे जाण पां ॥५६॥
वनींहूनि वार्ता उठली साचार ॥ त्रिशिरा दूषण आणि खर ॥ दळभारेंसीं येथे येणार ॥ तुजकरितां रघुवीरा ॥५७॥
म्हणोनि सांगतों तुजसी ॥ येथोनि जाईं निश्र्चयेसीं ॥ नाहींतरी आम्हीं स्वाश्रमासी ॥ त्यजोनि जाऊं निर्धारें ॥५८॥
श्रीराम म्हणे ब्राह्मणांलागुनी ॥ तुम्हीं निश्र्चिंत असावें अंतःकरणीं ॥ काळही फोडीन समरंगणीं ॥ राक्षसांतें गणी कोण ॥५९॥
परम अविश्र्वासी ब्राह्मण ॥ म्हणती विघ्नें येती दारुण ॥ हा आपले स्त्रीस रक्षील जाण ॥ कीं आम्हांसी रक्षील ॥१६०॥
हा त्यांसीं न पुरे समरंगणीं ॥ चारी बाण जाती सरूनि ॥ याच्या बोलाचा विश्र्वास धरूनि कदां येथें न राहावें ॥६१॥
मग सकळीं करूनि एकविचार ॥ रात्रीचे उठोनियां समग्र ॥ कुटुंबें घेऊनि सत्वर ॥ गेले विप्र पळोनियां ॥६२॥
उपरी प्रातःकाळीं उठोन ॥ श्रीराम पाहे ऋषिजन ॥ तंव ते रात्रींच गेले पळोन ॥ राजीवनयन काय करी ॥६३॥
एक वाल्मीक उरला पूर्ण ॥ तो महाराज तपोधन ॥ भूत भविष्य वर्तमान ॥ त्रिकालज्ञान जयासी ॥६४॥
वायुसंगें उडे तृण ॥ परी अचळ न सोडी स्थान ॥ किंवा रणमंडळ सोडून ॥ रणशूर कदा पळेना ॥६५॥
तैसा वाल्मीक उरला जाण ॥ तेणें आधींच कथिलें रामायण ॥ इतर बहिर्मूख ब्राह्मण ॥ श्रीराम निधान नोळखती ॥६६॥
प्रत्यया न येतां रघुवीर ॥ आचार तितका अनाचार ॥ कर्म तोच भ्रम थोर ॥ पिशाच नर तेचि पैं ॥६७॥
तणें केलें वेदपठण ॥ करतलामलक शास्त्रें प्रमाण ॥ परी तें मद्यपीयाचें भाषण ॥ राघवा शरण न जातां ॥६८॥
जैसी मुग्धा बत्तीसलक्षणीं ॥ परम सौंदर्य लावण्यखाणी ॥ परी मन नाहीं पतिभजनीं ॥ तरी तें सर्वही वृथा गेलें ॥६९॥
खरपृष्ठीस चंदन देख ॥ परी तो नेणें सुवाससुख । षड्रसीं फिरवी जे दर्वी पाक ॥ रसस्वाद नेणें ती ॥१७०॥
कृपा न करितां सीतावर ॥ कासया व्यर्थ तत्त्वविचार ॥ त्याचें ज्ञान नव्हे साचार ॥ जैसे कीर अनुवादती ॥७१॥
तेणें केले तीर्थाटण ॥ होय चौसष्ट कळाप्रवीण ॥ तेणें केलें जरी कीर्तन ॥ तें जाण गायन गौरियाचें ॥७२॥
असो रघुपतीस सांडोनि विप्र ॥ पळोन गेले समग्र ॥ जदद्वंद्य रघुवीर ॥ त्याचें स्वरूप नेणोनियां ॥७३॥
असो आतां बहु भाषण ॥ श्रीराम चित्रकुट त्यागोन ॥ वाल्मीकऋषीस नमून ॥ दंडकारण्या चालिला ॥७४॥
श्रीरामविजय ग्रंथ प्रचंड ॥ येथें संपलें अयोध्याकांड ॥ आतां अरण्यकांड इक्षुदंड ॥ अति अपूर्व सुरस पुढें ॥७५॥
रामविजय ग्रंथ क्षीरसागर ॥ दृष्टांतरत्नें निघती अपार ॥ संत श्रोते निर्जर ॥ अंगीकरोत सर्वदा ॥७६॥
ब्रह्मानंदा रविकुलभूषणा ॥ श्रीधरवरदा सीताजीवना ॥ पुढें अरण्यकांडरचना ॥ बोलवीं आतां येथोनि ॥७७॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ द्वादशोध्याय गोड हा ॥१७८॥
॥ अध्याय ॥ १२ ॥ श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
श्रीरामविजय – अध्याय १३ वा
श्री गणेशाय नमः ॥ श्रीसीतारामचंद्राभ्यां नमः ॥
संस्कृतापासोनि केवळ ॥ झाली प्राकृत भाषा रसाळ ॥ कीं स्वातीजळापासोनि मुक्ताफळ ॥ अतितेजाळ निपजे पैं ॥१॥
चंद्राचे अंगीं निपजे चांदणें ॥ कीं दिनकरापासाव जेवीं किरणें ॥ कीं जंबुनदापासाव सोनें ॥ बावनकसी निपजे पैं ॥२॥कीं दुग्धापासोनि नवनीत ॥ कीं अभ्यासापासोनि मति अद्भुत ॥ कीं इक्षुदंडापासोनि निपजत ॥ रसभरित शर्करा ॥३॥
कीं पुष्पापासोनि परिमळ ॥ कीं रंभेपासोनि कर्पूर शीतळ ॥ मृगापासोनि परिमळ ॥ मृगमद जेवीं निपजें पैं ॥४॥
कथालक्षण सरितानाथ ॥ साहित्यतरंग अपरिमित ॥ प्रेमळ लहरिया अद्भुत ॥ ऐक्या येत परस्परें ॥५॥
अमृताहून गोड अन्न ॥ परि रुचि नये शाकेविण ॥ दृष्टांताविण ग्रंथ संपूर्ण ॥ रसीं न चढे सर्वथा ॥६॥
रत्नखाणी मेरुपाठारीं ॥ तैसें दृष्टांत कथांमाझारीं ॥ कमलावांचोनि सरोंवरीं ॥ शोभा नये सर्वथा ॥७॥
अलंकारें शोभे नितंबिनी ॥ कीं गगन मंडित उडुगणीं ॥ कीं मानससरोवरा हंसांवांचोनी ॥ शोभा नयेचि सर्वथा ॥८॥
कीं मननाविण श्रवण ॥ कीं सद्भावाविण कीर्तन ॥ कीं क्षेत्र जैसे बीजाविण ॥ दृष्टांतांविण ग्रंथ तैसा ॥९॥
कीं सभा जैसी पंडितांविण ॥ कीं सुस्वराविण गायन ॥ कीं शुचीविण तपाचरण ॥ दृष्टांतांविण ग्रंथ तैसा ॥१०॥
कीं विरक्तीविण ज्ञान ॥ की प्रेमाविण व्यर्थ भजन ॥ कीं दानाविण भाग्य पूर्ण ॥ दृष्टांताविण ग्रंथं तैसा ॥११॥
अरण्यकांड अरण्यांत ॥ दृष्टांतवृक्ष विराजत ॥ तेथें आनंदफळें पंडित ॥ सदा सेवोत स्वानंदें ॥१२॥
आतां अरण्यकांड वसंतवन ॥ तेथें वाग्देवी चिच्छक्ति पूर्ण ॥ क्रीडा करी उल्हासेंकरून ॥ संतसज्जन परिसा तें ॥१३॥
असो चित्रकूटाहूनि अयोध्यानाथ ॥ सीतासौमित्रांसमवेत ॥ निजभक्तांसी उद्धरित ॥ जगन्नाथ जातसे ॥१४॥
दक्षिणपंथें जनकजामात ॥ सकळ ऋषींच आश्रम पहात ॥ त्रयोदश वर्षेंपर्यंत ॥ रघुनाथ क्रमित ऐसेंचि ॥१५॥
कोठें वर्ष कोठें अयन ॥ कोठें मास कोठें पक्ष पूर्ण ॥ कोठें एक रात्र पक्ष त्रिदिन ॥ कोठें पंच रात्री क्रमियेल्या ॥१६॥
मग अत्रीचिया आश्रमाप्रांति ॥ येता झाला जनकजापती ॥ तों देखिली दत्तात्रेयमूर्ति ॥ अविनाशस्थिति जयाचि ॥१७॥
सह्याद्रीवरी श्रीराम ॥ अजअजित मेघश्याम ॥ श्रीदत्तात्रेय पूर्ण ब्रह्म ॥ देत क्षेम तयातें ॥१८॥
क्षीरसागरींच्या लहरिया ॥ परस्परें समरसोनियां ॥ कीं जान्हवी आणि मित्रतनया ॥ एके ठायीं मिळताती ॥१९॥
कीं नानावर्ण गाई ॥ परी दुग्धास दुजा वर्ण नाहीं ॥ तैसा जनकाचा जांवई ॥ आणि अत्रितनय मिसळले ॥२०॥
अवतारही उदंड होती ॥ सर्वेचि मागुती विलया जाती ॥ तैसी नव्हे श्रीदत्तात्रेयमूर्ति ॥ नाश कल्प ती असेना ॥२१॥
पूर्णब्रह्म मुसावलें ॥ तें हें दत्तात्रेयरूप ओतिलें ॥ ज्याचे विलोकनमात्रें तरले ॥ जीव अपार त्रिभुवनीं ॥२२॥
सकळ सिद्ध ऋषी निर्जर ॥ विधि वाचस्पती शचीवर ॥ दत्तात्रयदर्शना साचार ॥ त्रिकाळ येती निजभावें ॥२३॥
अद्यापि सह्याद्रीपर्वतीं ॥ देवांचे भार उतरती ॥ सर्व ब्रह्मांडींचीं दैवतें धांवती ॥ अवधूतमूर्ति पहावया ॥२४॥
घेतां दत्तात्रयदर्शन ॥ देवांसी सामर्थ्य चढे पूर्ण ॥ मग ते इतरांसी होती प्रसन्न ॥ वरदान द्यावयातें ॥२५॥
ज्यासी प्रयागीं प्रातःस्नान ॥ पांचाळेश्र्वरीं अनुष्ठान ॥ करवीरपुरांत येऊन ॥ भिक्षाटण माध्यान्हीं ॥२६॥
अस्ता जातां वासरमणि ॥ सह्याद्रीस जाती परतोनी ॥ तो देवांचे भार कर जोडोनी ॥ वाट पहाती अगोदर ॥२७॥
दुष्टी देखतां दिगंबर ॥ एकचि होय जयजयकार ॥ असंख्य वाद्यांचे गजर ॥ अद्यापि भक्त ऐकती ॥२८॥
दत्तात्रेयभक्त देखतां दृष्टीं ॥ सकळ दैवतें जीं जीं सृष्टी ॥ त्याचे पाय घालिती मिठी ॥ पुढें ठाकती कर जोडूनि ॥२९॥
करितां दत्तात्रेयस्मरण ॥ भूतप्रेतें पळतीं उठोन ॥ मग उपासकांसी विघ्न ॥ कवण करूं शकेल ॥३०॥
असो ऐसा स्वामी अवधूत ॥ जो अत्रीचा महापुण्यपर्वत ॥ तयास वंदोनि रघुनाथ ॥ अत्रिदर्शन घेतसे ॥३१॥
तंव ते अनसूया सती ॥ सीता राम तियेसी वंदिती ॥ सीतेसी आलिंगूनि प्रीतीं ॥ वर देती जाहली ॥३२॥
आपुले निढळीचें कुंकुम काढिलें ॥ तें सीतेचे कपाळीं लाविलें ॥ अमलवस्त्र नेसविलें ॥ जे न मळे न विटे कल्पांतीं ॥३३॥
गळां घातला सुमनहार ॥ जो कधीं न सुके साचार ॥ जैसा नित्य नूतन दिनकर ॥ तेज अणुमात्र ढळेना ॥३४॥
सीतेचें सुवास शरीर ॥ अनसूया करी निरंतर ॥ ज्या सुवासें अंबर ॥ परिपूर्ण होय पैं ॥३५॥
भेटतां राक्षस दुर्धर ॥ सीतेसी भय न वाटे अणुमात्र ॥ ऐसा दिधला निर्भय वर ॥ अनसूयेनें तेधवां ॥३६॥
सवेंचि रेणुकेचें दर्शन ॥ घेत रविकुळभूषण ॥ जिच्या वरें भार्गवें पूर्ण ॥ निःक्षत्री केली धरित्री ॥३७॥
ते मूळपीठनिवासिनी शक्ति ॥ तीस वंदी अयोध्यापति ॥ ते श्रीरामाची मूळप्रकृती ॥ आदिमाया निर्धारें ॥३८॥
ते प्रथमअवताराची जननी ॥ तीच कौसल्या झाली दुसरेनि ॥ श्रीराम स्तवी म्हणोनी ॥ ऐका श्रवणीं सादर ॥३९॥
जयजय आदिकुमारिके ॥ जयजय मूळपीठनायिके ॥ सकळ कल्याणसौभाग्यदायिके ॥ जगदंबिके मूळप्रकृति ॥४०॥
जयजय भार्गवप्रियभवानी ॥ भवनाशके भक्तवरदायिनी ॥ सुभद्रकारके हिमनगनंदिनी ॥ त्रिपुरसुंदरी महामाये ॥४१॥
जयजय आनंदकासारमराळिके ॥ जयजय चातुर्यचंपककळिके ॥ जयजय शुंभनिशुंभदैत्यांतके ॥ सर्वव्यापके मृडानी ॥४२॥
जयजय शिवमानसकनकलतिके ॥ पद्मनयने दुरितवनपावके ॥ जयजय त्रिविधतापमोचके ॥ निजजनपालके अन्नपूर्णें ॥४३॥
तव मुखकमलशोभा देखोनी ॥ इंदुबिंब गेलें विरोनी ॥ ब्रह्मादिकें बाळें तिन्हीं ॥ स्वानंदसदनीं निजविसी ॥४४॥
जीव शिव दोनी बाळकें ॥ अंबे तुवां निर्मिलीं कौतुकें ॥ जीव तुझें स्वरूप नोळखे ॥ म्हणोनि पडिला आवर्तीं ॥४५॥
शिव तुझे स्मरणीं सावचित्त ॥ म्हणोनि तो नित्यमुक्त ॥ ब्रह्मानंद पद हातां येत ॥ तुझे कृपेनें जननीय ॥४६॥
मेळवूनि पंचभूतांचा मेळ ॥ तुवां रचिला ब्रह्मांडगोळ ॥ इच्छा परततां तत्काळ ॥ क्षणांत निर्मूळ करिसी तूं ॥४७॥
ऐसें स्तवोनि चापपाणि ॥ सह्याद्रीवरी दिनत्रय क्रमोनि ॥ अत्रिऋृषीची आज्ञा घेऊनि ॥ दक्षिणपंथे चालिले ॥४८॥
अत्रि म्हणे गा रघुपति ॥ या वनीं राक्षस बहु वसती ॥ जतन करी सीता सती ॥ क्षणही परती न कीजे ॥४९॥
अवश्य म्हणोनि जलजनेत्र ॥ पुढें चालिला स्मरारिमित्र ॥ पाठीसी भोगींद्रअवतार ॥ वीर सौमित्र जातसे ॥५०॥
त्यामागें मंगळभगिनी ॥ मंगळकारक विश्र्वजननी ॥ स्थिर स्थिर हंसगमनी ॥ मंगळजननीवरी चाले ॥५१॥
दुरावतां भूमिकन्या ॥ सौमित्र म्हणे राजीवनयना ॥ जानकी मागें राहिली मनमोहना ॥ उभा राहें क्षणभरी ॥५२॥
वचन ऐकतां जगन्नायक ॥ उभा राहिला क्षण एक ॥ परम उदार सुहास्यमुख ॥ परतोनि पाहे सीतेकडे ॥५३॥
तंव ते सुकुमार जनकबाळी ॥ हळूहळू आली जवळी ॥ जेंवी सारासार विचार नेहाळी ॥ आत्मसुखाची पाविजे ॥५४॥
असो ते पतिव्रतामंडन ॥ विलोकी श्रीरामाचें वदन ॥ जयावरून कोटी मदन ॥ ओंवाळून टाकावे ॥५५॥
परम सलज्ज होऊन ॥ केलें किंचित हास्यवदन ॥ जेणें निवती राघवकर्ण ॥ ऐसें वचन बोलली ॥५६॥
म्हणे जगद्वंद्या रविकुळभूषणा ॥ विषकंठहृदयाचिन्मयलोचना ॥ चरणीं चालतां रघुनंदना ॥ बहुत श्रम पावलेती ॥५७॥
परम सुकुमार लक्ष्मण ॥ चरणीं पावला शीण ॥ वृक्षच्छायेसि जाऊन ॥ गुणसागरा बैसावें ॥५८॥
रातोत्पल सुकुमार ॥ त्याहूनि पदें तुमची अरुवार ॥ अरुणसंध्यारागमित्र ॥ चरणतळवे सुरवाडले ॥५९॥
जें जान्हवीचें जन्मस्थान ॥ तें मी निजकेशीं झाडीन ॥ शीतोदकें धुवोन ॥ मग चुरीन क्षणभरी ॥६०॥
आजिचें पेणें किती दूर ॥ आहे तें नकळे साचार ॥ ऐकतां पद्माक्षीचें उत्तर ॥ द्रवला रघुवीर अंतरीं ॥६१॥
म्हणे सुकुमार चंपककळी ॥ चरणीं चालतां बहु श्रमली ॥ ऐसें बोलतां नेत्रकमळीं ॥ अश्रु आले राघवाचे ॥६२॥
मग आपुलें हस्तें करून ॥ कुरवाळिलें सीतेचें वदन ॥ मस्तकीं हस्त ठेवून ॥ श्रम संपूर्ण हरियेला ॥६३॥
परम सुखावली जनकनंदिनी ॥ श्रीरामाचीं पदें झाडूनि ॥ मग आपुल्या मुक्तकेशेंकरूनि ॥ प्रक्षाळूनि चरण चुरीतसे ॥६४॥
मग उठोनि चालिला रघुवीर ॥ पाठीसी उभा भूधरावतार ॥ त्याचेमागें जनकजा सुंदर ॥ हंसगती चमकतसे ॥६५॥
वनचरें वैरभाव सांडोनि ॥ होतीं ते पळतीं भयेंकरूनि ॥ विराध राक्षस ते क्षणीं ॥ आला धांवूनि अकस्मात ॥६६॥
महाभयानक विशाळ शरीर ॥ खदिरांगार तैसे नेत्र ॥ कपाळीं चर्चिला शेंदूर ॥ बाबरझोटी मोकळिया ॥६७॥
जैसा अग्नीचा ओघ थोर ॥ तैसी जिव्हा लवलवित बाहेर ॥ काजळाचा पर्वत थोर ॥ तैसें शरीर दिसतसे ॥६८॥
गळा नरमुंडांच्या माळा ॥ हातीं शूल ऊर्ध्व धरिला ॥ सिंहगजवनचरांचा मेळा ॥ टोंचिल्या माळा शूलावरी ॥६९॥
शतांचे शत ब्राह्मण ॥ रगडी दाढेखालीं घालून ॥ वाटेंसी लत्ताप्रहारेंकरूनी ॥ वृक्ष पाडी समूळीं ॥७०॥
पुढें जातसे रघुनाथ ॥ मागोनि विराध आला धांवत ॥ जानकी धरूनि अकस्मात ॥ जात झाला ते वेळीं ॥७१॥
जैसा गृहीं तस्कर रिघोनी ॥ धनकुंभ जाय घेऊनि ॥ कीं अकस्मात व्याघ्र येऊनि ॥ नेत उचलानि हरिणीतें ॥७२॥
कीं होमशाळेंत रिघे श्र्वान ॥ जाय चरुपात्र घेऊन ॥ तैसा विराध दुर्जन ॥ जात वेगेंकरूनियां ॥७३॥
करुणास्वरें करूनि देखा ॥ जानकी म्हणे मित्रकुळटिळका ॥ धांव धांव अयोध्यानायका ॥ जगव्यापका दीनबंधु ॥७४॥
परतोनि पाहे राजीवाक्ष ॥ तों सघन लागले वनीं वृक्ष ॥ नयनीं न दिसे प्रत्यक्ष ॥ कोणीकडे गेला तो ॥७५॥
क्षण न लागतां लक्ष्मण ॥ धनुष्यासी योजिला अर्धचंद्र बाण ॥ तत्काळ वृक्ष छेदून ॥ केलें वन निर्मूळ ॥७६॥
धनुष्य चढवोनि जनकजामातें ॥ पाचारिलें तेव्हां विरोधातें ॥ जैसा मृगेंद्र महागजातें ॥ तैसी लक्ष्मणें हांक फोडली ॥७७॥
अरे राक्षसा धरीं धीर ॥ माझा बाण घटोद्भव थोर ॥ तुझे आयुष्यसागराचें नीर ॥ प्राशील आतां निर्धारें ॥७८॥
महाव्याघ्राचा विभाग देख ॥ कैसा नेऊन वांचेल जंबुक ॥ आदित्याच्या कळा मशक ॥ तोडील कैसा निजांगें ॥७९॥
काळाचें हातींचा दंड अभंग ॥ केविं नेऊं शके झोटिंग ॥ वासुकीचा विषदंत सवेग ॥ दुर्दुर केवीं पाडीं पां ॥८०॥
विराध म्हणे तूं मानव धीट ॥ गोष्टी सांगतोसी अचाट ॥ तरी तुझें करीन पिष्ट ॥ मुष्टिघातें आतांचि ॥८१॥
ऐसें राक्षस बोलून ॥ जानकीस खालीं ठेवून ॥ धाविन्नला पसरूनि वदन ॥ रामसौमित्रांवरी तेधवां ॥८२॥
करीं धांवत्या वायूंचें खंडण ॥ ऐसें रामें सोडिले दोन बाण ॥ त्यांहीं दोनी भुजा उडवून ॥ गेले घेवोन निराळपंथें ॥८३॥
सवेंचि सूर्यमुखशरें ॥ शीर छेदिलें कौसल्याकुमरें ॥ विमानीं देव जयजयकारें ॥ पुष्पसंभार वर्षती ॥८४॥
विराध पावला दिव्य शरीर ॥ रामासी विनवी जोडूनि कर ॥ म्हणे मी गंधर्व तुंबर ॥ नाम माझें रघुवीरा ॥८५॥
गायन करावया वहिलें ॥ यक्षपतीनें बोलाविलें ॥ तंव म्यां मद्यपान केलें ॥ भ्रांत झालें शरीर माझें ॥८६॥
कंठीं न उमटतां स्वर ॥ मग कुबेरें सोडिलें शापशस्त्र ॥ म्हणे तूं होय निशाचर ॥ महाघोर वनांतरीं ॥८७॥
मग म्यां करुणा भाकितां थोर ॥ उच्छाप बोलिला कुबेर ॥ तुज वनीं वधील रघुवीर ॥ तैं उद्धार होय तुझा ॥८८॥
राघवा वर्षें दहा सहस्र ॥ मी विचरें येथें रजनीवर ॥ माझ्या भेणें दशशिर ॥ चळचळां थोर कांपतसे ॥८९॥
असो माझा उद्धार झाला येथ ॥ म्हणोनि वंदिलें रघुनाथातें ॥ विमानीं बैसोनि त्वरितें ॥ स्वस्थानासी पावला ॥९०॥
विराध रामें मारितां वनीं ॥ चहूंकडे पसरली कीर्तिध्वनी ॥ जैसे तैल पडतां जीवनीं ॥ जाय पसरोनि क्षणार्धें ॥९१॥
कीं सुपुत्रीं दान देतां निर्मळ ॥ कीर्तीनें भरे भूमंडळ ॥ कीं दुर्जनासी गुह्य केवळ ॥ सांगतां पसरे चहूंकडे ॥९२॥
कीं कुलवंतासी उपकार ॥ करितां कीर्ति वाढे सविस्तर ॥ कीं संतसमागमें अपार ॥ दिव्य ज्ञान प्रगटे पैं ॥९३॥
असो जानकी सप्रेम येऊन ॥ वंदी श्रीरामाचे चरण ॥ म्हणे तुमचा पराक्रम आणि संधान ॥ आजि म्यां दृष्टीं पाहिलें ॥९४॥
विराध उद्धरूनि जातां ॥ तेणें प्रार्थिलें रघुनाथा ॥ स्वामी तव दर्शनीं आस्था ॥ शरभंगऋृषीनें धरिली असे ॥९५॥
हंसविमान घेऊनि इंद्र ॥ त्यासी मूळ आला साचार ॥ परी तुज पाहिल्याविण मुनीश्र्वर ॥ नवजायचि ब्रह्मपदा ॥९६॥
केव्हां उगवेल रोहिणीवर ॥ म्हणोनि इच्छिती चकोर ॥ तैसा दृष्टीं पहावया रामचंद्र ॥ शरभंग ऋृषि इच्छितसे ॥९७॥
ऐसें विराधें सांगून ॥ मग तो गेला उद्धरून ॥ त्याचे आश्रमासी रघुनंदन ॥ जाता झाला ते काळीं ॥९८॥
मग पुढें जात रघुनंदन ॥ मागें येत जानकी चिद्रत्न ॥ तिचे पाठिसीं लक्ष्मण ॥ चहूंकडे पहातसे ॥९९॥
आणीक येतील रजनीचर ॥ म्हणोनि चापासी लाविला शर ॥ बळिया सुमित्राकुमर ॥ पाठिराखा येतसे ॥१००॥
तों वृक्षच्छायेसी क्षणक्षणां ॥ ठायीं ठायीं बैसे पद्मनयना ॥ श्र्वास टाकोनि म्हणे लक्ष्मणा ॥ कांहो राहाना आजि कोठें ॥१॥
तों वृक्षातळीं सर्वसाक्षी ॥ जो चराचरचित्तपरीक्षी ॥ पद्माक्षीचा मार्ग लक्षी ॥ उभा राहूनि क्षणैक ॥२॥
पुढें शरभंगाच्या आश्रमा रघुवीर ॥ येता झाला दयासागर ॥ चहूंकडोन धांवले ऋषीश्र्वर ॥ जैसे पूर गंगेचे ॥३॥
सांडोनि समाधि तपाचरण ॥ लगबगां धांवती ब्राह्मण ॥ शरभंग निघे वेगेंकरून ॥ रामदर्शना ते काळीं ॥४॥
शरभंग महाऋषी ॥ परी गलितकुष्ठ भरला त्यासी ॥ दिव्य शरीर धरूनि भेटीसी ॥ येता झाला श्रीरामाचे ॥५॥
पहिलें शरीर झांकून ॥ घरीं ठेवी तो ब्राह्मण ॥ क्षणभरी दिव्य रूप धरून ॥ रामदर्शना पातला ॥६॥
असो देखोन ऋषीश्र्वरांचे भार ॥ साष्टांग नमित रामसौमित्र ॥ शरभंगासहित विप्र ॥ राघवेंद्रें आलिंगिले ॥७॥
शरभंगाच्या आश्रमांत ॥ राहते झाले रघुनाथ ॥ सीतासौमित्रसमवेत ॥ राम पूजिला शरभंगें ॥८॥
लक्ष्मण ऋषीतें पुसत ॥ कंथेखालीं काय कांपत ॥ शरभंग उघडोनि दावित ॥ सौमित्रातें तेधवां ॥९॥
म्हणे हें कर्मशरीर भोगिल्याविण ॥ न तुटे कदा देहबंधन ॥ राजा रंक हो साधु सज्ञान ॥ कर्म गहन सोडीना ॥११०॥
चिळस उपजली लक्ष्मणा ॥ म्हणे वर मागा जी रघुनंदना ॥ ऋषि म्हणे उष्णोदकस्नाना ॥ मज ते न मिळे सर्वथा ॥११॥
शीतोदकें स्नान नित्य ॥ तेणें शरीर हें उलत ॥ ऐसें ऐकोनि अवनिजाकांत ॥ काय बोले ऋृषीतें ॥१२॥
असो तुम्हांसी उदक होऊन ॥ प्रातःकाळीं करूं गमन ॥ तों रात्रि संपतां चंडकिरण ॥ उदयाचळीं उगवला ॥१३॥
ऋषिआज्ञा घेऊनि त्वरित ॥ पुढें चालिला रघुनाथ ॥ ऋषिवचनाचा विसर पडत ॥ श्रीराम येत गौतमीतीरा ॥१४॥
गौतमींत करिता स्नान ॥ तों आठवलें ऋषीचें वचन ॥ मग धनुष्यासि लावून अग्निबाण ॥ सोडिला क्षण न लागतां ॥१५॥
चपळऐसा बाण आला ॥ ऋषिआश्रमापुढें कूप केला ॥ बाण प्रवेशला पाताळा ॥ कूप उचंबळला उष्णोदकें ॥१६॥
तेथें एकेचि स्नानें साचार ॥ ऋषीचें झाले दिव्य शरीर ॥ मग विमानीं बैसवूनि विप्र ॥ शक्रें नेला अमरलोका ॥१७॥
मग सुतीक्षणाच्या आश्रमाप्रति ॥ जाता झाला जनकजापती ॥ मार्गीं तापसी बहुत मिळती ॥ श्रीरामाच्या समागमें ॥१८॥
नाना प्रकारचे तापसी ॥ कित्येक ते वृक्षाग्रवासी ॥ एक वृद्ध अत्यंत वाचेसी ॥ शब्द न फुटे बोलतां ॥१९॥
एक दंतहीन बहुसाल ॥ फळें ठेंचावया कांखेसी उखळ ॥ नग्न मौनी जटाधारी सकळ ॥ दुग्धाहारी फळहारी ॥१२०॥
असो सुतीक्ष्णआश्रमासी ॥ आला शरयूतीरनिवासी ॥ मग परमानंद होत ऋषींसी ॥ रघुपतीसी भेटती ॥२१॥
तेथें क्रमोनि तीन दिन ॥ त्रिनयनहृदयजीवन ॥ त्रिभुवनपति रघुनंदन ॥ पुढें तेथोनि चालिला ॥२२॥
तों गौतमीतीर पावन ॥ पाहतां पांचाळेश्र्वर रम्य स्थान ॥ तेथें भूमींतून गायन ॥ रामचंद्रें ऐकिलें ॥२३॥
रघुत्तमातें सांगती तापसी ॥ येथें मंदकर्ण महाऋषी ॥ परम तपिया तेजोराशि ॥ जैसा आकाशीं भास्कर ॥२४॥
क्षय करावया तपातें ॥ पांच अप्सरा अमरनाथें ॥ पाठवितां ऋषी त्यांतें ॥ देखोनियां भाळला ॥२५॥
भूगर्भविवर कोरून ॥ त्यांचें सर्वदा ऐके गायन ॥ त्याकरितां उर्वींमधून ॥ ध्वनी उमटती राघवा ॥२६॥
असो ऋषि पाह ज्ञानीं ॥ श्रीराम आला कळलें मनीं ॥ मग विवरद्वार उघडोनि ॥ बाहेर आला भेटावया ॥२७॥
रामें वंदिले ऋषीचे चरण ॥ आदरें भेटले दोघेजण ॥ मग आश्रमातें नेऊन ॥ मित्रकुळभूषणा पूजिलें ॥२८॥
तेथें क्रमोनि एक रात्र ॥ पुढें चालिला मदनारिमित्र ॥ नवमेघरंग रघुवीर ॥ सुतीक्ष्णआश्रमा पावला ॥२९॥
मग अगस्तीचें दर्शन ॥ घ्यावया उदित रघुनंदन ॥ तों महाऋषि सुतीक्ष्ण ॥ पुरुषार्थ सांगे अगस्तीचा ॥१३०॥
आतापी वातापी इल्वल ॥ तिघे दैत्य परम सबळ ॥ शिववरें महाखळ ॥ कापट्य सकळ जाणती ॥३१॥
अन्नरूप होय एक ॥ दुजा निजांगें होय उदक ॥ एक अन्नदाता देख ॥ होऊनि बैसले वनांतरीं ॥३२॥
आतापी अन्नदाता पूर्ण ॥ प्रार्थूनि आणी ब्राह्मण ॥ पूजा करूनि उदकपान आदरेंसी समर्पिती ॥३३॥
मग आतापी बाहे नाम घेऊन ॥ वातापी इल्वल दोघेजण ॥ मग ते विप्राचें पोट फोडून ॥ येती धांवून बाहेरी ॥३४॥
ऐसे असंख्यात द्विजगण ॥ भक्षिलें तिहीं मारून ॥ मग कलशोद्भवासी शरण ॥ सकळ ब्राह्मण गेलें पैं ॥३५॥
मग तो महाराज घटोद्भव ॥ जयासी शरण स्वर्गींचे देव ॥ ऋषिकैवारी करुणार्णव ॥ दैत्यस्थाना पातला ॥३६॥
तंव तो धरी अगस्तीचे चरण ॥ म्हणे आश्रम करा जी पावन ॥ अन्न अथवा फळ सेवून ॥ शीतळ जीवन प्राशिजे ॥३७॥
मुखीं सदा वेदाध्ययन ॥ पाठीसी सदा धनुष्यबाण ॥ तंव आतापी ब्राह्मण ॥ कापट्यवेषें पातला ॥३८॥
शुभ्र धोत्रे यज्ञोपवीत ॥ टिळे कुशमुद्रा मिरवत ॥ धोत्रें ओलीं सरसावित ॥ क्षमा बहुत धरिलीसे ॥३९॥
लटिकाचि दावी आचार ॥ परी अंतरीं दुराचार ॥ वृंदावनफळ सुंदर ॥ अंतरीं काळकूट भरलेंसे ॥१४०॥
कीं वरीच जेवीं जारिण ॥ दावी भ्रतारसेवा करून ॥ कीं शठमित्राचें लक्षण ॥ आरंभीं वचन गोड पैं ॥४१॥
कीं बचनाग मुखीं घालितां ॥ प्रथम गोड वाटे तत्वतां ॥ कीं साव चोर गांवीं असतां ॥ बहुत स्नेह वाढवी ॥४२॥
कीं विषकुंभ भरला समस्त ॥ वरी अमृत घातलें किंचित ॥ कीं दांभिक शिष्य दावित ॥ गुरुसेवा वरी वरी ॥४३॥
कुसुंब्याचा आरक्त रंग ॥ आरंभीं दावी सुरंग ॥ किंवा नटें धरिलें सोंग ॥ विरक्ताचें व्यर्थ पैं ॥४४॥
तैसा आतापी मावकर ॥ ऋषीस दावी बहुत आदर ॥ वरी शब्द रसाळ फार ॥ अंतरीं कातर दुरात्मा ॥४५॥
असो आतापी कापट्यवेषी ॥ आश्रमा नेत अगस्तीसी ॥ वातापी फळें वेगेंसीं ॥ होऊनियां बैसला ॥४६॥
अगस्तीनें भक्षिलीं फळें ॥ उदक नाहीं जों प्राशिलें ॥ तों कापट्य अवघे समजलें ॥ काय केलें कलशोद्भवें ॥४७॥
उदरावरी फिरवूनि हस्त ॥ दैत्य भस्म केला पोटांत ॥ दोघे नाम घेऊनि बाहत ॥ बाहेर त्वरित ये आतां ॥४८॥
तंव तो नेदी प्रत्युत्तर ॥ तंव दोघे रूप धरिती थोर ॥ महाविक्राळ भयंकर ॥ धांवले सत्वर ऋषीवरी ॥४९॥
धनुष्या चढवोनि गुण ॥ अगस्तीनें सोडिला बाण ॥ वातापीचें शिर छेदून ॥ नेलें उडवोनि आकाशीं ॥१५०॥
दोघे निमाले देखोन ॥ इल्वल पळाला तेथून ॥ तंव तो घटोद्भव क्रोधायमान ॥ पाठीं लागला तयाचे ॥५१॥
पळतां सरली अवघी जगती ॥ परी पाठ न सोडी अगस्ती ॥ तंव तो उदक होऊनि कापट्यगती ॥ समुद्रजळीं मिसळला ॥५२॥
क्रोधायमान ऋषीश्र्वर ॥ तत्काळ पसरूनि दोन्ही कर ॥ आचमन करूनि सागर ॥ उदरामाजी सांठविला ॥५३॥
म्हणे उदारा रघुपति ॥ ऐसा पुरुषार्थी अगस्ति ॥ त्याची भेटी घेऊनि निश्र्चिंतीं ॥ सीतापति पुढें जाय तूं ॥५४॥
मग सुतीक्ष्णाची आज्ञा ॥ घेऊनियां रामराणा ॥ चालिला कर्दळीवना ॥ अगस्तीच्या आश्रमाप्रति ॥५५॥
तों मार्गीं अगस्तीचा बंधु ॥ महामतीनाम तपसिंधु ॥ त्याचे आश्रमीं आनंदकंदु ॥ सीतावल्लभ राहिला ॥५६॥
तेथें क्रमोनि एक दिन ॥ पुढें जात रविकुळभूषण ॥ तों देखिलें अगस्तीचें वन ॥ शोभायमान सदाफळ ॥५७॥
छाया शीतळ सघन ॥ माजी न दिसे सूर्यकिरण ॥ नारळी पोफळी रातांजन ॥ गेले भेदोनि गगनातें ॥५८॥
अशोक वृक्ष उतोतिया ॥ रायआंवळे खिरणिया ॥ निंब वट पिंपळ वाढोनियां ॥ सुंदर डाहाळिया शोभती ॥५९॥
डाळिंबें सांवरी पारिजातक मांदार ॥ चंदन मोहवृक्ष अंजीर ॥ चंपक जाई जुई परिकर ॥ बकुळ मोगरे शोभती ॥१६०॥
तुळसी मंदार कोविदार ॥ शेवंती चंपावृक्ष परिकर ॥ कनकवेली नागवेली सुंदर ॥ पोवळवेली आरक्त ॥६१॥
कल्पवृक्ष आणि चंदन ॥ गरुडवृक्ष आणि अर्जुन ॥ वाळियांची बेटें सुवासिक पूर्ण ॥ कर्पूरकर्दळी डोलती ॥६२॥
शाल तमाल पारिजातक ॥ शिरीष रायचंपक अशोक ॥ फणस निंबोळी मातुलिंग सुरेख ॥ अगर कृष्णागर सुवास ॥६३॥
मयूर बदकें चातकें ॥ कस्तूरीमृग जवादी बिडालकें ॥ राजहंस नकुल चक्रवाकें ॥ कोकिळा कौतुकें बाहती ॥६४॥
धन्य धन्य ऋषि अगस्ति ॥ श्र्वापदें निर्वैर विचरती ॥ पक्षी शास्त्रचर्चा करिती ॥ पंडित बोलती जे रीतीनें ॥६५॥
ठायीं ठायीं वनांत ॥ शिष्य वेदाध्ययन करित ॥ न्याय मीमांसा सांख्य पढत ॥ तर्क घेत नानापरी ॥६६॥
पातंजल आणि व्याकरण ॥ एक वेदांतशास्त्रप्रवीण ॥ एक समाधि सुखीं तल्लीन ॥ एक मौन्येंच डुल्लती ॥६७॥
नानाग्रंथींचें श्रवण ॥ ठायीं ठायीं होत पुराण ॥ अष्टांगयोगादि नाना साधन ॥ मनोजय करिताती ॥६८॥
असो शिष्य गेले धांवून ॥ अगस्तीसी सांगती हर्षे करून ॥ श्रीराम सीता लक्ष्मण ॥ जवळी आले गुरुवर्या ॥६९॥
ऐसें ऐकतां ते अवसरीं ॥ ऋषीचा आनंद न माये अंबरीं ॥ सकळिकांसी म्हणे उठा झडकरी ॥ जाऊं राघवा सामोरे ॥१७०॥
समाधि जप तप अनुष्ठान ॥ करूनि पावावे जयाचे चरण ॥ तो राजीवनेत्र रघुनंदन ॥ आश्रमा आपण पातला ॥७१॥
जो जगद्वंद्य आदिसोयरा ॥ जो अगम्य विधिशक्रकर्पूरगौरा ॥ मूळ न धाडितां आमचे मंदिरा ॥ पूर्वभाग्यें पातला ॥७२॥
जैशा नद्या भरूनियां ॥ जाती नदेश्र्वरासी भेटावया ॥ तैसा अगस्ति लवलाह्यां ॥ श्रीरामाजवळी पातला ॥७३॥
देखोनियां ऋषीचें भार ॥ राम सौमित्र घालिती नमस्कार ॥ घटोद्भवें पुढें धांवोनि सत्वर ॥ रघुवीर आलिंगिला ॥७४॥
रमापति आणि उमापति ॥ प्रीतीनें जैसे भेटती ॥ कीं इंद्र आणि बृहस्पति ॥ आलिंगिती परस्परें ॥७५॥
परम सद्रद ऋषीचें मन ॥ म्हणे धन्य धन्य आजिचा दिन ॥ कौसल्यागर्भरघुनंदन ॥ नेत्रीं देखिला धणीवरी ॥७६॥
असो इतरही मुनीश्र्वरां ॥ भेटला अनादिसोयरा ॥ ब्राह्मणीं वेष्टिलें जनकजावरा ॥ याचकीं वेष्टिला दाता जेवीं ॥७७॥
कीं चंदनवेष्टित फणिवर ॥ कीं भूपती भोंवता दळभार ॥ कीं ते बहुत मिळोनि चकोर ॥ ऋक्षपतीसी विलोकिती ॥७८॥
कीं विलोकितां सौदामिनीपति ॥ नीलकंठ आनंदें नाचती ॥ कीं महावैद्य देखोनि धांवती ॥ व्यथाभिभूत जैसे कां ॥७९॥
कीं उगवतां सहस्रकर ॥ चक्रवाकें तोषती अपार ॥ तैसा देखतां जगदुद्धार ॥ मुनीश्र्वर संतोषले ॥१८०॥
देखोनियां ऋषीमंडळी ॥ परम लज्जित जनकबाळी ॥ मग जाऊनि निराळी ॥ उभी ठाकली क्षण एक ॥८१॥
तंव ऋषिपत्न्या असंख्यात ॥ पहावया धांवल्या रघुनाथ ॥ तों ऋषिमाजी सीताकांत ॥ कोण तो नये प्रत्यया ॥८२॥
जगीं असोनि जगदीश्र्वर ॥ नेणती जैसे भ्रांत नर ॥ तैसा ऋषींत असोनि रामचंद्र ॥ ऋृषिपत्न्यांसी दिसेना ॥८३॥
साधक शरण सद्रुरूशीं ॥ तैशा त्या येती सीतेपाशीं ॥ म्हणती रघुवीर प्रत्ययासी ॥ आणूनि देईं आम्हांतें ॥८४॥
जैसी आदिमाया भगवती ॥ तीस वेष्टित अनंतशक्ति ॥ तैशा ऋषिपत्न्या सीतासती ॥ वेष्टोनियां पुसती तियेतें ॥८५॥
पुराणपुरुष रघुनंदन ॥ ऋषिवृंदांत आहे पूर्ण ॥ परी अमुकचि राम म्हणोन ॥ दावीं आम्हांसी माउलिये ॥८६॥
अवघे जटाजूट तापसी ॥ एकाहूनि एक तेजोराशी ॥ परी तव नेत्रचकोर शशी ॥ दावीं आम्हांसी माउलिये ॥८७॥
जवळी असोनि राघवेंद्र ॥ नव्हे आम्हांसी कां गोचर ॥ परी मंगळभगिनी तुझा वर ॥ मंगळकारक दावीं आम्हां ॥८८॥
चौऱ्यांयशीं लक्ष गर्भवास ॥ हिंडतां शिणलों बहुवस ॥ परी तो मखपाळक सर्वेश ॥ आदिपुरुष दावीं कां ॥८९॥
मृगनाभीं असोनि मृगमद ॥ परी तो नेणेचि मतिमंद ॥ कीं जवळ रत्न असोनि गर्भांध ॥ नेणें जैसा अभाग्य ॥१९०॥
जो वेदवल्लीचें दिव्य फळ जाण ॥ जो सरसिजोद्भवाचें अनादि धन ॥ जो नारदादिकांचें गुह्य पूर्ण ॥ ध्येय ध्यान विषकंठाचें ॥९१॥
ऐशा नानापरी पूसती ॥ परी न बोले सीतासती ॥ मग ऋषिस्त्रिया ध्यानें वर्णिती ॥ नाना ऋृषींचीं ते वेळीं ॥९२॥
ज्या ज्या ऋषींचें वर्णिती ध्यान ॥ तों तों जानकी हालवी मान ॥ जैसा दृश्य पदार्थ संपूर्ण ॥ वेदश्रुती निरसिती ॥९३॥
जे जे दिसतें तें तें नाशिवंत ॥ तें चिन्मय नव्हे अशाश्र्वत ॥ ऋषिस्त्रिया स्वरूप वर्णित ॥ मान हालवित सीता तेथें ॥९४॥
वेदशास्त्रां पडलें मौन ॥ तो केवीं बोलिजे शब्देंकरून ॥ यालागीं न बोले वचन ॥ हालवी मान जानकी ॥९५॥
हस्तसंकेतें करून ॥ जरी दावावा रघुनंदन ॥ तरी तो एकदेशी नव्हे पूर्ण ॥ जो निर्गुण निर्विकारी ॥९६॥
योग याग साधनें अपार ॥ करितां शिणती साधक नर ॥ तेवीं ऋषिस्त्रिया शिणल्या थोर ॥ रूपें वर्णितां स्वचित्तीं ॥९७॥
जैसी वेदांचिये शेवटीं ॥ स्वरूपी पडे ऐक्य मिठी ॥ तैसा श्रीराम देखिला दृष्टीं ॥ ऋषिस्त्रियांनीं अकस्मात ॥९८॥
म्हणती सजलजलदवर्ण ॥ आकर्णनेत्र सुहास्यवदन ॥ वाटे ब्रह्मानंदचि मुरोन ॥ मूर्ति ओतिली चिन्मय ॥९९॥
जटाजूटमुकुट पूर्ण ॥ आजानुबाहु वल्कलवसन ॥ हातीं विराजती चापबाण ॥ पति होय कीं हा तुझा ॥२००॥
ऐसें ऐकतां वचन ॥ सीतेनें केलें हास्यवदन ॥ हालवितां राहिली मान ॥ उन्मीलित नयन जाहले ॥१॥
ऋषिपत्न्यांतें कळली खूण ॥ प्रत्यया आला रघुनंदन ॥ विलोकितां राघवध्यान ॥ धाल्या पूर्ण ब्रह्मानंदें ॥२॥
मग सीतेचिया चरणीं मिठी ॥ घालिती सकळ त्या गोरटी ॥ म्हणती माते धन्य सृष्टी ॥ राम जगजेठी दाविला ॥३॥
जैसा मौन धरूनि वेद ॥ संतांसीं दावी ब्रह्मपद ॥ तैसा सीतेनें परमानंद ॥ ऋषिपत्न्यांसी दाविला ॥४॥
आतां असो हा पसार ॥ अगस्तीनें श्रीरामचंद्र ॥ आश्रमा नेऊनि साचार ॥ परमानंदें पूजिला ॥५॥
अक्षय चाप अक्षय भाते ॥ अक्षय कवच रघुत्तमातें ॥ शस्त्रें अस्त्रें मंत्रसामर्थ्यें ॥ दशरथीतें दीधलीं ॥६॥
जैसा नवग्रहांत चंडकिरण ॥ तैसा दिधला एक बाण ॥ म्हणे याच शिरें रावण ॥ शेवटीं धाडीं निजधामा ॥७॥
एक मासपर्यंत ॥ तेथें काळ क्रमी रघुनाथ ॥ मग घटोद्भवासी पुसत ॥ आम्हीं आतां रहावें कोठें ॥८॥
अगस्ति म्हणे गोदातटीं ॥ वस्तीसी स्थान पंचवटी ॥ तेथें तूं राहे जगजेठी ॥ सीता गोरटी जतन करीं ॥९॥
आज्ञा घेऊनि ते वेळां ॥ पंचवटी श्रीराम चालिला ॥ वाटेसी जटायु देखिला ॥ राघवेंद्रें अकस्मात ॥२१०॥
पथीं बैसला जैसा पर्वत ॥ श्रीराम सौमित्रासी पुसत ॥ हा राक्षस होय यथार्थ ॥ आणीं त्वरित धनुष्य बाण ॥११॥
दोन्ही तूणीर घननीळें ॥ पाठीसी दोहींकडे आकर्षिले ॥ तंव तो जटायु ते वेळे ॥ काय बोले दुरूनियां ॥१२॥
म्हणे ये वनांतरीं तूं कोण ॥ मजवरी टाकिसी बाण ॥ सांग तुझें नामभिधान ॥ मग रघुनंदन बोलत ॥१३॥
रविकुळमंडण दशरथ ॥ त्याचा पुत्र मी रघुनाथ ॥ ऐसी ऐकतांचि मात ॥ जटायु जवळी पातला ॥१४॥
म्हणे कश्यपसुत अरुण ॥ तो माझा जनिता पूर्ण ॥ पितृव्य माझा सुपर्ण ॥ जटायु जाण नाम माझें ॥१५॥
माझा ज्येष्ठबंधु सांपाती ॥ तो दक्षिणसागरीं करी वस्ती ॥ तुझा पिता दशरथ नृपती ॥ मज बंधुत्वें मानीतसे ॥१६॥
शक्रासी युद्ध करितां ॥ मी साह्य झालों दशरथा ॥ मज बंधुत्व मानी तत्वतां ॥ अजराजपुत्र ते काळीं ॥१७॥
ऐसी ऐकतांचि मात ॥ सद्रदित झाला रघुनाथ ॥ जटायूचे कंठी मिठी घालित ॥ म्हणे तूं निश्र्चित पितृव्य माझा ॥१८॥
मग जटायूचे अनुमतें ॥ श्रीराम राहे पंचवटीतें ॥ पर्णशाळा सुमित्रासुतें ॥ विशाळ रचिल्या ते वेळे ॥१९॥
फळें मुळें आणून ॥ नित्य देत सुमित्रानंदन ॥ आपण निराहार निर्वाण ॥ चतुर्दशवर्षेंपर्यंत ॥२२०॥
जानकी भावी ऐसें मनीं ॥ लक्ष्मण फळें भक्षितो वनीं ॥ मग आणितो आम्हांलागुनी ॥ फळें घ्या म्हणोनि म्हणतसे ॥२१॥
सीतेचे आज्ञेविण ॥ सौमित्र न करी फळें भक्षण ॥ नित्य उपवासी निर्वाण ॥ तो लक्ष्मण महाराज ॥२२॥
पुढील जाणोनि भविष्यार्थ ॥ फळें नेदी रघुनाथ ॥ याच प्रकारें दिवस बहुत ॥ उपवास झाले तयासी ॥२३॥
पर्णकुटीचा द्वारपाळ ॥ सर्वकाळ सुमित्राबाळ ॥ तो विष्णुशयन फणिपाळ ॥ सेवा प्रबळ करीतसे ॥२४॥
रात्रीमाजी लक्ष्मण ॥ हातीं घेऊनि धनुष्यबाण ॥ राक्षस येतील म्हणोन ॥ सावधान सर्वदा ॥२५॥
निद्रा आणि आहार ॥ कधीं न स्पर्शे सौमित्र ॥ भक्तराज परम पवित्र ॥ जैसा निर्मळ मित्र सदा ॥२६॥
पंचवटीस राहिला रघुनाथ ॥ चहूंकडे प्रकटली मात ॥ तों वनभिल्लस्त्रिया मिळोनि बहुत ॥ म्हणती राघव पाहूं चला ॥२७॥
अयोध्याधीश रघुपति ॥ बहुत ऐकतों त्याची किर्ति ॥ एकवचन एकपत्नीव्रती ॥ चला निश्र्चितीं पाहूं तो ॥२८॥
निरंजनी राहिला रघुनाथ ॥ तो डोळेभरी पाहों यथार्थ ॥ अरिदर्पहरण सीताकांत ॥ पाहूं चला एकदां ॥२९॥
जो निर्विकार परब्रह्म ॥ तो सगुण सुवेष श्रीराम ॥ ज्याचे श्रुति नेणती वर्म ॥ तो पूर्णकाम पाहूं चला ॥२३०॥
म्हणती परब्रह्म सांवळे ॥ भेटीसी न्यावी अमृतफळें ॥ पूर्वपुण्य असेल आगळें ॥ गुण गाती श्रीरामाचे ॥३१॥
अपार मिळोनि भिल्लिणी ॥ उत्तम फळें वेंचिती वनीं ॥ नाचत नाचत कामिनी ॥ गुण गाती श्रीरामाचे ॥३२॥
ज्याचें नाम घेतां निर्मळ ॥ शीतळ जाहला जाश्र्वनीळ ॥ चरणरजें तात्काळ ॥ गौतमललना तारिली ॥३३॥
एक जानकी वेगळीकरून ॥ सकळ स्त्रिया कौसल्येसमान ॥ जो दशकंठदर्पहरण ॥ मखरक्षण मखभोक्ता ॥३४॥
अहो पूर्वकर्म निर्मळ ॥ पाहावया परब्रह्म उतावेळ ॥ हेंच उत्तम साचें फळ ॥ पंचवटीसी आलिया ॥३५॥
पंचभूतात्मक पंचवटी ॥ नरदेहास आल्या गोरटी ॥ श्रीराम देखतां दृष्टीं ॥ घालिती सृष्टी लोटांगण ॥३६॥
पूर्वफळें आणिलीं होतीं ॥ समस्त अर्पिलीं रघुपतीप्रती ॥ देखोनि तयांची भक्ति ॥ फळें भक्षीत सीताराम ॥३७॥
नित्यकाळ भिल्लिणी ॥ रामास फळें देती आणोनी ॥ येथें कितीएक जनीं ॥ विपरीत वाणी बोलिजे ॥३८॥
म्हणती उच्छिष्ट फळें भक्षिलीं ॥ हे सर्वथा असत्य बोली ॥ तीं उत्तम फळें पाहोनि रक्षिलीं ॥ श्रीरामभेटीकारणें ॥३९॥
मूळ न पाहतां यथार्थ ॥ भलतेंचि करी जो स्थापिति ॥ त्यासी बंधन यथार्थ ॥ चंद्रार्कवरी चुकेना ॥२४०॥
असो श्रीरामविजय ग्रंथ ॥ हाचि अमृतवृक्ष यथार्थ ॥ येथींचीं फळें रघुनाथभक्त ॥ सदा भक्षिती प्रीतीनें ॥४१॥
ब्रह्मानंदा जगदोद्धारा ॥ पंचवटीवासिया श्रीधरवरा ॥ आदिपुरुषा निर्विकारा ॥ अचळ अभंगा अक्षया ॥४२॥
इति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ त्रयोदशाध्याय गोड हा ॥२४३॥
॥श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु॥
श्रीरामविजय – अध्याय १४ वा
श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीरामकथा ऐकतां सादर ॥ सुख उपजे अपार ॥ शशांक देखोनि सागर ॥ पूर्ण जैसा उचंबळे ॥१॥
सद्रुरु वर्षतां कृपाघन ॥ शिष्यसरितेसी ये स्वानंदजीवन ॥ कीं उगवतां सूर्यनारायण ॥ अरविंदें विकासती ॥२॥
कीं दुर्बळासी सांपडे धन ॥ कीं वणव्यांत जळतां वर्षे घन ॥ वसंतकाळ देखोन ॥ द्रुप जैसे फूलती पैं ॥३॥
ऐसी कथा ऐकतां उपजे सुख ॥ जे कथेसी भुलला कैलासनायक ॥ पार्वतीसह प्रेमं देख ॥ रामकथा हृदयीं धरिली ॥४॥
जे मोक्षतरूचें बीज देखा ॥ जे भवनदीमाजीं तारक नौका ॥ जे अज्ञानतिमिरदिपिका ॥ वाल्मीकें हे पाजळली ॥५॥
कीं अविद्याकाननवैश्र्वानर ॥ कीं एश्र्वर्यपीठांची देवी सुंदर ॥ कीं मनोरथमोक्षांची जननी ॥ कं पापतापभंजनी ॥ मंदाकिनी प्रत्यक्ष हे ॥७॥
ऐसी कथा अत्यंत पावन ॥ श्रवण करोत पंडितजन ॥ तेरावे अध्यायीं कथन ॥ आला रघुनंदन पंचवटीये ॥८॥
जो द्विपंचमुखदर्पहरण ॥ जो कमळिणीमित्रकुलभूषण ॥ मेदिनीगर्भरत्नजीवन ॥ पंचवटीये राहिला ॥९॥
जो भूधरावतार लक्ष्मण ॥ जो नरवीरांमाजी पंचानन ॥ सुरस फळें नित्य नूतन ॥ काननींहून आणित ॥१०॥
ऐसें असतां कोणे एके काळीं ॥ लक्ष्मण विलोकितां वनस्थळीं ॥ तो देखिली वंशजाळी ॥ सरळ गगनचुंबित ॥११॥
ते वंशजाळीभीतरीं ॥ दशकंठाचा भाचा शंबरी ॥ विषकंठाचें आराधन करी ॥ काळखड्रप्राप्तीतें ॥१२॥
साठीसहस्रवर्षेपर्यंत ॥ तप दारुण करितां तेथ ॥ वंशजाळीत असे गुप्त ॥ बाहेर न दिसे कोणातें ॥१३॥
माध्यान्हीं आला आदित्य ॥ तो काळखड्र अकस्मात ॥ गगनपंथें उतरत ॥ सुमित्रासुतें देखिलें ॥१४॥
तंव ते मनीं भावी शस्त्रदेवता ॥ मी नवजाय शंबरीच्या हाता ॥ शरण जाईन सुमित्रासुता ॥ हरीन जीवीता शंबरीच्या ॥१५॥
सभाग्यापुढें चिंतामणी ॥ पडे अकस्मात येऊनी ॥ तैसें काळशस्त्र ते क्षणीं ॥ सौमित्राजवळी पातलें ॥१६॥
सौमित्रें हाती घेतलें शस्त्र ॥ म्हणे कृपाळु तो त्रिनेत्र ॥ ऐसें बोलोनि अजराजपौत्र ॥ परमानंदें तोषला ॥१७॥
मग तो उर्मिलाप्राणाधार ॥ वस्त्रें पुसिलें काळशास्त्र ॥ म्हणे याचा प्रताप दिसे अपार ॥ पाहूं धार कैसी ते ॥१८॥
जेणें पुष्पप्राय धरिली धरणी ॥ तेणें निजबळें शस्त्र उचलोनी ॥ शंबरीसहित जाळी ते क्षणीं ॥ दुखंड केली तत्काळ ॥१९॥
शोणिताचा चालिला पूर ॥ साशंकित पाहे उर्मिलावर ॥ म्हणे कवण होता येथें विप्र ॥ नेणोनि साचार वधिला म्यां ॥२०॥
चिंतातुर राघवानुज ॥ तपस्वी वधिला नेणोनि सहज ॥ आतां कोपेल रघुराज ॥ मुखांबुज कोमाइलें ॥२१॥
असो याउपरी परतला ॥ जानकी मार्ग लक्षी वेळोवेळां ॥ म्हणे माध्यान्हकाळ टळला ॥ सौमित्रें लाविला उशीर कां ॥२२॥
ऐसें विलोकीं क्षणक्षणां ॥ तों येतां देखिलें लक्ष्मणा ॥ शस्त्र देखोनि मृगनयना ॥ अहल्योद्धरणाप्रति बोले ॥२३॥
म्हणे स्वामी आजि लक्ष्मण ॥ येत मंद मंद म्लानवदन ॥ तंव तो सर्वसाक्षी पूर्ण चैतन्यघन ॥ अंतरखूण जाणतसे ॥२४॥
तंव तो पावला महावीर ॥ रघुपतीपुढें ठेविलें शस्त्र ॥ जोडोनियां दोन्ही कर ॥ समाचार सांगितला ॥२५॥
म्हणे अयोध्याधीशा समर्था ॥ अकस्मात खड्ग आलें हाता ॥ वंशजाळी हाणोनि पाहतां ॥ तपस्वी घात पावला ॥२६॥
मग सुहास्यवदन जनकजामात ॥ म्हणे द्विज नव्हे तो राक्षस यथार्थ ॥ शूर्पणखेचा तो सुत ॥ भाचा जाण रावणाचा ॥२७॥
तो बहुत दिवस तप करित होता ॥ काळखड्र यावें हाता ॥ मग इंद्रादिदेवां समस्तां ॥ अजिंक्य व्हावें समरांत ॥२८॥
दुजयाचा चिंतिती घात ॥ त्यांसीं निर्दाळी उमाकांत ॥ ज्याची क्रिया त्यास बाधित ॥ अति अनर्थसूचक जे ॥२९॥
जैसे खणूं जातां वारुळ ॥ महासर्पें डंखिलें तत्काळ ॥ कीं हातीं धरितां तप्त लोहगोळ ॥ भस्म होय तेधवां ॥३०॥
जैसा शुष्ककाष्ठछिद्रीं चरण ॥ बळेंचि घालिजे नेऊन ॥ वरी खीळ बैसविली ठोकून ॥ मग करितां रुदन न निघेची ॥३१॥
जे जे आपण क्रिया करावी ॥ ते ते सवेंचि लागे भोगावी ॥ परी सौमित्रा आतां सीता रक्षावी ॥ न विसंबावी क्षण एक ॥३२॥
आतां येथून महाद्वंद्व ॥ मांडेल असावें सावध ॥ राक्षसी मावा नानाविध ॥ ब्रह्मादिकां न कळती ॥३३॥
हें एक बरवें जाहलें ॥ जें काळखड्र हातासी आलें ॥ ऐसें ऐकतां ते वेळे ॥ मन तोषलें सौमित्राचें ॥३४॥
तंव ते रावणाची भगिनी ॥ शूर्पणखा शंबरीची जननी ॥ रात्री दुष्ट स्वप्न देखोनि ॥ सावध जाहली तात्काळ ॥३५॥
मग विचार करून मानसीं ॥ सवें घेतल्या चौघी राक्षसी ॥ सवेग चालिसी वनासी ॥ निजपुत्रासी पहावया ॥३६॥
लंकेबाहेर जों आली ॥ तों दिनकरें प्रभा केली ॥ मार्ग चालतां वेळोवेळीं ॥ वंशजाळी विलोकित ॥३७॥
तंव ते न दिसेचि पाहतां ॥ देखे गृध्र मंडळ घालितां ॥ धापा दाटली धांवतां ॥ स्थळबीभत्सता देखोनी ॥३८॥
जवळी येऊनियां पाहे ॥ तों पुत्रासहित जाळी घायें ॥ द्विखंड होवोनि पडिली आहे ॥ रुधिर वाहे भडांभडां ॥३९॥
मग धाय मोकलोनि कैशी ॥ गडबडां लोळे भूमीसी ॥ जळावेगळी मासोळी जैशी ॥ चडफडी तैशी अतिशोकें ॥४०॥
मग उठवोनी सखियांनीं ॥ बैसविली सावध करूनी ॥ म्हणती पुढील कार्य मनासी आणीं ॥ कोणें वनीं सुत वधियेला ॥४१॥
मग ते राक्षसी उठोन । भोंवते पाहे विलोकून ॥ तों मानवी पदमुद्रा देखोन ॥ विस्मय करी मानसीं ॥४२॥
शंबरीसहित जाळभ् ॥ एके घायें खंड केली ॥ तरी काय राक्षसांची सीमा जाहली ॥ आयुष्याची येथोनियां ॥४३॥
असो दहन करून शंबरीसी ॥ वन शोधिती तेव्हां राक्षसी ॥ तों दुरोनि देखिलें सौमित्रासी ॥ जैसा तेजस्वी चंडाशु ॥४४॥
शूर्पणखा म्हणे हाचि काळ ॥ येणेंचि ग्रासिला माझा बाळ ॥ मग कापट्यवेष तात्काळ ॥ धरित्या जाहल्या राक्षसी ॥४५॥
रंभेहूनि सुंदर देखा ॥ स्वरूपें नटली शूर्पणखा ॥ सवें चौघीजणी सख्या ॥ भुले देखतां अनंग ॥४६॥
चौघीजणी दोहींकडे ॥ मध्यें शूर्पणखा दिव्य रूपडें ॥ जिच्या स्वरूपाचा प्रकाश पडे ॥ काननामाजीं हिंडतां ॥४७॥
चौघींच्या स्कंधावरी हात ॥ पादुका पायीं रत्नखचित ॥ हावभाव कटाक्ष दावित ॥ गायन करी मधुरस्वरें ॥४८॥
आल्हादकारक चंद्रवदन ॥ वदनीं बोलतां झळकती दशन ॥ चाले गजगती मोडोनि नयन ॥ उर्मिलाजीवन देखोनियां ॥४९॥
हळूच सख्यांसी बोलत ॥ येणेंचि वधिला गे माझा सुत ॥ तरी यासी सगळेंचि मुखांत ॥ घालोनि गिळीन निर्धारें ॥५०॥
तो सौमित्र करीत रामस्मरण ॥ काननामाजी करी भ्रमण ॥ जैसे कमळावरी भ्रमर जाण ॥ ठायीं ठायीं रुणझुणती ॥५१॥
तों शूर्पणखा ते वेळीं ॥ सवेग पातली सौमित्राजवळी ॥ कामचेष्टा करी वेळोवेळीं ॥ वचन माधुर्य बोलोनियां ॥५२॥
तो सौमित्र करीत रामस्मरण ॥ काननामाजी करी भ्रमण ॥ जैसे कमळावरी भ्रमर जाण ॥ ठायीं ठायीं रुणझुणती ॥५१॥
तों शूर्पणखा ते वेळीं ॥ सवेग पातली सौमित्राजवळी ॥ कामचेष्टा करी वेळोवेळीं ॥ वचन माधुर्य बोलोनियां ॥५२॥
म्हणे वो अवधारा सुंदरा ॥ बहुत हिंडल्यें वसुंधरा ॥ परी मजयोग्य न मिळे नोवरा ॥ कुशळ चतुर प्रतापी ॥५३॥
तरी आजि माझें धन्य भाग्य ॥ पावल्यें स्वामीचें अर्धांग ॥ आजि तप फळले सांग ॥ आली सवेग पुढेंचि ॥५४॥
घेऊनियां नवरत्नमाळा ॥ घालावया आली गळां ॥ तंव तो महाराज सत्त्वगळा ॥ जो अवतरला भोगींद्र ॥५५॥
गुणसिंधु जानकीजीवन ॥ त्याची कृपा जयावरी पूर्ण ॥ विषयसंगें त्याचें मन ॥ काळत्रयीं मळेना ॥५६॥
जेणें प्राशिला सुधारस ॥ त्यासीं काय बाधेल महाविष ॥ जो सूर्यासन्निध करील वास ॥ तम केवीं त्यासी बाधेल ॥५७॥
कामधेनू ज्याचे मंदिरीं ॥ तो कधींच नव्हे दरिद्री ॥ जो पहुडला आनंदसमुद्रीं ॥ कर्मबंधीं न पडे तो ॥५८॥
कल्पवृक्ष आंगणीं देख ॥ तो कासया मागेल भीक ॥ ज्यासी भेटला वैकुंठनायक ॥ तो न पूजी भूतें प्रेतें ॥५९॥
उर्वशीसमान ज्याची ललना ॥ तो कदाही प्रेत कवळीना ॥ नंदनवनींचा भ्रमर जाणा ॥ अर्कीवरी न बैसे ॥६०॥
जो भ्रमरमंचकावरी ॥ पहुडणार अहोरात्रीं ॥ तो निजेल खदिरांगारीं ॥ हें काळत्रयीं घडेना ॥६१॥
ज्याचे अंगीं मृगमदाची उटी ॥ तो काकविष्ठा न पाहे दृष्टीं ॥ जो बैसला क्षीराब्धीच्या तटीं ॥ तो कां कांजी इच्छील ॥६२॥
असो ऐसा लक्ष्मण ॥ तो आहाररहित निर्वाण ॥ तो शूर्पणखेसी प्रतिवचन ॥ बोलता जाहला तेधवां ॥६३॥
मग म्हणे वो सुंदरी राहें ॥ आम्हां सीताराम वडील आहे ॥ पैल वसती पंचवटिये ॥ उमामहेश्र्वर ज्यापरी ॥६४॥
मायबाप गुरु बंधु ॥ रघुवीर माझा कृपासिंधु ॥ त्याचे आज्ञेविण हा संबंधु ॥ कालत्रयीं घडेना ॥६५॥
शेष सांडील भूभार ॥ पूर्वेस मावळेल दिनकर ॥ तरी राम आज्ञेविण साचार ॥ तुज न वरीं निर्धारें ॥६६॥
तों शूर्पणखा बोले वचन ॥ तरी मी आणित्यें रामाची खूण ॥ अवश्य म्हणे लक्ष्मण ॥ येरी तेथून चालिली ॥६७॥
सांगातें सखिया चौघीजणी ॥ विचार सांगे त्यालागुनी ॥ राम लक्ष्मण सीता तिन्हीं ॥ रात्रीं गिळोनि जाऊं लंके ॥६८॥
आमुची कार्यसिद्धी येथून ॥ सख्याहो जाहली परिपूर्ण ॥ मग ये वनींचे ब्राह्मण ॥ भक्षूं शाधोनि साक्षेपें ॥६९॥
ऐसें विचारोनि मानसीं ॥ वेगें आली पंचवटीसी ॥ देखोनियां सीतारामासी ॥ साष्टांग नमन पैं केलें ॥७०॥
आजि माझे भाग्य पूर्ण ॥ देखिले भावें स्वामिचरण ॥ बाई मी तुम्हांसी शरण ॥ जाऊ जाहल्यें तुमची मी ॥७१॥
मजवरी स्नेह करावा बहुत ॥ भावोजींस प्रार्थोनि त्वरित ॥ मजजवळी द्यावें लिखित ॥ प्राणनाथ वरावया ॥७२॥
चरण त्यांचे कोमळ चांगले ॥ वनीं हिंडताती एकले ॥ तळहातीन करकमळें ॥ सुमनसेजे घोलोनि ॥७३॥
भावोजींचे आज्ञेविण पाहें ॥ मज ते वरीत नाहींत करूं काये ॥ अहा त्यांचा वियोग न साहे ॥ विरहें जाय प्राण हा ॥७४॥
डोळां आसुवें आणिलीं लवलाहीं ॥ पतीस माझा विश्र्वास नाहीं ॥ पुढें जन्म कंठणें एके ठायीं ॥ भावोजींस बाई सांगा जी ॥७५॥
मी केवळ पतिव्रता साचार ॥ कर्णकुमारी परमपवित्र ॥ मज एकही पुरुषाचा पदर ॥ बाई लागला नाहींच ॥७६॥
त्यावीण मज पुरुष इतर ॥ बंधूसमान साचार ॥ मागुती उदकें भरोनि नेत्र ॥ म्हणे सत्वर पत्र द्या आतां ॥७७॥
सीतेसी सुख वाटलें फार ॥ म्हणे बरवा जाहला विचार ॥ मज जाऊ मिळाली सुंदर ॥ ईस सौमित्र वर साजे ॥७८॥
मग म्हणे जी रघुराया ॥ ईस खुण द्यावी लवलाह्या ॥ स्वामी सौमित्रा योग्य जाया ॥ मिळाली जी निर्धारें ॥७९॥
मग तो सर्वात्मा रघुनायक ॥ चराचरचित्तपरीक्षक ॥ जो मायाचकचाळक ॥ कर्ता हर्ता पाळिता जो ॥८०॥
तिच्या उफराट्या बाहुल्या नेत्रांत ॥ न्याहाळून पाहे जनकजामात ॥ म्हणे हे निशाचरी यथार्थ ॥ छळावया आली असे ॥८१॥
नेत्रवक्रांचे तिचे विकार ॥ त्यावरोनि समजलें अंतर ॥ सुमनावरून सत्वर ॥ वृक्ष चतुर जाणती ॥८२॥
बोलावरोनि कळे चित्त ॥ आचरणावरून पूर्वार्जित ॥ क्रियेवरोनी वर्णाश्रम सत्य ॥ परीक्षक जाणती ॥८३॥
राहणीवरून कळे परमार्थ ॥ शब्दावरूनी कळे पांडित्य ॥ प्रेमावरोनी भक्त ॥ परीक्षक जाणती ॥८४॥
दानावरूनी कळे उदार ॥ रणीं समजे प्रजा शूर ॥ लक्षणांवरूनी नृपवर ॥ जाणती चतुर परीक्षक ॥८५॥
वास येतां कळे काष्ठ ॥ स्वरावरोनी समज कंठ ॥ कोंभावरून स्पष्ट ॥ भूमीचें मार्दव जाणिजे ॥८६॥
अंगणावरून समजे सदन ॥ भूतदयेवरून ब्रह्मज्ञान ॥ प्रमेवरून रत्न ॥ परीक्षक जाणती ॥८७॥
असो सर्वात्मा रघुवीर ॥ शूर्पणखेचें ओळखिलें अंतर ॥ आंत शठत्व मृदु शब्द बाहेर ॥ जाणे चतुर श्रीराम ॥८८॥
मुख शोभे जैसें कमळ ॥ शब्द चंदनाहून शीतळ ॥ परी अंतरीं धूर्त कुटिळ ॥ तमाळनीळें आळखिलें ॥८९॥
श्रीराम म्हणे ते अवसरीं ॥ लग्नपत्रिका लिहों दे पाठीवरी ॥ ऐकतां भयभीत निशाचरी ॥ विश्र्वास अंतरीं उपजेना ॥९०॥
सीतेसी म्हणे बाई ऐकतां ॥ भावोजींसमोर बोलतां ॥ मज लाज वाटे तत्वतां ॥ तुम्हीच प्रार्था तयांसी ॥९१॥
भावोजी चतुर आणि तरुण ॥ मी लज्जावेष्ठित कामिन ॥ त्यांपुढें बैसतां जाण ॥ जाईल प्राण वाटतसे ॥९२॥
मग बोले रघुनंदन ॥ पृष्ठीवरी लिहिल्याविण ॥ आणिक आम्हांपाशीं खूण ॥ दुजी नाहीं सर्वथा ॥९३॥
मग शूर्पणखा बोले वचन ॥ तरी पृष्ठीवरी लिहावी खूण ॥ अवश्य म्हणे रघुनंदन ॥ केलें लेखन पृष्ठीवरी ॥९४॥
श्रीराम म्हणे जाय सत्वर ॥ उशीर न लावीच सौमित्र ॥ ऐसें बोलतां शतपत्रनेत्र ॥ पवनवेगें चालिली ॥९५॥
मग लक्ष्मणाजवळी येऊन ॥ सांगे परम हर्षेकरून ॥ भावोजींनीं मज देखोनि मान ॥ मुखवचनें सांगितलें ॥९६॥
अवश्य वरावें तुम्हांसी ॥ ऐसें सांगितलें मजपाशीं ॥ गांधर्वलग्न निश्र्चयेसी ॥ तात्काळचि लावावें ॥९७॥
मग बोले लक्ष्मण ॥ न देखतां श्रीरामाची खूण ॥ तुज न वरीं मीच पूर्ण ॥ सत्य वचन हें माझें ॥९८॥
येरी म्हणे ते समयीं ॥ माझा विश्र्वास तुम्हांसी नाहीं ॥ पुढें जन्म कंठणें एके ठायीं ॥ दुजें कांहीं नसेचि ॥९९॥
मी येथें लटिकें बोलोन ॥ भावजींस काय दावूं वदन ॥ मी तयांलागीं भेटोन ॥ आल्यें आतां तत्वतां ॥१००
भावोजी जलदवर्ण सुंदर ॥ बाई चंपकळिका सुकुमार ॥ जवळ लिहावया नव्हतें पत्र ॥ सांगितलें तुम्हां वरावें ॥१॥
तुम्हासी श्रम जाहले थोर ॥ चरण तळहातीन सुकुमार ॥ कीं सौख्यशयनीं दोघें साचार ॥ निद्रा करूं क्षणभरी ॥२॥
परी न मानीच लक्ष्मण ॥ शूर्पणखा बोले हांसोन ॥ म्यां तों आणिली आहे खूण ॥ तुमचें मन पाहिलें म्यां ॥३॥
येरी खूण दाखवी पाठीची ॥ तों आज्ञा ऐशी श्रीरामाची ॥ शूर्पणखा भगिनी दशमुखाची ॥ इच्या नासिककर्णांची शांति करीं ॥४॥
कर्ण आणि नासिक सकळ ॥ सपाट करीं न लावीं वेळ ॥ नवरी श़ृंगारूनि अमंगळ ॥ लंकेकडे पाठवावी ॥५॥
स्त्रीवध न करावा जाण ॥ यालागीं राखें इचा प्राण ॥ ऐसें लक्ष्मणें वाचून ॥ म्हणे जाऊं चला एकांतीं ॥६॥
दूरी केल्या चौघीजणी ॥ धरिली शूर्पणखेची वेणी ॥ सौमित्रें पाडिली धरणीं ॥ पापखाणी ते निशाचरी ॥७॥
मग म्हणे प्राणनाथा ॥ मी सिद्ध आहे या कार्यार्था ॥ झोंबोनी कासया पाडितां ॥ नवल मज वाटतसे ॥८॥
लक्ष्मणें न लागतां क्षणमात्र ॥ छेदिलें नासिक आणि श्रोत्र ॥ तों ते आक्रंदली अपवित्र ॥ विशाळ शरीर धरियेलें ॥९॥
अत्यंत विशाळ भयंकर ॥ कपाळीं चर्चिला शेंदूर ॥ नासिकापासोनि पूर ॥ अशुद्धाचा भडकतसे ॥११०॥
चौघीजणी समवेत ॥ पळती वाटेसी शंख करीत ॥ म्हणे धांवा धांवा रे समस्त ॥ राक्षस हो शीघ्रकाळें ॥११॥
पळतां पाहे मागें पुढें ॥ तो सौमित्रचि दृष्टीं पडे ॥ भोंवता दिसे चहूंकडे ॥ कोणीकडे जाऊं म्हणे ॥१२॥
अडखळोनि भूमीवर पडती ॥ मुखीं नासिकीं भरे माती ॥ पद्मपुराजवळी येती ॥ शंख करिती पांचजणी ॥१३॥
आक्रोश ऐकतां थोर ॥ त्रिशिका आणि दूषण खर ॥ सिद्ध करोनि चतुरंग दळभार ॥ आले सत्वर बाहेरी ॥१४॥
असुर पायींच नेटके ॥ पुढें चमकताती कौतुकें ॥ हातीं असिलता करीं खेटकें ॥ कटीं झळके यमदंष्ट्रा ॥१५॥
तों चालिले चतुरंग भारें ॥ जैसीं चित्रें लिहिलीं चित्रकारें ॥ तयांहून अतिसाजिरे ॥ सर्वालंकारें डवरिले ॥१६॥
वीर भयंकर रणरगडे ॥ जैसे काळाचे सवंगडे ॥ एक धांवती एकापुढें ॥ सिंहनादें गर्जती ॥१७॥
निघाले गजभार उन्मत्त ॥ कीं ते ऐरावतीचे सुत ॥ श्र्वेतवर्ण आणि चौदंत ॥ किंकाटत धांवती ॥१८॥
जिहीं युद्ध करोनि समरंगणीं ॥ सुरांचे मुकुट पाडिले धरणीं ॥ ते गजस्कंधावरी बैसोनी ॥ शस्त्रें तुळिती आनंदें ॥१९॥
त्यांमागें रथांचें भार ॥ वरी शस्त्र सामग्री अपार ॥ चौदा सहस्र महावीर ॥ एकवटले ते काळीं ॥१२०॥
त्रिशिरा आणि खर दूषण ॥ दळभारीं मुख्य तिघेजण ॥ तों शूर्पणखा पुढें येऊन ॥ शंख करीत उभी ठाके ॥२१॥
जैसा शेंदुरें माखिला पर्वत ॥ तैशी रक्तें चर्चिली आरक्त ॥ म्हणे राक्षस आटिले समस्त ॥ आला रघुनाथा पंचवटिये ॥२२॥
नवमेघरंग रघुवीर ॥ सौमित्र गौरवर्ण सुकुमार ॥ सीतेचें स्वरूप पाहतां पंचशर ॥ ओंवाळूनि टाकिजे ॥२३॥
तरी बहुत अरुवार लक्ष्मण ॥ त्याचे नरडीचा घोट घेईन ॥ तुम्ही सांगातें या अवघेजण ॥ रक्तपान करवा मज ॥२४॥
जेणें माझे नासिक छेदिलें ॥ त्यासी मी गिळिन सगळें ॥ त्रिशिरा खर दूषण हांसले ॥ बीभत्सरूप देखोनि ॥२५॥
म्हणती मानव तो रघुनंदन ॥ आम्ही त्यावरी जावें हें नीचपण ॥ मग राक्षस चौदाजण ॥ निवडोनियां काढिले ॥२६॥
ते शूर्पणखेसंगें देऊन ॥ म्हणती मारून रामलक्ष्मण ॥ ईस करावा रक्तपान ॥ समाधान होय तों ॥२७॥
मग शूर्पणखा आणि राक्षस ॥ वेगें जाती पंचवटीस ॥ म्हणती धरून रामसौमित्रांस ॥ जितचि न्यावे खरापाशीं ॥२८॥
एक म्हणती येथेंचि मारून ॥ आम्ही करूं मांसभक्षण ॥ आधीं करावावें रक्तपान ॥ शूर्पणखेसी साक्षेपें ॥२९॥
जैशी मृगेंद्राची निंदा देख ॥ मागें करिती जंबुक ॥ अळिका म्हो खगनायक ॥ धरून आणूं क्षणार्धें ॥१३०॥
तृणपुतळे मिळोनि बहुत ॥ वडवानळासी धरूं म्हणत ॥ कीं हृदयीं भाविती खद्योत ॥ आसडून आदित्य पाडूं खालीं ॥३१॥
शलभ म्हणती मिळोनी ॥ कल्पांतविजू घालूं वदनीं ॥ तैसे राक्षस आले धांवोनी ॥ पंचवटीस तेधवां ॥३२॥
रघुपतीस जाणवी लक्ष्मण ॥ राक्षस आले चौदाजण ॥ ऐसें ऐकतां रविकुलभूषण ॥ वाहात गुण धनुष्यातें ॥३३॥
पर्वतदरीमधून ॥ अकस्मात निघे पंचानन ॥ तैसा कौशिकमखरक्षण ॥ गुंफेबाहेर पातला ॥३४॥
राम नरवीरपंचानन ॥ चतुर्दशगज लक्षिले दूरून ॥ कीं शार्दूळें लक्षिलें हरिण ॥ रघुनंदन पाहे तैसा ॥३५॥
तों हांक देती निशाचर ॥ भोंवते तळपती भयंकर ॥ दारुण शस्त्रें अनिवार ॥ सोडिते झाले तेधवां ॥३६॥
जैसें मुर्खाचें वाग्जाळ बहुत ॥ एकेचि शब्दें वारी पंडित ॥ तैशीं अरिशस्त्रें वारोनि समस्त ॥ केलें अद्भुत श्रीरामें ॥३७॥
ओढी ओढोनि आकर्ण ॥ सोडिला सूर्यमुख बाण ॥ चौदाजणांची शिरें छेदून ॥ उर्वीवरी पाडिलीं ॥३८॥
मृगेंद्रें विदारिजे वारण ॥ तैसे पाडिले चौदाजण ॥ कीं अरुणानुजें दारुण ॥ भुजंग जैसे तोडिले ॥३९॥
राम राक्षसांतक प्रळयाग्न ॥ यासी चतुर्दश असुरांचे अवदान ॥ शूर्पणखेनें समर्पिलें आणून ॥ माघारी परतोनि पळतसे ॥१४०॥
सौमित्रें काढिला एक शर ॥ शूर्पणखेचें छेदावया शिर ॥ तंव ती म्हणे हा दावेदार ॥अद्यापिही सोडिना ॥४१॥
श्रीराम म्हणे सुमित्रासुता ॥ इसी न वधावें तुवां आतां ॥ हें सांगोनि राक्षसां समस्तां ॥ आणील येथें वधावया ॥४२॥
असो निर्नासिका शंख करित ॥ खरदूषणां येवोनि सांगत ॥ राक्षस मारिले समस्त ॥ तुम्हीं त्वरित चलावें ॥४३॥
ऐसें शूर्पणखा सांगोनि सरे ॥ तों रणतुरें वाजती गजरें ॥ भार निघाला बहु त्वरें ॥ पवनवेगें करोनियां ॥४४॥
खर तो केवळ खरमुख ॥ दूषणाचें पांढरें नाक ॥ शुभ्रकुष्ठनिःशंक ॥ दूषण नाम त्याकरितां ॥४५॥
त्रिशिराचीं शिरें तीन ॥ तीं व्हावया काय कारण ॥ त्याचे मातेनें वाणें विस्तारून ॥ तिन्हीं एकास दीधलीं ॥४६॥
त्याजकरितां तीन शिरें ॥ त्रिशिरास जाहलीं निर्धारें ॥ असो भार धांवती गजरें ॥ पंचवटीये समीप ॥४७॥
दूषणाचे पुत्र तिघेजण ॥ कपाली प्रमाथी स्थूललोचन ॥ वाटेसी जाहले अपशकुन ॥ विघ्नसूचक तेधवां ॥४८॥
सुटला अद्भुत प्रभंजन ॥ सर्वांचे धुळीनें भरले नयन ॥ रथध्वज पडला उन्मळून ॥ अपशकुन तोचि पैं ॥४९॥
रामें भार देखिला दूरी ॥ गगन गर्जे रणतुरीं ॥ नाद भरला दिशांतरीं ॥ कांपे धरित्री थरथरां ॥१५०॥
सौमित्रासी म्हणे रघुनंदन ॥ तूं आतां सीतेसी करीं जतन ॥ आज युद्ध करोनि निर्वाण ॥ वधीन दारुण राक्षसां ॥५१॥
तरी या पर्वतमस्तकीं जाण ॥ उभा राहें सीतेसहित एक क्षण ॥ आज्ञा वंदोनि लक्ष्मण ॥ चढे घेवोन जानकीतें ॥५२॥
पर्वतशिखरीं जनकनंदिनी ॥ जैसी मूळपीठीं आदिभवानी ॥ जवळी परशुराम कर जोडुनी ॥ सौमित्र ते क्षणीं तेवीं दिसे ॥५३॥
असो येरीकडे रघुनंदन ॥ धनुष्यासी चढवोनि गुण ॥ कानाडी ओढितां आकर्ण ॥ झणत्कारिती किंकिणी ॥५४॥
तों येरीकडे राक्षस ॥ सिंहनाद करिती कर्कश ॥ भोंवता वेढिला अयोध्याधीश ॥ पुराणपुरुष जगदात्मा ॥५५॥
राक्षसभारांत कडकडाट ॥ वाद्यांचा होत दणदणाट ॥ तेणें मंगळजननीचें पोट ॥ उलो पाहे ते काळीं ॥५६॥
अपार उठावले भार ॥ रणकर्कश भयंकर ॥ जैसा वृषभांनीं कोंडिला मृगेंद्र ॥ कीं द्विजेंद्र उरगांनीं ॥५७॥
कीं देखोनि दीपिकेचा रंग ॥ झेंपावती बहुत पतंग ॥ कीं वासुकी महाभुजंग ॥ मूषकीं जैसा वेष्टिला ॥५८॥
श्रीराम रणरगधीर ॥ कैसा लक्षित शत्रुभार ॥ कलशोद्भवें लक्षिला सागर ॥ सूर्यें अंधकार जैसा कीं ॥५९॥
कीं व्याघ्रें लक्षिले अजांचे कळप ॥ कीं कुठारपाणि विलोकी पादप ॥ कीं सुपर्णें लक्षिले सर्प ॥ अयोध्याधिप तेवीं पाहे ॥१६०॥
तों असुरीं ओढोनि ओढी ॥ सोडिल्या बाणांच्या कोडी ॥ कीं बैसलीसे सातवाकडी ॥ सायकांची ते वेळीं ॥६१॥
सिंहनाद करिती वेळोवेळां ॥ लोटला वाहिनीचा मेळा ॥ जैसा सागर खळबळिला ॥ प्रलयीं लोटला भूमीवरी ॥६२॥
जैशा जलदकल्लोळीं ॥ चपळा झळकती नभमंडळीं ॥ तैशा तळपती ते वेळीं ॥ असिलता सतेज ॥६३॥
शस्त्रास्त्रांचे संभार ॥ रघुपतीवरी येती अपार ॥ राक्षस म्हणती कैंचा रघुवीर ॥ खंडविखंड जाहला पैं ॥६४॥
एक म्हणती रक्तपान ॥ शूर्पणखा करील कोठून ॥ तिच्या तोंडी मृत्तिका पूर्ण ॥ पडली ऐसें वाटतसे ॥६५॥
इतुका होत शस्त्रमार ॥ परी रणरंगधीर रघुवीर ॥ ठाण न चळेचि निर्धार ॥ ऐका चतुराहो दृष्टांत ॥६६॥
हाणतां कुठार प्रहार ॥ बैसका न सांडी तरुवर ॥ कीं पर्जन्य वर्षतां अपार ॥ अचळ न चळे सर्वथा ॥६७॥
कीं निंदक निंदिती अपार ॥ न चळे साधूचें अंतर ॥ कीं प्रल्हादासी लावितां विखार ॥ परी साचार डळमळिना ॥६८॥
जयासी लाधलें अंतरसुख ॥ मग तो न मानी प्रपंचदुःख ॥ अयोध्याप्रभु तैसा देख ॥ ठाण सुरेख चळेना ॥६९॥
असो यावरी जानकीरंग ॥ ठाण मांडीत अभंग ॥ बाण सोडीत सवेग ॥ जैसे उरग पक्षांचे ॥१७०॥
आवेशें धांवती बाण ॥ जैसे सफळ तरुवर देखोन ॥ विहंगमांचे पाळे उडोन ॥ अकस्मात जेवीं येती ॥७१॥
जैसे कृषीवल एकसरें ॥ कणसें छेदिती अपारें ॥ तैसीं राक्षसांचीं शिरें ॥ अपार तेथें पाडिलीं ॥७२॥
वरी कोणी करितां हस्त ॥ ते भुजा तोडी शस्त्रासहित ॥ लक्षानुलक्ष शर सुटत ॥ चापापासून ते वेळीं ॥७३॥
श्रीरामचा तूणीर ॥ अक्षय भरलासे साचार ॥ कुंडामाजी वैश्र्वानर ॥ प्रदीप्त जैसा झांकिला ॥७४॥
कीं वासुकीचे मुखीं हळाहळ ॥ कीं सरितापतीमाजी वडवानळ ॥ कीं मेघीं विद्युल्लता तेजाळ ॥ तूणीरांत शर त्यापरी ॥७८॥
कपटी राक्षस चवदा जण ॥ रामावरी आले सरसावून ॥ अग्नीस विझवावया रंभानंदन ॥ आवेशें करून लोटला ॥७६॥
कीं वारणविदारणापुढें ॥ मार्जर दावूं आलें पवाडे ॥ कीं बृहस्पतीपुढें मूढें ॥ वाद करूं धांविन्नलीं ॥७७॥
कीं रासभांनी ब्रीदें बांधोन ॥ गंधर्वसभेसी मांडिलें गायन ॥ तैसे राक्षस चौदाजण ॥ रामावरी लोटले ॥७८॥
क्षण न लागतां रणरंगधीरें ॥ छेदिलीं चवदा जणांचीं शिरें ॥ जैशीं कां तीक्ष्ण शस्त्रें ॥ अरविंदें वीर छेदिती ॥७९॥
ऐसें देखतां वीर दूषण ॥ पुढें धांविन्नला वर्षत बाण ॥ जैसा कां वर्षत घन ॥ युद्धीं निपुण राक्षस ॥१८०॥
दूषणाचें बाणजाळ थोर ॥ रामें निवारिलें साचार ॥ जैसा उगवतां दिनकर ॥ उडुगणें जेवीं लोपती ॥८१॥
कीं अनुताप होतां अपार ॥ होय पापाचा संहार ॥ कीं वेदांतज्ञानें संसार–॥ दुःख जैसें वितुळे पैं ॥८२॥
तैसे दूषणाचे शर तोडून ॥ अश्र्वासहित तोडिला स्यंदन ॥ मग राक्षस गदा घेऊन ॥ चरणचाली धांविन्नला ॥८३॥
मग तो रावणदर्पहरण ॥ वेगें सोडी अर्धचंद्रबाण ॥ गदा हातींचीं छेदून ॥ एकीकडे पाडिली ॥८४॥
मग परिघ वीरभद्रदत्त ॥ घेऊन दूषण धांवत ॥ देव जाहले चिंताक्रांत ॥ म्हणती अनर्थ मांडला ॥८५॥
या परिघाचें निवारण ॥ केवीं करील रघुनंदन ॥ श्रीरामें काढिला दिव्य बाण ॥ वायूचें खंडण करणार जो ॥८६॥
परिघा सहित हात तेथें ॥ छेदून पाडिला रघुनाथें ॥ सवेंच एक बाण सीताकांतें ॥ चंडांशमुख काढिला ॥८७॥
दूषणाचा कंठ लक्षून ॥ विषकंठवैद्यें सोडिला बाण ॥ शिर उडविलें न लागतां क्षण ॥ पडिला दूषण ते काळीं ॥८८॥
मग दूषणाचे तिघे सुत ॥ तिहीं रण माजविलें बहुत ॥ पितयाचा सूड घेऊं यथार्थ ॥ ऐसा पुरुषार्थ धरियेला ॥८९॥
तिघेही करिती संधान ॥ राम नरवीरपंचानन ॥ बाणीं खिळिले तिघेजण ॥ परी ते आंगवण न सांडिती ॥१९०॥
बिळीं प्रवेशतां विखार ॥ अर्धे दिसती बाहेर ॥ तैसे राक्षसां अंगीं शर ॥ श्रीरामाचे खडतरले ॥९१॥
कीं पिच्छें पसरिती नीळकंठ ॥ कीं फणस फळावरी कांटे दाट ॥ तैसें बाण रुतले सघट ॥ प्रताप उद्भट रामाचा ॥९२॥
असो तिघांची शिरें रघुनाथें ॥ उडवोनि धाडिलीं निराळपंथें ॥ मग त्रिशिरा आवेशें बहुतें ॥ रामावरी लोटला ॥९३॥
रथारूढ निशाचर ॥ सोडी बहुत बाणांचा पूर ॥ तो रघुवीर तोडी जैसा समीर ॥ जलदजाळ विभांडी ॥९४॥
रघुपतीचे बाण तीक्ष्ण ॥ त्रिशिराचा छेदिला स्यंदन ॥ मग कुमारदत्त शक्ति घेऊन ॥ पिशिताशन धांविन्नला ॥९५॥
निजबाळें शक्ति झोंकली ॥ परी ते रामासी वश्य जाहली ॥ चरणांजवळ जावोनि पडली ॥ दासी तुमची म्हणोनियां ॥९६॥
रंभापर्णवत ज्या बाणाचें मुख ॥ लक्षोनि सोडी तो अयोध्यानायक ॥ त्या बाणतेजें सकळिक ॥ ब्रह्मकटाह उजळिलें ॥९७॥
त्रिशिराचीं तिन्हीं शिरें ॥ तात्काळ छेदिलीं रघुवीरें ॥ ऐसें देखोनियां खरें ॥ धांविजे त्वरें रथारूढ ॥९८॥
असंख्य बाण ते अवसरीं ॥ खरें सोडिले रामावरी ॥ श्रीराम एकला रणचक्रीं ॥ रजनीचरीं वेढिला ॥९९॥
चहूंकडोनि बाण ॥ रामावरी येती दारुण ॥ परी तितुक्यांचें संधान ॥ रघुनंदन छेदितसे ॥२०
जैसें योगेश्र्वरें मायाजाळ ॥ कीं सहस्र किरणें तममंडळ ॥ कीं अरुणानुजें सर्पकुळ ॥ विदारून सांडिजे जैसें ॥१॥
कीं शुष्कवना हुताशन ॥ भस्म करी न लागतां क्षण ॥ कीं जलदजाळ प्रभंजन ॥ विदारून सांडी जैसा ॥२॥
खरा बाण सोडित रणरंगीं ॥ अगस्तिदत्त कवच रामाचे आंगीं ॥ त्याचें बिरडें छोदोनि वेगीं ॥ खालीं पाडिलें राक्षसें ॥३॥
ऐसें विपरीत देखिलें ॥ विमानीं देव गजबजिले ॥ समस्तही चिंतूं लागले ॥ रघुवीरासी कल्याण ॥४॥
मग खरें मांडिलें निर्वाण ॥ शक्तिवरद चारी बाण ॥ सहस्राक्षही निवारण ॥ करूं न शके जयांचें ॥५॥
प्रळयींच्या चार सौदामिनी ॥ तैसे बाण सुटले ते क्षणीं ॥ परी नवल जाहलें नयनीं ॥ भूचर खेचर पाहती ॥६॥
चारी बाण तये वेळे ॥ रघुपतीच्या भातां रिघाले ॥ ब्रह्मयाचे मुखीं प्रवेशले ॥ चारी वेद जैसे कां ॥७॥
कीं चारी नद्या समुद्रांत ॥ येऊन मिळती अकस्मात ॥ कीं आनंदवनींच्या कमळांत ॥ भ्रमर चारी बैसले ॥८॥
असो देव करिती जयजयकार ॥ पुढें असिलता घेऊन खर ॥ सुरकैवारियावरी असुर ॥ चपळेऐसा धांविन्नला ॥९॥
मग चंडिशकोदंडभंजन ॥ प्रचंड दोर्दंडेंकरून ॥ सोडिला वसिष्ठदत्त बाण ॥ अनिवार अखंड जो ॥२१०॥
तेणें खराचें शिर छेदोन ॥ तत्काळ परतला दिव्य बाण ॥ श्रीराम तुणीरामाजी येऊन ॥ आपले आपण प्रवेशला ॥११॥
विजयी जाहला रघुनंदन ॥ पुष्पें वर्षती देवगण ॥ विषयकंठहृदयमखपालन ॥ निजभावेंसी पूजिला ॥१२॥
चौदासहस्र राक्षस अद्भुत ॥ त्यांत उरला नाहीं एक जिवंत ॥ रणीं एकला रघुनाथ ॥ सीता सौमित्र पाहती ॥१३॥
महाप्रलयीं सर्व निरसून ॥ एक परब्रह्म उरे निर्वाण ॥ तैसा दशकंठदर्पहरण ॥ एकला रणीं विराजे ॥१४॥
कीं सर्व निरसोनि कर्मजाळ ॥ निवृत्तितटीं संत निश्र्चळ ॥ तैसा राम तमालनीळ ॥ एकला रणीं विराजे ॥१५॥
कीं गिळोनि सर्व नक्षत्रांसीं ॥ एकला मित्र निरभ्राकाशीं ॥ त्यापरी सीतामनचकोरशशी ॥ एकला रणीं विराजे ॥१६॥
बहुत काष्ठें जाळोनि अग्न ॥ एकला उरे दैदीप्यमान ॥ त्याचपरी कौसल्यानंदन ॥ एकला रणीं विराजे ॥१७॥
शब्दध्वनि निरसुनी ॥ एकलाचि अर्थ बैसे मनीं ॥ कीं जडत्व सांडोनि धरणी ॥ क्षमारूप उरे जेवीं ॥१८॥
कीं शीतळत्व सांडोनि जळ ॥ जीवनत्व उरे निर्मळ ॥ दाहकत्व सांडोनि तेज समूळ ॥ प्रकाशरूपें उरे जैसें ॥१९॥
कीं समीरें सांडोनि चंचळपण ॥ एक पवनत्व उरे पूर्ण ॥ कीं शून्यत्व सांडोनि गगन ॥ व्यापकत्व उरे जैसें ॥२२०॥
कीं शब्दजाल निरसोनि समस्त ॥ वेदस्वरूपीं होय समाधिस्थ ॥ तैसा असुर संहारोनि रघुनाथ ॥ उभा निःशब्द उगाचि ॥२१॥
काम क्रोध आणि मत्सर ॥ हेचि त्रिशिरा दूषण खर ॥ रणीं संहारोनि समग्र ॥ निजभक्त सुखी राखिले ॥२२॥
दुर्वासना हेचि शूर्पणखा ॥ विरक्तिशस्त्रें घेवोनि देखा ॥ बोध लक्ष्मण रामसखा ॥ निर्नासिका केली तेणें ॥२३॥
आशा मनशा कल्पना ॥ भ्रांती भुली इच्छा तृष्णा ॥ त्या देखोनि बोधलक्ष्मणा ॥ पळत्या जाहल्या राक्षसी ॥२४॥
झाडलिया जैसा केर ॥ शुद्ध दिसे जेवीं मंदिर ॥ तैसें दंडकारण्य गोदातीर ॥ असुररहित जाहलें ॥२५॥
स्थूळ लिंग आणि कारण ॥ निरसोनि उरे शुद्ध ज्ञान ॥ तैसें जनस्थानीं ब्राह्मण ॥ सुखें नांदों लागले ॥२६॥
ब्राह्मण मारतील म्हणोनी शूर्पणखा घेऊन राक्षसिणी ॥ भेणें पळाली तेथूनि ॥ लंकेस जाऊन शंख करी ॥२७॥
सेवक सांगती दशमुखा ॥ निर्नासिकी जाहली शूर्पणखा ॥ शंख करी तेणें लंका ॥ दुमदुमली समग्र ॥२८॥
मग तीस पाचारोन रावण ॥ एक तीं पुसे वर्तमान ॥ ती म्हणे राम लक्ष्मण ॥ जनस्थानीं आलेरे ॥२९॥
लक्ष्मणें गौरविलें मजलागुनी तुझी भगिनी म्हणोनी ॥ त्रिशिरा खर दूषण समरंगणी ॥ सहपरिवारें वधियेले ॥२३०॥
शंबरीस वधोन सवेग ॥ सौमित्रें नेले काळखड्ग ॥ चालो लागले सन्मार्ग ॥ याग जप तप आणि व्रतें ॥३१॥
गोदातीर जनस्थान ॥ तेथें सुखें नांदती ब्राह्मण ॥ अखंड करिती वेदाध्ययन ॥ निःशंक पूर्ण सर्वदा ॥३२॥
आतां तुझी लंका घेऊन ॥ हेही ब्राह्मणासी देईल दान ॥ जळो तुझी आंगवण ॥ कासयाय वदन दाविसी ॥३३॥
तुझ्या उरावरी धनुष्य पडिलें ॥ तें क्षणमात्रें रामें भंगिलें ॥ तेव्हांच तुझें काळें वदन जाहलें ॥ सकळ रायां देखतां ॥३४॥
सीतेसारखी नोवरी ॥ नाहीं ब्रह्मांडमंडपामाझारी ॥ ते हातींची दवडोनि निर्धारीं ॥ पळोन येथें आलासी ॥३५॥
तरीच तुझा पुरुषार्थ जनीं ॥ जरी सीता आणिसी हिरोनी ॥ तिचें सौंदर्य रूप पाहोनी ॥ वनचरेंही भुलती ॥३६॥
ऐसी शूर्पणखा अनुवादली ॥ मग तें रावणे संबोखिली ॥ तेव्हां मनामाजी ते वेळीं ॥ युक्ति सुचविता पैं जाहला ॥३७॥
म्हणे मृगवेष धरूनि निर्मळ ॥ पाठवूं मारीच मातुळ ॥ मृग वधाया तत्काळ ॥ काकुत्स्थ जाईल वनातें ॥३८॥
मग आणूं जानकी दिव्यरत्न ॥ ऐसें विचारी द्विपंचवदन ॥ असो इकडे जानकी लक्ष्मण ॥ पर्वताखालीं उतरलीं ॥३९॥
सद्रद होवोनि जनकनंदिनी ॥ मिठी घाली राघवचरणीं ॥ म्हणे धन्य लीला दाखविली नयनीं ॥ अतर्क्य करणी वेदशास्त्रां ॥२४०॥
जाहले उदंड अवतार ॥ परी कोणाचे परतले नाहीं शर ॥ तों ऋषि धांवले समग्र ॥ श्रीरामचंद्र वेष्टिला ॥४१॥
म्हणती कौसल्यागर्भरत्ना ॥ जलदगात्रा शतपत्रनयना ॥ ताटिकांतका मखपाळणा ॥ भवमोचना भवहृदया ॥४२॥
जयजयकार करिती ऋषीश्र्वर ॥ पूर्ण ब्रह्मानंद रघुवीर ॥ अभंगविजयी श्रीधर ॥ शरयु तीरविहारी जो ॥४३॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत पंडित चतुर ॥
चतुर्दशाध्याय गोड हा ॥
श्रीरामविजय – अध्याय १५ वा
श्रीगणेशाय नमः ॥
भवाब्धि भरला परम तुंबळ ॥ द्वैतभावाचे तटाक सबळ ॥ कुबुद्धीचे कल्लोळ ॥ मोहजाळ असंभाव्य ॥१॥
मद मत्सर थोर आवर्त ॥ कामक्रोधादि मासे अद्भुत ॥ आशा तृष्णा भ्राति तेथ ॥ मगरी थोर तळपती ॥२॥
लोभ द्वेष नक्र थोर ॥ ममतेच्या लाटा अति दुस्तर ॥ दंभ आणि अहंकार ॥ विरोळे हे तळपती ॥३॥
अविवेक किरवे तत्वतां ॥ अविद्या भ्रांति जळदेवता ॥ पीडिती त्रिभुवनींच्या जीवां समस्तां ॥ इच्छा ममता कल्पना ॥४॥
ऐसा अगाद्य भवनिधी थोर ॥ तेथें रामकथाजहाज सुंदर ॥ शिल्पिकार वाल्मीक ऋषीश्र्वर ॥ तारूं तेणें निर्मिलें ॥५॥
नाना चरित्रें सुंदर ॥ याचि फळ्या दृढ थोर ॥ विवेकें जोडूनि समग्र ॥ अभेदत्व साधिलें ॥६॥
साहित्य लोह तगटबंध ॥ आनंदपदखिळे विविध ॥ दृष्टांतदोरे प्रसिद्ध ॥ ठायीं ठायीं आंवळिले ॥७॥
अर्थरस तेल निखिळ ॥ तेणें सांधे बुजिले सकळ ॥ रामप्रतापस्तंभ विशाळ ॥ कीर्तिशीड फडकतसे ॥८॥
सप्त कांडें सप्त खण ॥ लोटीत भावप्रभंजन ॥ निजबोध कर्णधार पूर्ण ॥ सकळ सुजाण देखणा ॥९॥
ज्ञान वैराग्य भक्ति ॥ हेचि आवले आवलिती ॥ या जहाजावरी तेचि बैसती ॥ अद्भुत ग्रंथी पुण्य ज्यांचें ॥१०॥
रामनामघोष थोर ॥ हेचि यंत्रांचे भडिमार ॥ नादें जलचरें समग्र ॥ भयभीत पळताती ॥११॥
ऐसें भवसागरीं तारूं थोर ॥ गुरुकृपेचें केणें अपार ॥ भरूनि मोक्षा द्वीपांतर ॥ लागवेगें पाविजे ॥१२॥
तरी तुम्हीं श्रोते सज्जन ॥ या जहाजावरी बैसोन ॥ भवाब्धि हा उल्लंघून ॥ निवृत्तितटा जाइंजे ॥१३॥
असो चौदावे अध्यायीं कथन ॥ वधिले त्रिशिरा खर दूषण ॥ शूर्पणखेनें वर्तमान ॥ दशकंठासी श्रुत केलें ॥१४॥
श्रीरामप्रताप अद्भुत ॥ ऐकतां सचिंत लंकानाथ ॥ सद्भक्ताची स्तुति ऐकोनि समस्त ॥ दुर्जन जैसे क्षोभती ॥१५॥
पतिव्रतेची ऐकोनि राहाटी ॥ जारिणी होती जेवी कष्टी ॥ कीं मृगेंद्रगर्जना ऐकतां पोटीं ॥ वारण जैसे दचकती ॥१६॥
कीं विष्णुमहिमा ऐकतां अद्भुत ॥ क्रोधावती जैसे दैत्य ॥ असो ते वेळे मयजाकांत ॥ मारीचगृहीं प्रवेशला ॥१७॥
मारीचानें सन्मान देऊनी ॥ रावणातें बैसविलें आसनीं ॥ याउपरी मधुरवचनीं ॥ दशकंठ बोलता जाहला ॥१८॥
म्हणे पंचवटीस आला रघुनंदन ॥ मारिले त्रिशिरा खर दूषण ॥ शूर्पणखा विटंबून ॥ शंबरीही मारिला ॥१९॥
शत्रु नाग कृशान ॥ हे म्हणों नयेत लहान ॥ क्षणें हरतील प्राण ॥ सावधान असावें ॥२०॥
यालागीं मातुळा परियेस ॥ तुवां धरावा मृगवेष ॥ पंचवटीस जाऊन राघवास ॥ भुलवोनियां नेइंजे ॥२१॥
राघव नेइंजे दूर वनीं ॥ मग पद्माक्षी आणीन काढूनि ॥ हें कार्य साधल्या तुजलागोनी ॥ गौरवीन बहुसाल ॥२२॥
जैसें मृढाचें वाग्जाळ ॥ पंडित छेदी तत्काळ ॥ तैसीं वचनें रसाळ ॥ बोले मातुळ रावणाचा ॥२३॥
पूर्वीं करितां यागरक्षण ॥ सुबाहु टाकिला मारून ॥ त्या बाणवातेंकरून ॥ मी पडलों सागरीं ॥२४॥
वीस कोटी मारिले पिशिताशन ॥ तो रामप्रताप आठवून ॥ मारीच मूर्च्छा येऊन ॥ करी रावण सावध तया ॥२५॥
मारीच म्हणे रावणा ॥ अभिलाषितां परांगना ॥ तो मुकला आपुलिया प्राणा ॥ सत्य जाण निर्धारें ॥२६॥
सद्विवेक हृदयीं धरोन ॥ अनुचित कर्मीं न घालीं मन ॥ सद्रुरु सांगे ते वचन ॥ अवश्य हृदयीं धरावें ॥२७॥
न करावें कोणाचें हेळण ॥ कदा न बोलिजे दुष्ट वचन ॥ पराची वेदना जाणून ॥ परोपकार करावा ॥२८॥
सर्वांभूतीं एक भगवंत ॥ हा वेदशास्त्रीं श्रेष्ठार्थ ॥ म्हणोनि द्वेष न करावा सत्य ॥ साधिजे परमार्थ अवश्य ॥२९॥
क्षणिक जाणोनि शरीर ॥ साधावा सारासारविचार ॥ मी भाग्यें ज्ञानें बहु थोर ॥ हा अभिमान न धरावा ॥३०॥
काम क्रोध मद मत्सर ॥ हे शत्रु जिंकावे अनिवार ॥ दशमुखा तूं सज्ञान थोर ॥ सखा रघुवीर करीं वेगें ॥३१॥
सखा करीतां चापपाणी ॥ मग सुखासी नाहीं वाणी ॥ जोंवरी शशी आणि तरणी ॥ तोंवरी सुखें नांदसी ॥३२॥
राम केवळ परम पुरुष ॥ आदिनारायण सर्वेश ॥ तुझे उरावरी पडलें धनुष्य ॥ सीतास्वयंवरीं आठवीं कां ॥३३॥
तुझे चालिले जेव्हां प्राण ॥ मग उठिला रामपंचानन ॥ चंडीशकोदंड भंगोन ॥ जीवदान तुज दिधलें ॥३४॥
तैं तुज रामें वांचविलें ॥ त्याचें काय हेंचि फळ जाहलें ॥ जेणें उपकार बहुत केले ॥ त्यासी मारिसी शस्त्र घेऊनि ॥३५॥
जेणें पाजिला सुधारस ॥ त्यासीच पाजिलें महाविष ॥ जेणें रणींहून सोडविलें निःशेष ॥ त्याचिया गृहास अग्नि लाविसी ॥३६॥
जन्मूनि जेणें केलें पाळण ॥ आपत्काळीं रक्षिलें पूर्ण ॥ तो निद्रिस्थ असतां पाषाण ॥ कैसा वरी घालावा ॥३७॥
नौका बुडतां कांसे लाविलें ॥ कीं जळत्या गृहींहून काढिलें ॥ कीं शिर छेदितां सोडविलें ॥ तो पितयातुल्य वेद म्हणे ॥३८॥
यालागीं दशकंठा तूं सुबुद्ध ॥ रामाशीं न करावा विरोध ॥ राम केवळ ब्रह्मानंद ॥ आनंदकंद जगद्रुरु ॥३९॥
तुझा स्वामी जो शंकर ॥ तोही रामभजनीं सादर ॥ ते रामभार्या तूं पामर ॥ हिरोनी आणूं इच्छितोसी ॥४०॥
ऐसीं मातुळाचीं वचनें ॥ सुधारसाहूनि गोड गहनें ॥ कीं विवेकवैरागरींची रत्नें ॥ रावणाहातीं दीधलीं ॥४१॥
परम मतिमंद कुल्लाळ देख ॥ परीक्षा नेणेंचि महामूर्ख ॥ रोगिष्ठापुढें अन्नें सुरेख ॥ व्यर्थ जैशीं वाढिलीं ॥४२॥
अवदान समर्पिलें भस्मांत ॥ कीं उकिरडां ओतिलें अमृत ॥ कीं जो मद्यपानी उन्मत्त ॥ त्यास परमार्थ कायसा ॥४३॥
असो परम क्रोधायमान ॥ रावण तेव्हां बोले तीक्ष्ण ॥ जैसें साधूचें छळण ॥ निंदक करी साक्षेपें ॥४४॥
माझिया प्रतापापुढें ॥ राम मनुष्य काय बापुडें ॥ मी केलीं चूर्ण देवांचीं हाडें ॥ तुज देखतां समरांगणीं ॥४५॥
त्याचा प्रताप तूं वानिसी ॥ तरी तुज वधीन निश्र्चयेंसीं ॥ म्हणोनि हस्त घातला शस्त्रासी ॥ मारीच मानसीं वीटला ॥४६॥
म्हणे अधम तूं परम दुर्जन ॥ होय माघारा न बोलें वचन ॥ मी आतां मृगवेष धरून ॥ जातों शरण राघवेंद्रा ॥४७॥
रामबाणें होतां मरण ॥ मी अक्षयसुख भोगीन ॥ तुझे हातेंकरून ॥ अधःपतन पतिता ॥४८॥
आतां पंचवटीस चला लौकरी ॥ मग दोघे बैसोनि रथावरी ॥ वायुवेगें ते अवसरीं ॥ जनस्थानासी पातले ॥४९॥
वनीं उभा गुप्त रावण ॥ मारीच निघे मृगवेष धरून ॥ अंतरीं करीत रामस्मरण ॥ म्हणे धन्य धन्य आजि मी ॥५०
आला चमकत पंचवटीं ॥ श्रीरामरूप न्याहाळी दृष्टीं ॥ हृदयीं झाला परम संतुष्टी ॥ अंतरीं कष्टी नव्हेची ॥५१॥
जैसें सुवर्णतगट सुरंग ॥ तैसें मृगाचें दिसे अंग ॥ ऐसें देखतां सीतारंग ॥ हात घाली धनुष्या ॥५२॥
मृग क्षणक्षणां परतोन ॥ पाहे राघवाकडे विलोकून ॥ तों ते पद्माक्षी बोले वचन ॥ पद्मजातजनकाप्रती ॥५३॥
म्हणे ऐसा मृग आजिपर्यत ॥ आम्हीं देखिला नाहीं यथार्थ ॥ याचे त्वचेची कंचुकी सत्य ॥ उत्तम होईल केलिया ॥५४॥
अयोध्येसी प्रवेश करितां ॥ ते कंचुकी लेईन प्राणनाथा ॥ षण्मास उरले आतां ॥ मनुसंवत्सरांमाजीं पैं ॥५५॥
सीतेची इच्छासरिता साचार ॥ कर्मजळाचा तुंबळ पूर ॥ दुःखसमुद्राप्रति साचार ॥ भेटावया जाऊं पाहे ॥५६॥
जाणूनि जानकीचें मानस ॥ आणि पुढील होणार भविष्य ॥ सत्वर चालिला अयोध्याधीश ॥ धनुष्यासी बाण लावूनियां ॥५७॥
म्हणे सौमित्रा सावधान ॥ रक्षीं जानकीचिद्रत्न ॥ परम कपटी पिशिताशन ॥ नसतींच विघ्नें करितील ॥५८॥
असों गुंफेत सीता च्रिद्रत्न ॥ द्वारीं रक्षपाळ लक्ष्मण ॥ जैसा महाभुजंग अनुदिन ॥ निधानकुंभ रक्षीतसे ॥५९॥
पार्वतीजवळ जैसा कुमार ॥ कीं इंदिरेपाशीं खगेश्र्वर ॥ तैसा तो भूधरावतार ॥ रक्षी द्वार गुंफेचें ॥६०॥
इकडे मृगाचे पाठी लागे ॥ राघव जात वातवेगें ॥ गौतमीतीराच्या पूर्वमार्गें ॥ केलें मृगें पलायन ॥६१॥
मनाहून वेग अत्यंत ॥ मनमोहन त्वरें जात ॥ घ्वजवज्ररेखांकित ॥ पदें उमटत धरेवरी ॥६२॥
पद्मोद्भव आणि भोगींद्र ॥ नीलग्रीव आणि वज्रधर ॥ चरणरज इच्छिती निरंतर ॥ दुर्लभ साचार तयांसी ॥६३॥
असो मृगाचें वर्म लक्षून ॥ रामें सोडिला दिव्य बाण ॥ भूमीवरी पडिला हरिण ॥ अचुक संधान रघुपतीचें ॥६४॥
सादर पाहे रघुवीर ॥ तों पडलें राक्षसाचें शरीर ॥ श्रीरामबाणें निशाचर ॥ पावला परत्र निर्धारें ॥६५॥
आश्र्चर्य करी अयोध्याधीश ॥ म्हणे परम कपटी राक्षस ॥ असो अश्र्वत्थाखालीं पुराणपुरुष ॥ श्रमोनियां बैसला ॥६६॥
इकडे काय जाहलें वर्तमान ॥ वनीं गुप्त उभा रावण ॥ गुंफेद्वारीं लक्ष्मण ॥ बैसला रक्षणा अव्यग्र ॥६७॥
शांतीजवळी परमार्थ ॥ कीं तपासी रक्षी सुचित्व ॥ तैसा द्वारीं सुमित्रासुत ॥ मग लंकानाथ काय करी ॥६८॥
श्रीरामासारखा शब्दध्वनी ॥ राक्षसें उठविला काननीं ॥ सौमित्रा धांव धांव म्हणोनी ॥ सीता कर्णीं आईकत ॥६९॥
सौमित्रा धांव धांव लौकरी ॥ वनीं वेष्टिलें रजनीचरीं ॥ संकट पडलें मजवरी ॥ तूं कैवारी पाठिराखा ॥७०॥
रणभूमीस बंधूविण ॥ उडी घालील सांग कवण ॥ राक्षसी घेतला माझा प्राण ॥ मग येऊन काय पाहसी ॥७१॥
ऐसें ऐकतां जनकनंदिनी ॥ परम घाबरली अंतःकरणीं ॥ म्हणे श्रीराम माझा पडिला वनीं ॥ करुणवाणी बाहती तुम्हां ॥७२॥
रणीं बंधु संकटी मित्र ॥ वृद्धापकाळीं ओळखिजे कलत्र ॥ विषमकाळीं सत्वपुत्र ॥ सांभाळिती पितयातें ॥७३॥
कीं शस्त्रमार होता अत्यंत ॥ करींचें वोडण पुढें होत ॥ कीं संसारतापें संतप्त ॥ साधु निववीत निजबोधें ॥७४॥
मग बोले लक्ष्मण ॥ जानकी हें कापट्यवचन ॥ संकटीं पडले रघुनंदन ॥ हे कल्पांतींही घडेना ॥७५॥
तो देवाधिदेव रघुत्तम । चराचरबीज सुफलांकित द्रुम ॥ त्यासी संकट पडेल दुर्गम ॥ हें कल्पांतींही घडेना ॥७६॥
जरी तमें झांकेल चंडांश ॥ जरी शीतज्वर बाधेल अग्नीस ॥ जगद्भक्षक काळास ॥ भूतबाधा जरी होय ॥७७॥
ऊर्णनाभीचे तंतूनें सहज ॥ जरी बांधिजेल महागज ॥ तरी संकटीं पडेल रघुराज ॥ जनकतनये जाण पां ॥७८॥
ऐसें बोलतां लक्ष्मण ॥ सीता जाहली क्रोधायमान ॥ तीक्ष्ण शब्दशस्त्रेंकरून ॥ लक्ष्मणासी ताडिलें ॥७९॥
म्हणे तुमचे कळलें बंधुपण ॥ ओळखिली म्यां मनींची खूण ॥ माझा अभिलाष धरून पूर्ण ॥ काननाप्रति आलासी ॥८०॥
राम राक्षसीं वधिलिया वनीं ॥ मग करूं इच्छिसी मातें पत्नी ॥ जैसा मैंद क्षमा धरूनि ॥ सेवा करी साक्षेपें ॥८१॥
सन्मुख देखोनि रघुनाथा ॥ म्हणसी जानकी जगन्माता ॥ कीं वनीं राम वधावया तत्वतां ॥ तुज कैकयीनें धाडिलें ॥८२॥
तूं दायाद परम दुर्जन ॥ सापत्नबंधु कपटी पूर्ण ॥ जळो तुझें काळें वदन ॥ कळलें ज्ञान वैराग्य तुझें ॥८३॥
रघुपतीस विपरीत होतां ॥ प्राण त्यजीन हा तत्वतां ॥ निर्दय पाहतां तुजपरता ॥ भुवनत्रयीं दिसेना ॥८४॥
माझा अभिलाष धरून ॥ रामासी इच्छितोसी मरण ॥ ऐसे जानकीनें वाग्बाण ॥ सौमित्रावरी सोडिले ॥८५॥
कीं तप्तशस्त्रांचे घाय पूर्ण ॥ त्याहूनि बोल ते तीक्ष्ण ॥ कीं पर्वताचे कडे जाण ॥ अंगावरी कोसळले ॥८६॥
वचनें नव्हेत तीं निश्र्चित ॥ कीं दुःखवल्लीचीं फळें यथार्थ ॥ परम दुःखी सुमित्रासुत ॥ प्रत्युत्तर देतसे ॥८७॥
म्हणे माते जनकनंदिनी ॥ मी निष्पाप बोलिलों वाणी ॥ कीं विजयी सदा चापपाणी ॥ दुःख वनीं त्यासी कैंचें ॥८८॥
पृथ्वी आप तेज वायु आकाश ॥ तुज मज साक्ष चंडांश ॥ मी बोलिलों निर्दोष ॥ जैसें कां यश सोज्वळ ॥८९॥
मी बाळक तूं जननी ॥ हाचि भावार्थ माझे मनीं ॥ तुझी तुज फळेल करणी ॥ पडसी बंधनीं षण्मास ॥९०॥
पुनः भेटे जों रघुनाथ ॥ तो भोगिसी महा अनर्थ ॥ ऐसें बोलोनि सुमित्रासुत ॥ चालिला त्वरित वनासी ॥९१॥
मग तो उर्मिलाप्राणनाथ ॥ जनकाचा कनिष्ठ जामात ॥ गुंफेद्वारीं रेखा ओढित ॥ धनुष्यकोटीनें तेधवां ॥९२॥
म्हणे तूं या रेखेबाहेर जासी ॥ तरी परम अनर्थ पावसी ॥ जो रघुवीर अयोध्यावासी ॥ त्याचीच शपथ तुज असे ॥९३॥
शोधीत घोर अरण्य ॥ सौमित्र जातां करी रुदन ॥ म्हणे होतांचि रामदर्शन ॥ प्राण त्यागीन निर्धारें ॥९४॥
श्रीरामपदांकित मुद्रा दिसत ॥ ध्वजवज्रादि चिन्हें मंडित ॥ मार्ग काढित सुमित्रासुत ॥ ऐका दृष्टांत येथें कैसा ॥९५॥
जैसे श्रुतीच्या आधारें निश्र्चित ॥ स्वस्वरूपीं प्रवेशती संत ॥ त्याचपरी सुमित्रासुत ॥ श्रीरघुनाथा पाहोंजाय ॥९६॥
कीं संसारतापें संतप्त पूर्ण ॥ तो सद्रुरूसी जाय शरण ॥ कीं तृषित जान्हवी लक्षून ॥ जात धांवोन त्वरेनें ॥९७॥
तैसा सत्वर जात लक्ष्मण ॥ तों अश्र्वत्थाखालीं मनमोहन ॥ श्यामसुंदर दैदीप्यमान ॥ मखपाळण बैसला असे ॥९८॥
कोमाइलें श्रीरामवदन ॥ तों येतां देखिला लक्ष्मण ॥ शोकें दिसे दीनवदन ॥ येऊन लोटांगण घातलें ॥९९॥
कंठ जाहला सद्रदित ॥ नयनीं आले अश्रुपात ॥ श्रीरामचरण क्षाळित ॥ पाहे तटस्थ रघुवीर ॥१००॥
श्रीराम म्हणे लक्ष्मणा ॥ कां सीता टाकोनि आलासी वना ॥ येरू म्हणे रघुनंदना माझा वध करीं वेगीं ॥१॥
ऐसें वाटे माझे मनीं ॥ देह समर्पावा रामचरणीं ॥ रामें हृदयीं आलिंगूनी ॥ कायसा मनीं खेद सांगें ॥२॥
सौमित्र सद्रदित होऊनि बोले ॥ सीतेनें वाग्बाण सोडिले ॥ तेणें सर्वांग माझें खोचलें ॥ तें बोलिलें नवजाय ॥३॥
मग बहुत प्रकारेंकरून ॥ समाधान करी रघुनंदन ॥ तैसेच परतले दोघेजण ॥ आश्रमपंथ लक्षोनियां ॥४॥
इकडे कथानक काय जाहलें ॥ मागें दशग्रीवें काय केलें ॥ रूप अतिथाचें धरिलें ॥ कापट्य करोनि ते वेळे ॥५॥
जानकी चंद्रमंडळ सुंदर ॥ तेथें राहू आला दशकंधर ॥ उभा राहिला रेखेबाहेर ॥ दुराचार पापात्मा ॥६॥
कीं हरिणी देखोनि सुकुमार ॥ न्यावया झेंपावें जेवीं व्याघ्र ॥ तैसा राक्षस रेखेबाहेर ॥ अतीथवेषें उभा असे ॥७॥
रावण परम भयभीत ॥ रेखा नुल्लंघवे यथार्थ ॥ जैसा वडवानळ अद्भुत ॥ शलभ ओलांडूं शकेना ॥८॥
पुढें उभा दशमुख ॥ परी जानकी निर्भय निःशंक ॥ जैसा महेशापुढें मशक ॥ तैसा दशमुख उभा असे ॥९॥
इंद्रापुढें जैसा रंक ॥ ज्ञानियापुढें महामूर्ख ॥ कीं केसरीपुढें जंबुक ॥ कीं सूर्यापुढें खद्योत पैं ॥११०॥
कीं अग्नीपुढें पतंग ॥ कीं खगेंद्रापुढें उरग ॥ कीं राजहंसासमोर काग ॥ तैसा उभा खळ तेथें ॥११॥
कीं नामापुढें पाप देख ॥ कीं वेदापुढें चार्वाक ॥ कीं शंकरापुढें मशक ॥ मीनकेतन जेवीं दिसे ॥१२॥
कीं पंडितापुढें अजापाळक ॥ कीं श्रोतियापुढें हिंसक ॥ कीं वासुकीपुढें मंडूक ॥ लक्षण पाहूं पातला ॥१३॥
कीं अग्नीपुढें जैसें तृण ॥ कीं ज्ञानापुढें अज्ञान ॥ कीं महावातापुढें जाण ॥ जलदजाळ जैसें कां ॥१४॥
तैसा सीतेपुढें रावण ॥ न्याहाळोनि पाहे तिचें वदन ॥ मनीं म्हणे ऐसें निधान ॥ त्रिभुवनामाजीं दिसेना ॥१५॥
जगन्माता आदिशक्ती ॥ तिचा अभिलाष धरितां चित्तीं ॥ अवदसा आली रावणाप्रती ॥ झोळी हातीं घेतली ॥१६॥
कामधेनु अभिलाषितां जाण ॥ क्षय पावला सहस्रार्जुन ॥ जालंदर पार्वतीलागून ॥ अभिलाषितां भस्म जाहला ॥१७॥
तृणाचे वळईमाजी देखा ॥ कैसी उगी राहे दीपकलिका ॥ तैसें वाटे दशमुखा ॥ स्पर्श कदा न करवे ॥१८॥
कापुराचा पुतळा ॥ केंवीं गिळील अग्निज्वाळा ॥ तैसे न स्पर्शवे जनकबाळा ॥ रावणाचेनि सर्वथा ॥१९॥
सीतेप्रति पुसतसे रावण ॥ ये वनीं तूं कोणाची कोण ॥ कां सेविलें घोर विपिन ॥ काय कारण पुढे असे ॥१२०॥
मग जगन्माता बोले वचन ॥ अयोध्याप्रभु रघुनंदन ॥ मी त्याची ललना पूर्ण ॥ कन्यका जाण जनकाची ॥२१॥
चंडीश कोदंड दारुण ॥ रामें भंगिलें न लागतां क्षण ॥ जो रावणबळदर्पहरण ॥ मखरक्षण ताटिकांतक ॥२२॥
पाळावया पितृवचन ॥ वनासी आले रघुनंदन ॥ शूर्पणखेसी विटंबून ॥ त्रिशिरा खर दूषण मारिले ॥२३॥
आतां रावण आणि कुंभकर्ण ॥ या दोघां दुष्टांतें वधून ॥ बंदीचे वृंदारक सोडवून ॥ अयोध्येसी मग जाऊं ॥२४॥
वना गेले रामलक्ष्मण ॥ ते आतां येतील न लागतां क्षण ॥ तोंवरी बेसावें आपण ॥ स्वस्थ मन करोनियां ॥२५॥
स्वहस्तेंकरूनि जाण ॥ तुम्हांसी पूजिती रघुनंदन ॥ नावेक बैसावें म्हणोन ॥ तृणासन घातलें ॥२६॥
भयभीत लंकानाथ ॥ प्रवेश न करवे गुंफेआंत ॥ सीता बाहेर न ये सत्य ॥ चापरेखा उल्लंघोनी ॥२७॥
अतीथ म्हणे हें राक्षसवन ॥ तूं एकली येथें कामिन ॥ बहुतेक आहेस राक्षसीण ॥ आंत नेऊन गिळीसी मज ॥२८॥
त्वां आसन घातलें गुंफेत ॥ तरी मी आंत न ये यथार्थ ॥ मज तूं खासी हे निश्र्चित ॥ कळलें मत सर्व तुझें ॥२९॥
सीता म्हणे शिर हर हर ॥ आम्ही राक्षस नव्हे जी साचार ॥ असों अतीथाचे किंकर ॥ सत्य निर्धार जाणपां ॥१३०॥
रावण विचारीं अंतरीं ॥ ही नयेचि गुंफेबाहेरी ॥ मग मूर्च्छा येऊन उर्वीवरी ॥ लटिकाची पडियेला ॥३१॥
म्हणे आतां फलाहाराविण ॥ माझा जातो येथें प्राण ॥ तूं गुंफेबाहेर येऊन ॥ वदनीं माझ्या फळ घालीं ॥३२॥
तों गुप्तरूपें देव समस्त ॥ जगन्मातेचें स्तवन करित ॥ तूं लंकेस जाऊन त्वरीत ॥ बंधमुक्त करी आम्हां ॥३३॥
तुज स्पर्शतांचि रावण ॥ भस्म होईल न लागतां क्षण ॥ मग आम्हांस बंदीहून ॥ सर्वथा कोणी न सोडवी ॥३४॥
तुझें करोनि निमित्त ॥ लंकेस येईल रघुनाथ ॥ तरी मुख्यरूप अग्नींत ॥ करीं गुप्त जननीये ॥३५॥
तुझें प्रतिबिंब स्वरूप जाण ॥ स्वयें नटेल हुताशन ॥ रावणवंश भस्म करून ॥ कार्यसिद्धि करील तो ॥३६॥
तरी मुख्यरूप गुप्त व्हावें ॥ छायारूप तेथें जावें ॥ ऐसें देव विनविती आघवे ॥ अवश्य म्हणे जानकी ॥३७॥
असो इकडे रावण ॥ म्हणे धांव धांव जातो प्राण ॥ मग जगन्माता फळें घेऊन ॥ रेखेजवळ पातली ॥३८॥
भिक्षा घालावयासी कर ॥ सीतेनें केला रेखेबाहेर ॥ तैसीच ओढोनियां सत्वर ॥ निशाचरें उचलिली ॥३९॥
आपलें स्वरूप लंकेश ॥ दाविता झाला जानकीस ॥ म्हणे म्यां बंदीं घातले त्रिदश ॥ वरीं निःशंक मज आतां ॥१४०॥
सीतेलागीं आलिंगीन ॥ ऐसें मनीं भावी रावण ॥ सीता म्हणे जाशील भस्म होऊन ॥ न लागतां क्षण आतांचि ॥४१॥
अग्नीस ओळंबा केवीं लागे ॥ पतंग नुरे दीपासंगें ॥ तुझा मृत्यु जवळी वेगें ॥ आला जाण राक्षसा ॥४२॥
रामपंचाननाची वस्तु पूर्ण ॥ जंबुका तूं नेतोसी चोरून ॥ जैसें अन्नसदनीं रिघे श्र्वान ॥ तैसा जाण तूं दशमुखा ॥४३॥
खदिरांगारासी वृश्र्चिक ॥ पुच्छ हाणूं जातां देख ॥ तैसा तूं भस्म होसी निःशंक ॥ सोडी मज राक्षसा ॥४४॥
परी न सोडीच रावण ॥ घातली रथावरी नेऊन ॥ गुंफेभोंवतीचें ब्राह्मण ॥ ते भयेंकरून पळाले ॥४५॥
गृहस्थासी पडतां विषमकाळ ॥ आश्रित पळती जैसे सकळ ॥ तैसे ब्राह्मण रानोमाळ ॥ भयेकरून पळताती ॥४६॥
सीता जाहली दीनवदन ॥ म्हणे कोठें रामलक्ष्मण ॥ करुणास्वरे हांक फोडून ॥ धांवा करी राघवाचा ॥४७॥
तों निराळमार्गें रथ ॥ पळवीत जाय लंकानाथ ॥ दीर्घस्वरें आक्रंदत ॥ जनकदुहिता ते काळीं ॥४८॥
नानावृक्षवनरांप्रति ॥ हांक फोडून सीता सती ॥ म्हणे सत्वर सांगा रघुपती ॥ राक्षस नेतो म्हणोनियां ॥४९॥
सीतेची करुणा देखोन ॥ पशु पक्षी करिती रुदन ॥ वृक्ष आणि पाषाण ॥ दुःखेंकरून उलताती ॥१५०॥
सीता म्हणे श्रीरामा ॥ अपर्णावरमनविश्रामा ॥ पद्मजातजनका पूर्णब्रह्मा ॥ धांवें आतां लौकरी ॥५१॥
हे ताटिकांतका रघुवीरा ॥ हे मखपाळका समरधीरा ॥ अहल्योद्धारा परम उदारा ॥ धांवें सत्वर ये वेळे ॥५२॥
रावण हा सर्प दारुण ॥ जिव्हारीं झोंबला जातो प्राण ॥ तूं सुर्पणवहना गारुडी पूर्ण ॥ झडप घालोनि पावें वेगीं ॥५३॥
रावण नव्हे हा सबळ मातंग ॥ पंचानना धांव तूं सवेग ॥ वियोगानळें जाळिलें सर्वांग ॥ करुणाघन वर्षें तूं ॥५४॥
जो परम साधु सुमित्रासुत ॥ पवित्र जैसा केवळ आदित्य ॥ त्यासी छळितां रघुनाथ ॥ मज अंतरला आतांचि ॥५५॥
जो करील साधूचे छळण ॥ नसतेंच ठेवी त्यासी दूषण ॥ तरी जन्मोजन्मीं वंशखंडण ॥ नरक दारुण भोगील तो ॥५६॥
साधुछळक दुराचारी ॥ त्याचे भारें कांपे धरित्री ॥ ईश्र्वर सर्व दोष क्षमा करी ॥ तारी भवसागरीं पतिता ॥५७॥
परी पतित जो संतछळक ॥ त्यासी दुःखें भोगवी अनेक ॥ त्या दुष्टाचें न पहावें मुख ॥ पापी निष्टंक साधुद्रोही ॥५८॥
दरिद्र दुःख विघ्नें बहुत ॥ त्यावरीच कोसळती समस्त ॥ सध्यां मजचि आला प्रचीत ॥ राक्षस नेत धरोनियां ॥५९॥
जानकीचे विलाप ऐकोन ॥ चराचर जीव करिती रुदन ॥ जटायु धांविन्नला देखोन ॥ क्षोभला पूर्ण काळ जैसा ॥१६०॥
काया थोर गिरिसमान ॥ वज्रचंचू परम तीक्ष्ण ॥ तिखट नखें विद्रुमवर्ण ॥ रावणावरी कोसळला ॥६१॥
जटायु म्हणे रे दुर्जना ॥ महानिष्ठुरा खळा मलिना ॥ सांडीं वेगीं श्रीरामललना ॥ नाहीं तरी प्राणा मुकशील ॥६२॥
दीपाचे पोटीं होय काजळ ॥ तैसा तूं ब्रह्मवंशीं चांडाळ ॥ तुझें छेदिन शिरकमळ ॥ सांडीं वेल्हाळ जानकी ॥६३॥
कासया केलें वेदाध्ययन ॥ काय कोरडें ब्रह्मज्ञान ॥ जळो तुझें तपाचरण ॥ शिवभजन व्यर्थ गेलें ॥६४॥
जो जगवंद्य जगदुद्धार ॥ त्याची वस्तु नेसी तूं तस्कर ॥ तुझें कर्ण नासिक समग्र ॥ छेदोनि आजि टाकीन ॥६५॥
असो धनुष्य घेऊन रावण ॥ जटायूवरी सोडी बाण ॥ येरू चंचुघातें करून ॥ शर मोडोन टाकीत ॥६६॥
तों रिता जाहला तूणीर ॥ जटायूस न लागे एक शर ॥ परम प्रतापी तो अरुणपुत्र ॥ केलें विचित्र ते काळीं ॥६७॥
चंचुघातें परम दारुण ॥ मारिले अश्र्व मोडिला स्यंदन ॥ सारथियाचें शिर छेदोन ॥ न लागतां क्षण पैं नेलें ॥६८॥
मुकुट धनुष्य तूणीर ॥ झडप घालोनि नेलें समग्र ॥ चूर्ण केले वस्त्रालंकार ॥ दशकंधर नग्न उभा ॥६९॥
रावणमस्तकीचे केश ॥ उपडोनि टाकिले निःशेष ॥ क्षपणिक जैसा लंकेश ॥ निःशस्त्री नग्न उभा असे तो ॥७०॥
गगनींहून अकस्मात ॥ रावणावर पडे जैसा पर्वत ॥ चंचुघातें समस्त ॥ मस्तकें दाही फोडिलीं ॥७१॥
रुधिरें जाहला बंबाळ ॥ जैसा कुंकुमें माखिला शैल ॥ सांडिली जानकी वेल्हाळ ॥ घेतला पळ रावणें ॥७२॥
हृदयीं बोध ठसावतां समग्र ॥ निःशेष पळे अहंकार ॥ सीता टाकोनि दशकंधर ॥ पळे तैसा भयेंचि ॥७३॥
मनीं विचारी लंकानाथ ॥ पांखरें मज गांजलें बहुत ॥ मग उभा राहोनि तेथें ॥ पाचारीत जटायूतें ॥७४॥
म्हणे तुज रघुनाथाची आण ॥ सांगें तुझें मृत्युंग कोण ॥ मीहि सांगतों आपुलें मरण ॥ युद्धकंदन मग करूं ॥७५॥
जटायु म्हणे पक्ष उपडितां ॥ मज मृत्यु तेव्हांचि तत्वतां ॥ तुझें मरण लंकानाथा ॥ तैसेंच सांगें त्वरेनें ॥७६॥
येरू म्हणे चरणांगुष्ठ फोडितां ॥ मी मृत्यु पावेन क्षण न लागतां ॥ जटायु यावयासी हाता ॥ राक्षसें केला उपाय ॥७७॥
जटायूनें धांवूनि आंवळिला ॥ दशमुखाचा अंगुष्ठ फोडिला ॥ येरें झेंप घालोनि ते वेळां ॥ दोनी पक्ष उपडिले ॥७८॥
भडभडा चालिलें रुधिर ॥ कासावीस जाहला तो द्विजवर ॥ म्हणे केव्हां येईल रघुवीर ॥ हा समाचार सांगेन तया ॥७९॥
स्कंदतातमित्रांगना ॥ स्कंधीं घेउनि राक्षसराणा ॥ गति थोडी वाटे पावना ॥ निराळमार्गें तेवीं जाय ॥१८०॥
जटायूकारणें अत्यंत ॥ जनकतनयना शोक करित ॥ निजकरें ललाट पिटित ॥ आक्रंदत दीर्घस्वरें ॥८१॥
म्हणे जटायु भक्त पूर्ण ॥ मजकारणें वेंचिला प्राण ॥ मी रामपितृव्य म्हणोन ॥ दशरथासमान मानिला ॥८२॥
ऐसी सीता शोक करित ॥ रावण निराळमार्गे जात ॥ तों मातंग पर्वतावरी अद्भुत ॥ पांच वानर उभे असती ॥८३॥
सुग्रीव नळ नीळ जांबुवंत ॥ पांचवा महारुद्र हनुमंत ॥ ज्याचा बळप्रताप उद्भुत ॥ व्यासवाल्मिकीं वर्णिला ॥८४॥
उपजतांचि बाळपणीं ॥ क्षणें आकळिला जेणें तरणी ॥ इंद्रादिक निर्जर समरांगणीं ॥ जर्जर केले प्रतापें ॥८५॥
अंतरिक्षें जातां दशकंधर ॥ जानकी फाडी चीरपदर ॥ अलंकार बांधोनि समग्र ॥ मारुतीकडे टाकिले ॥८६॥
ते ग्रंथि घेऊन हनुमंतें ॥ निराळमार्गें पाहे वरुतें ॥ तों राक्षस जाय गगनपंथे ॥ जानकीतें घेवोनि ॥८७॥
हांक फोडीत सुंदरा ॥ धांव रामा राजीवनेत्रा ॥ घनश्यामा कोमळगात्रा ॥ वंद्य त्रिनेत्रा विधीतें ॥८८॥
हे राम जगदंकुरकंदा ॥ हे ताटिकांतका ब्रह्मानंदा ॥ हे राक्षसांतका जगद्वंद्या ॥ पाव एकदां मजलागीं ॥८९॥
ऐसें ऐकतां हनुमंत ॥ मनीं आवेशला अत्यंत ॥ म्हणे कोणा सभाग्याची वस्त ॥ राक्षस नेतो चोरूनि ॥१९०॥
मारोनिया रजनीचर ॥ सोडवूं आतां हे सुंदर ॥ तिचा शोधीत येईल भ्रातार ॥ देऊं तयासी साक्षेपें ॥९१॥
जैसा देखतां वारण ॥ अकस्मात पडे पंचानन ॥ भयभीत जाहला रावण ॥ म्हणे हें विघ्न दूसरें ॥९२॥
मारुतीचें उड्डाण अद्भुत ॥ गेला ध्रुवमंडळापर्यंत ॥ तों रावण प्रवेशला लंकेत ॥ अदृश्य होत क्षणमात्रें ॥९३॥
काळाचे दाढेंत पडतां उरला ॥ सर्पमुखींचा मूषक पळाला ॥ मृगेंद्रकवेंतून वांचला ॥ पूर्वभाग्यें जंबुक ॥९४॥
व्यर्थ गेले कपीचें उड्डाण ॥ मनीं म्हणे अंजनीनंदन ॥ पुढें याचा सूड घेईन ॥ बहुत गांजीन राक्षसां ॥९५॥
मग अवनिजेचे अलंकार ॥ अवनिगर्भीं ठेवीत वानर ॥ इकडे लंकेंत दशकंधर ॥ काय करिता जाहला ॥९६॥
परम सबळ अठरा राक्षस ॥ त्यांसी अज्ञापी लंकेश ॥ म्हणे जाऊनि पंचवटीस ॥ शोधा रामासी साक्षेपें ॥९७॥
राघवा आणि लक्ष्मणा ॥ वधोनि यावें दोघांजणां ॥ त्यांहीं मस्तकीं वंदोनि आज्ञा ॥ उत्तरपंथें चालिले ॥९८॥
कीं काळें बोलावूं पाठविले ॥ आयुष्यसिंधूचें जळ आटलें ॥ कीं मृत्युपरीस चालिले ॥ स्थळ पहावया रावणा ॥९९॥
रावण सीतेसी एकांतीं नेऊन मग बहुत प्रार्थीं ॥ पायीं लागे लंकापती ॥ काकुळती येतसे ॥२००
वैभवसंपत्ति दावी समस्त ॥ वर्णीं आपुला पुरुषार्थ ॥ म्यां बंदीं घातले देव समस्त ॥ मज त्वरित वरीं कां ॥१॥
लाज न धरी कामातुर ॥ मरण नेणे प्रतापशूर ॥ मद्यपियास सारासार ॥ कांहीं विचार समजेना ॥२॥
कामुकांसी नव्हेचि विरक्ति ॥ मैंदासी काय हरिभक्ति ॥ व्याघ्रासी उपजेल शंाति ॥ काळत्रयीं घडेना ॥३॥
असो लाज सोडोनि दशवदन ॥ म्हणे जानकी ऐक वचन ॥ एकराशी रामरावण ॥ लावीं लग्न ऐक्यत्वें ॥४॥
चित्रा नक्षत्र तूळराशी ॥ समान रामरावणांसी ॥ तरी तूं अवज्ञा कां करिशी ॥ बोल वेगें शुभानने ॥५॥
जानकी म्हणे दशमुखा ॥ तस्करा महामलिना मूर्खा ॥ पतंग आलिंगितां दीपिका ॥ कैसा मग वांचेल ॥६॥
प्रळयाग्नींत स्नान करूनि ॥ मशक केवीं येईल परतोनि ॥ वासुकीचा विषदंत पाडूनि ॥ मूषक कैसा आणील ॥७॥
मृगेंद्रजिव्हेचें मांस देख ॥ तोडूनि केवीं वांचेल जंबुक ॥ आदित्यमंडळ मंडूक ॥ पाडील कैसें भूमितें ॥८॥
सौंदणी आणि समुद्र ॥ दोनी एकराशी साचार ॥ वायस आणि वैनतेय पक्षींद्र ॥ एकराशी होतसे ॥९॥
सिंह आणि श़ृगाल जाण ॥ मशक महेश राशी समान ॥ तम आणि तरणि पूर्ण ॥ केवीं समान सांगपां ॥२१०॥
रजक आणि रमावर ॥ कुक्कुट आणि कुंजर ॥ रजनीचर आणि रघुवीर ॥ केंवीं समान सांगपां ॥११॥
कंटक आणि कंजलोचन ॥ कपटी आणि कमळासन ॥ तैसा राम आणि रावण ॥ राशी गुण कासया ॥१२॥
मदनें सर्वांसी जिंकिलें ॥ परी शिवापुढें तें न चाले ॥ अग्नीनें सर्वांसी जाळिलें ॥ परी मेघापुढें काय तो ॥१३॥
सर्वांसी गांजिसी तूं परम ॥ परी मज स्पर्शतां होशी भस्म ॥ आतां तुज वधावया रघुत्तम ॥ पूर्णकाम येईल ॥१४॥
मनीं भावी रावण ॥ हिचें जों स्थिरावे मन ॥ तोंवरी अशोकवनीं नेऊन ॥ ठवूं इतें रक्षोनियां ॥१५॥
मग त्रिजटेचेनि अनुमतें ॥ अशोकवनीं ठेवी जानकीतें ॥ भोंवतीं दृढ रक्षणें बहुतें ॥ ठायींठायीं ठेविलीं ॥१६॥
अशोकवनाबाहेर ॥ पांचकोटी रजनीचर ॥ सावध बैसले अहोरात्र ॥ नव्हे संचार वायूचा ॥१७॥
निधानाभोंवत्या भूतावळी ॥ रक्षिती जैशी सर्वकाळीं ॥ तैशा राक्षसी सीतेजवळी ॥ वेष्टोनियां बैसल्या ॥१८॥
सत्वशीळ बिभीषण ॥साधु पुण्यपरायण ॥ म्हणे सीता आणून संपूर्ण ॥ कुळक्षय मांडिला ॥१९॥
रावण परम कामातुर ॥ जाहला उन्मत्त अविचार ॥ तप्त जाहले शरीर ॥ नावडे उपचार विलास ॥२२०॥
ब्रह्मयासी म्हणे रावण ॥ पुरे तुझें वेदाध्ययन ॥ अंगिरापती तुझें ज्ञान ॥ ठेवीं झांकोन क्षणभरी ॥२१॥
किन्नर हो पुरे गायन ॥ नका चेतवूं पंचबाण ॥ सीतेच्या भोगालागीं प्राण ॥ कासावीस होताती ॥२२॥
सकळ गंगा घरीं राबत ॥ तयांसी म्हणे लंकानाथ ॥ शीतळ उपचार बहुत ॥ करा आतां मजलागीं ॥२३॥
बोलावूनि राक्षसिणी ॥ रावण सांगे त्यांचे कर्णीं ॥ सीतेसी तुम्ही भेडसावुनी ॥ मम शयनीं वश करा ॥२४॥
अवश्य म्हणती निशाचरी ॥ अमंगळा धांविन्नल्या एकसरी ॥ म्हणती सीते तूं रावणासी वरीं ॥ नाहीं तरी तुज भक्षूं ॥२५॥
विकटरूप विशाळकर्ण ॥ एक वक्रमुख लंबस्तन ॥ बाबरझोटी आरक्तनयन ॥ भेडसाविती सीतेतें ॥२६॥
खरमुख व्याघ्रवदन ॥ सूकरगजमुख लंबचरण ॥ ज्यांच्या नासिकांमाजी जाण ॥ खर तुरंग गुंतले ॥२७॥
एकी स्तनचपेटें करूनि ॥ झाडें टाकिती मोडूनि ॥ एकपदा द्विपदा त्रिचरणी ॥ खाऊं म्हणती सीतेतें ॥२८॥
परम कुरूप कुत्सित वर्ण ॥ अमंगळ दुर्गंधि विटे मन ॥ एक म्हणे इचे नरडीं बैसोन ॥ घोट घेऊं आतांचि ॥२९॥
एक म्हणती काढा शिरा ॥ दांत खाती करकरां ॥ डोळे वटारिती पुढारां ॥ हांक देती आक्रोशें ॥२३०॥
ऐसें करिती राक्षसिणी ॥ परी ते त्रिभुवनपतीची राणी ॥ निर्भय परम अंतःकरणीं ॥ कदा न गणी तयांसी ॥३१॥
संसारदुःखें नाना गती ॥ ज्ञानियांचे आंगी आदळती ॥ परी ते सहसा न गणिती ॥ सीता सती तैशीच ॥३२॥
बहुत भुंकती श्र्वान ॥ परी कदा न भी वारण ॥ कीं जंबूक हाकें पंचानन ॥ कदा दचकोनि उठेना ॥३३॥
कीं सुटतां झंझामारुत ॥ धुळीनें तृण बहुत उडत ॥ परी बैसका न सोडी पर्वत ॥ निर्भय सत्य सीता तैसी ॥३४॥
जैसी कागांमाजीं कोकिळा ॥ तैसी त्रिजटा पुण्यशीळा ॥ राक्षसी दटावून सकळा ॥ दूर केल्या साक्षेपें ॥३५॥
त्रिजटा म्हणे जनकनंदिनी ॥ तूं चिंता न करीं मनीं ॥ तुज भेटेल कोदंडपाणी ॥ अल्पकाळेंकरूनियां ॥३६॥
वर्तमान अयोध्येपासोनि ॥ जें जें वर्तलें जनस्थानीं ॥ त्रिजटेप्रति जनकनंदिनी ॥ सांगे सकळ प्रीतीनें ॥३७॥
सिंहावलोकनेंकरून ॥ परिसा मागील चरित्र पूर्ण ॥ मृग वधोनि रामलक्ष्मण ॥ आश्रमासीं पातले ॥३८॥
ते कथा गोड अत्यंत ॥ श्रवण करोत ज्ञाते पंडित ॥ रसिक रामविजय ग्रंथ ॥ श्रवणें समस्त कोड पुरे ॥३९॥
अयोध्याधीशा ब्रह्मानंदा ॥ श्रीधरवरदा आनंदकंदा ॥ अभंग अक्षय अभेदा ॥ वेदवंद्या सुखाब्धी ॥२४०॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधारा ॥ सदा पसिसोत भक्त चतुर ॥ पंचदशोध्याय गोड हा ॥२४१॥
अध्याय ॥१५॥ ओंव्या ॥२४१॥ श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
श्रीरामविजय – अध्याय १६ वा
श्रीगणेशाय नमः ॥
श्रीरामकथा अति सुरस ॥ सकळ तीर्थांहूनि विशेष ॥ गंगेपरीस निर्दोष ॥ निजभक्तांसी प्रिय होय ॥१॥
इहपरत्रतीर साचार ॥ रघुवीरचरित्र निर्मळवीर ॥ दाटला पूर्ण प्रेमपूर ॥ गर्जे थोर रामघोषें ॥२॥
गंगेमाजी वाहे जीवन ॥ कथासरिता ते जगज्जीवन ॥ चित्तवृत्तिजळचरें पूर्ण ॥ माजि निमग्न तळपती ॥३॥
तेथें घडिघडी डहुळे पाणी ॥ रामकथा निर्मळ अनुदिनीं ॥ ब्रह्मानंदें उचंबळोनी ॥ पुनीत करी त्रिभुवना ॥४॥
गंगेमाजी बुडतां मरावें ॥ येथें बुडी देतां तरावें ॥ हें विशेष कर्तृत्व स्वभावें ॥ गंगेहूनि अधिक ॥५॥
रामकथा करितां श्रवण ॥ सकळही तीर्थीं केलें स्नान ॥ तें फळ आलें हाता पूर्ण ॥ विशेष जाण रामकथा ॥६॥
ऐसी रघुवीरकथा पावन ॥ परी संत श्रोते सावधान ॥ तरी वक्त्याचा हर्ष पूर्ण ॥ गगनामाजी न समाये ॥७॥
पंधरावे अध्यायीं कथा सुंदर ॥ सीतेसी घेऊन गेला दशवक्र ॥ मृग वधोनि राम-सौमित्र ॥ पंचवटीये परतले ॥८॥
मार्गीं होती अपशकुन ॥ चालतां जड जाहले चरण ॥ आश्रमांत पाहती येऊन ॥ दिसे शून्य भणभणित ॥९॥
जैसें प्राणाविण कलेवर ॥ कीं उदकेंविण सरोवर ॥ कीं नासिकाविण वक्र ॥ शोभिवंत दिसेना ॥१०॥
फळेंविण तरुवर ॥ कीं सैन्येंविण नृपवर ॥ कीं वंशीं नसतां कन्याकुमर ॥ व्यर्थ मंदिर ज्यापरी ॥११॥
कीं दयेवांचूनि ज्ञान ॥ कीं प्रेमेंविण कीर्तन ॥ कीं बुबुळेंविण नयन ॥ गुंफा शून्य तेवीं दिसे ॥१२॥
ऋषींप्रति पुसावें वर्तमान ॥ तंव ते पळाले कुटुंबें घेऊन ॥ दशदिशा दिसती शून्य ॥ रघुनंदन गहिंवरला ॥१३॥
नेत्रीं चालिल्या अश्रुधारा ॥ सीता सांग कोठें सौमित्रा ॥ ऐसें बोलतां नवपंकजनेत्रा ॥ मूर्च्छना आली ते वेळीं ॥१४॥
निचेष्टित पडे रघुनंदन ॥ वारा घाली लक्ष्मण ॥ नेत्रांस लावोनि जीवन ॥ जगज्जीवन सावध केला ॥१५॥
देवाधिदेव आत्माराम ॥ नीलग्रीव जपे ज्याचें नाम ॥ त्यासी कां जाहला मोहभ्रम ॥ नवल परम हें वाटे ॥१६॥
अंधकूपीं बुडाला दिनकर ॥ प्रळयाग्नीस बाधी शीतकर ॥ कल्पवृक्ष दारोदार ॥ मागेल भिक्षा कासया ॥१७॥
काळासी भूतें झडपिती ॥ मृगजळीं बुडाला गभस्ती ॥ म्हणोनि सीतेसाठीं रघुपति ॥ करी खंती नवल हें ॥१८॥
तो पुराणपुरुष रघुनंदन ॥ मायातीत शुद्धचैतन्य ॥ परी मायेचा अभिमान पूर्ण ॥ मायामय लटिकाचि ॥१९॥
दावी वर्तोनि जगद्रुरु ॥ करोनि मायामय पसारु ॥ हें जगीं वोडंबर दावी रधुवीरु ॥ मायामय लटिकेंचि ॥२०॥
असो वसिष्ठें उपदेशिलें ज्ञान ॥ कीं सर्वद्रष्टा एक आपण ॥ हा जगडंबर भास पूर्ण ॥ मायामय लटिकाचि ॥२१॥
जैशा स्वप्नींच्या जन्मपंक्ती ॥ यातना भोगी नानागती ॥ जागा होतां निश्र्चिंतीं ॥ मिथ्यामय सर्वही ॥२२॥
स्वप्नामाजी पतिव्रता ॥ जैसें मरण देखे प्राणनाथा ॥ परी सवेंचि जागी होतां ॥ सौभाग्य पाहतां तैसेंचि ॥२३॥
घट फुटतां चंद्रबिंब ॥ तैसेंचि असे स्वयंभ ॥ तरी अवतारलीला सीतावल्लभ ॥ संपादोनि दावीतसे ॥२४॥
असो सौमित्रास म्हणे रघुनाथ ॥ भोंवतें वृक्ष आणि पर्वत ॥ यांसी पुसों यथार्थ ॥ सीताशुद्धि ते सांगती ॥२५॥
गिरिकंदरीं गिरिमाळ ॥ शोधीत जात तमाळनीळ ॥ गोदातीरीं निर्मळ ॥ शोधी सकळ सौमित्रा ॥२६॥
वनोंवनीं राम धांवत ॥ सीते सीते आळवित ॥ कुरंगनयने भेट त्वरित ॥ शोकें बहुत व्यापिलों ॥२७॥
बदक चातक राजहंस ॥ मयूर रावे साळया सरस ॥ तयांसी पुसे अयोध्याधीश ॥ कोठें डोळस जानकी ॥२८॥
मृग शार्दुळ सिंह उरग ॥ नकुळ सूकर कस्तुरीमृग ॥ कोकिळा चक्रवाकें भृंग ॥ सीतारंग पुसे तयां ॥२९॥
कोणी न देती उत्तर ॥ त्यांवरी कोपला रघुवीर ॥ सौमित्र आणी धनुष्य शर ॥ छेदीन कांतार सर्वही ॥३०॥
सौमित्र म्हणे रघुनंदना ॥ हे केवीं जाणती तुझी अंगणा ॥ यांवरी कोप राजीवनयना ॥ सहसाही न करावा ॥३१॥
सीताविरहें रघुनंदन ॥ भुलोनि बोले काय वचन ॥ लक्ष्मणासी पूसे तूं कोण ॥ काय कारण येथें उभा ॥३२॥
तेव्हां सौमित्र बोले वचन ॥ श्रीरामाचा बंधु मी पूर्ण ॥ मग बोले वेदवंद्य रघुनंदन ॥ राम तो कोण कोठील ॥३३॥
भवकोदंड भंगिलें थोर ॥ तोचि राम समरधीर ॥ मग बोले सीतावर ॥ धनुष्य कोठें भंगिलें ॥३४॥
जनकाचिया मंडपांत ॥ धनुष्य भंगिलें यथार्थ ॥ जनक कोणाचा निश्र्चित ॥ सांग मज आतांचि ॥३५॥
जानकीचा जो पिता ॥ तो जनक जाण रघुनाथा ॥ अहा जानकी गुणसरिता ॥ मज आतांचि दावीं रे ॥३६॥
सौमित्रासी म्हणे रघुवीर ॥ आमचे कोठें ग्राम मंदिर ॥ येरू म्हणे अयोध्यापुर ॥ सेविलें कांतार पितृआज्ञें ॥३७॥
वना आलों कोण कोण ॥ उत्तर देत सुमित्रानंदन ॥ तुम्ही आम्ही सीताचिद्रत्न ॥ तिघेंजण आलों वना ॥३८॥
तरी जानकी दावीं त्वरित ॥ ऐसें बोले रघुनाथ ॥ भूमीवरी पडे मूर्च्छागत ॥ सौमित्र मग सांवरी ॥३९॥
तों अस्ता गेला दिनकर ॥ रात्रींमाजी प्रगटे रोहिणीवर ॥ राम म्हणे रे जाळितो मित्र ॥ अति तीव्र बहुत कां ॥४०॥
मग बोले सुमित्रासुत ॥ स्वामी हा चंद्र नव्हे आदित्य ॥ शीतळ किरण उष्ण वाटत ॥ सीताविरहेंकरूनियां ॥४१॥
श्रीरघुनाथ देवाधिदेव ॥ दावी इत्यादि बहुत भाव ॥ जो अज अजित स्वयमेव ॥ उमाधव ध्यात जया ॥४२॥
सीते सीते म्हणोन ॥ आलिंगीत वृक्ष पाषाण ॥ तों तत्काळ ते उद्धरोन ॥ जाती बैसोनि विमानीं ॥४३॥
सौमित्रासी म्हणे रघुनंदन ॥ चला घेऊं अगस्तीचें दर्शन ॥ त्यासी सांगों वर्तमान ॥ बुद्धि तो पूर्ण सांगेल ॥४४॥
अगस्तीचे आश्रमापति ॥ तत्काळ रामसौमित्र येती ॥ तों द्वारपाळ जाऊं न देती ॥ उभे करिती तयांतें ॥४५॥
कलशोद्भवासी वर्तमान ॥ सेवक सांगती जाऊन ॥ तों सीता घेऊनि गेला रावण ॥ ऋृषीस ज्ञानीं समजलें ॥४६॥
अंतरीं विचारी मुनि ॥ राम राज्य सांडोनि हिंडे वनीं ॥ हारविली जनकनंदिनी ॥ शाकेंकरूनि व्यापिला ॥४७॥
स्त्रीविरहित रघुनंदन ॥ आतां न घ्यावें त्याचें दर्शन ॥ सेवकांहातीं सांगोन ॥ पाठविलें ते काळीं ॥४८॥
आजि दर्शन नाहीं तुम्हांतें ॥ मागुती जावें आलिया पंथें ॥ हांसें आलें रघूत्तमातें ॥ हृदय ऋृषीचें जाणोनि ॥४९॥
परतोनि चालिला रघुवीर ॥ परम क्रोधावला सौमित्र ॥ म्हणे निर्दय कठिण विप्र ॥ जगदुद्धारा परतविला ॥५०॥
ज्योतिर्लिंग जाणोन ॥ लत्ताप्रहारें केलें ताडण ॥ कामधेनु आली आपण ॥ डांगेवरी मारिली ॥५१॥
कल्पतरु दारीं उगवला ॥ तो देखतांचि अभाग्यें उपडिला ॥ परीस जाणोनि गोफणिला ॥ चिंतामणि घातला पायरीस ॥५२॥
अमृतकुंभ दैवें लाधला ॥ तो जाणोनि बळेंच उलंडिला ॥ जगद्वंद्य घरासि आला ॥ माघारा दवडिला समजोनि ॥५३॥
मग बोले रघुनंदन ॥ अगस्ति परम सज्ञान ॥ तो सीतेवीण माझें दर्शन ॥ सहसाहि न घेचि ॥५४॥
मी निर्विकार निर्गुण ॥ सीता सर्वांसी कारण ॥ तिणें मज जागें करून ॥ सगुणत्वासी आणिलें ॥५५॥
तिनें निर्मून पंचभूतें ॥ त्रिगुण आणि तत्त्वें समस्तें ॥ अवतारखेळ कौतुकें बहुतें ॥ दावी जनां तेचि पै। ॥५६॥
मी अरूप अनाम निश्र्चितीं ॥ हें सर्व जाणे अगस्ति ॥ तो ऋषीमाजी केवळ गभस्ती ॥ तपें ज्ञानें तेजस्वी जो ॥५७॥
असो श्रीराम जगजेठी ॥ परतोनि आला पंचवटीं ॥ वृक्ष गुल्मलता कवळी पोटीं ॥ सीता सीता म्हणोनियां ॥५८॥
पंचवटीचा त्याग करून ॥ तत्काळ चालिला रघुनंदन ॥ जैसी अहंदेहबुद्धि सांडोन ॥ योगी विचरे निरंजनीं ॥५९॥
कीं प्राण त्यागिलिया काया जैसी ॥ कीं कोपत्यागें जमदग्नि ऋषि ॥ कीं संसारमाया निश्र्चयेसीं ॥ विरक्त त्यागी मनींहूनि ॥६०॥
जीर्ण देह त्यागोनि उरग ॥ कीं तपोधन करी कामत्याग ॥ कीं पवित्र त्यागी कुमार्ग ॥ श्रेष्ठ कर्म जाणोनियां ॥६१॥
कीं परनिंदा सज्जन टाकिती ॥ आत्मस्तुति सांडिजे संती ॥ कीं अमंगळाची संगती ॥ न धरिती श्रोत्री कदाही ॥६२॥
कीं संसारदुःखें दारुण ॥ विवेकी त्यागी जैसें वमन ॥ तैसी पंचवटी त्यागोन ॥ राम-लक्ष्मण चालिले ॥६३॥
तों मग देखे रघुनंदन ॥ द्वादश हात लांब चरण ॥ चार हात रुंद पूर्ण ॥ राक्षसपाऊलें उमटलीं ॥६४॥
त्यांजवळी कुंकुमांकित जाण ॥ सीतेचे उमटले चरण ॥ मुक्तें विद्रुमें पडलीं गळोन ॥ लक्ष्मण पाहे विस्मित ॥६५॥
कमळिणीमित्रकुळभूषण ॥ शोधीत जात घोर विपिन ॥ तों जटायु देखिला दुरोन ॥ रक्तेंकरून बंबाळ ॥६६॥
किंशुक फुलला बहुत ॥ कीं दुरोन आरक्त दिसत ॥ तैसा जटायु पडला तेथ ॥ रामस्मरण करीतचि ॥६७॥
रघुनाथें भाते घेतले ॥ धनुष्य वेगीं चढविलें ॥ श्रीरामासी ऐसें भासलें ॥ कीं हा राक्षस बैसलासे ॥६८॥
भक्षोनियां जनकनंदिनी ॥ बैसलासे तृप्त होउनी ॥ रक्त वहात चहूंकडोनी ॥ पर्वतीं जैसा पाझर ॥६९॥
जवळी आला चापपाणि ॥ तों रामनामाची मधुर ध्वनी ॥ ती रघुत्तमें ऐकोनि श्रवणीं ॥ येत धांवोनि समीप ॥७०॥
तों डोळा उरलासे प्राण ॥ जटायु पडिला करीत स्मरण ॥ रघुनाथ तो भक्त देखोन ॥ हृदयीं पूर्ण गहिंवरला ॥७१॥
जटायूस पुढें घेऊन देख ॥ शोक करी अयोध्यानायक ॥ जैसें एकुलतें मरतां बाळक ॥ माता तळमळे ज्यापरी ॥७२॥
कीं परम मित्र बंधु रणीं ॥ पडलिया वाटे जेवीं हानी ॥ त्याचपरी चापपाणी ॥ हृदयीं धरोनि विलपत ॥७३॥
परम खेद करी सौमित्र ॥ म्हणे जटायु भक्त आणि मित्र ॥ जो मित्रसारथियाचा पुत्र ॥ ऐसा पवित्र नाढळे ॥७४॥
जटायूस म्हणे रघुवीर ॥ बारे काय जाहला समाचार ॥ तो मज सांग अणुमात्र ॥ जरी शक्ती असेल बोलावया ॥७५॥
श्रीरामाचे कर्णयुगलीं ॥ हळूच जटायु सांग ते वेळीं ॥ रावणें सीता लंकेसी नेली ॥ म्यां सोडविली होती येथें ॥७६॥
भोंवतें पाहे रघुनंदन ॥ तों अश्र्व सारथि आणि स्यंदन ॥ रावणाची वस्त्रें अलंकार पूर्ण ॥ चूर्ण होऊन पडियेलीं ॥७७॥
पाहतां जटायूचा पराक्रम ॥ पुढती गहिंवरे रघूत्तम ॥ सीताशोकाहून परम ॥ शोक वाटे जटायूचा ॥७८॥
जटायु बोले वचन ॥ रघुपती तुझी घालोनि आण ॥ राक्षसें घेतला माझा प्राण ॥ पक्ष उपडोनि टाकिले ॥७९॥
माझ्यानें आतां न बोलवे देख ॥ म्हणोनि पदीं ठेविला मस्तक ॥ श्रीरामाच्या नेत्रोदकें अभिषेक ॥ जाहला जटायूतें ॥८०॥
मग बोले रघुनंदन ॥ जटायु तुज मी उठवीन ॥ मज तूं साह्य होईं पूर्ण ॥ दशरथाऐसा सत्वर ॥८१॥
मग बोले अरुणनंदन ॥ ऐसें मज पुढें न ये मरण ॥ तुझे अंकावरी जाण ॥ सोडीन प्राण आतांचि ॥८२॥
जटायु विलोकी रामवदन ॥ हृदयीं रेखिलें तैसेंचि ध्यान ॥ मुखें करीत नामस्मरण ॥ चालिला प्राण ते काळीं ॥८३॥
श्रीरामें तेव्हां हृदयीं धरिला ॥ तेथेंच जटायूनें प्राण सोडिला ॥ ब्रह्मा हंसविमान घेऊन आला ॥ वरी बैसविला जटायु ॥८४॥
जटायूस म्हणे रघुनंदन ॥ तुज स्वर्गीं भेटले दशरथ जाण ॥ त्यासी सीता नेली हे वर्तमान ॥ सहसाही न सांगावें ॥८५॥
परम प्रतापी दशरथ पिता ॥ कर्मभूमीस येईल मागुता ॥ यालागीं न सांगावी वार्ता ॥ जाण तत्वतां जटायु ॥८६॥
मी रावणास वधोनी ॥ पाठवीन स्वर्गभुवनीं ॥ मग तो स्वमुखेंकरूनि ॥ वृत्तांत सर्व सांगेल ॥८७॥
असो जटायु स्वर्गा पावला ॥ रघुनाथ्ज्ञें तो पितृव्य मानिला ॥ दशरथें बंधु म्हणविला ॥ शक्राचिया युद्धकाळीं ॥८८॥
यालागीं जनकजामातें ॥ पितृव्य मानिला जटायूतें ॥त्याचेनि संगें सीताकांतें ॥ पंचवटिये काळ क्रमियेला ॥८९॥
घडीघडी येवोनि बैसे ॥ श्रीराम त्यासी गोष्ट पुसे ॥ जटायु भक्त विशेषें ॥ रघुपतीचा आवडता ॥९०॥
त्याची उत्तरक्रिया समस्त ॥ करिता जाहला कौसल्यासुत ॥ सौमित्रें काष्टें मेळवून बहुत ॥ अग्नि दीधला तयासी ॥९१॥
ऐसा भक्तकरुणाकर ॥ शरणांगतां वज्रपंजर ॥ पुढें चालिला राघवेंद्र ॥ सीता सुंदर शोधावया ॥९२॥
दक्षिणपंथें दंडकारण्यांत ॥ जेथें राहिला रघुनाथ ॥ शिवलिंग स्थापिलें तेथ ॥ बाणचिन्हांकित अद्यापि ॥९३॥
मयूरगिरी परम गहन ॥ तेथें आला अहल्योद्धारण ॥ हे सीते हे सीते म्हणोन ॥ वृक्षपाषाण आलिंगी ॥९४॥
तों कैलासीं वर्तलें नवल ॥ बैसला असतां जाश्र्वनीळ ॥ हातीं घेऊनि जपमाळ ॥ जपे कोमळ रामनाम ॥९५॥
जेणें शमलें हाळाहळ ॥ तें सहस्रनामांहूनि निर्मळ ॥ चंद्रापरीस अति शीतळ ॥ अमृताहूनि गोड पैं ॥९६॥
जें दिनकरापरिस तेजाळ ॥ जें आकाशापरी विशाळ ॥ जें सकळ आनंदाचें मूळ ॥ नाम केवळ परब्रह्म ॥९७॥
रूप सगुण नाम निर्गुण ॥ रूप मायामय आनंदघन ॥ रूप झांके नाम पूर्ण ॥ अनंतयुगीं ठसावें ॥९८॥
रूप सेवेंचि नाम निर्वच ॥ रूप क्षणिक नाम साच ॥ नामअर्थ करितां उगेच ॥ वेद तटस्थ राहिले ॥९९॥
असो तें नाम सर्वांत सार ॥ अखंड स्मरतां कर्पूरगौर ॥ तेथें हिमाद्रितनया जोडूनि कर ॥ विनवी सादर शिवातें ॥१००॥
म्हणे स्वामी जप आणि ध्यान । कवणाचें करितां रात्रंदिन ॥ कोण थोर असे तुम्हांहून ॥ मजलागोनि सांगा तें ॥१॥
शिव म्हणे ऐक शुभकल्याणी ॥ सकळगुणसरिते लावण्यखाणी ॥ जो रविकुळमुकुटदिव्यमणी ॥ मी ध्यातों मनीं तयातें ॥२॥
जो राक्षसकाननवैश्र्वानर ॥ जो भक्तहृदयारविंदभ्रमर ॥ जो अज्ञानतमनाशक दिनकर ॥ जो उदार श्रीराम ॥३॥
जो त्रैलोक्यनगरस्तंभ विशाळ ॥ जो निगमवल्लीचें पक्व फळ ॥ जो जगदंकुरकंद निर्मळ ॥ तो तमाळनीळ श्रीराम ॥४॥
जो द्विपंचमुखदर्पहरण ॥ जो भवगजविदारक पंचानन ॥ जो जनकजामात मखपाळण ॥ त्याचध्यान करितों मी ॥५॥
ऐकतां हांसिन्नलीं भवानी ॥ तो राम हिंडतो वनीं ॥ सीता सीता म्हणोनी ॥ वृक्ष पाषाण आलिंगतो ॥६॥
रावणें नेली त्याची युवती ॥ स्त्रीवियोगें भ्रंशली मति ॥ त्याचें ध्यान अहोरात्रीं ॥ तुम्ही करितां नवल हें ॥७॥
शिव म्हणे तो रघुवीर ॥ लीलावतारी निर्विकार ॥ वेद आणि भोगींद्र ॥ नेणती पार जयाचा ॥८॥
तो पूर्णब्रह्मानंद निर्गुण ॥ देवांची करावया सोडवण ॥ सगुणलीलावेष पूर्ण ॥ भक्तांलागीं दावितसे ॥९॥
विश्र्वरूप एक रघुवीर ॥ जेवीं सुवर्ण एक बहु अलंकार । कीं बहुत सदनें एक अंबर ॥ सीतावर व्यापक तैसा ॥११०॥
कीं बहुत लहरिया एक सागर ॥ लोह एक शस्त्रें अपार ॥ पट दिसती चित्र विचित्र ॥ तरी तंतु सर्व एकचि ॥११॥
बहु बिंदु एक जलधर ॥ घृत एक कणिका अपार ॥ की अनेक वाद्यांत साचार ॥ एकचि नाद दुमदुमे ॥१२॥
एक उर्वी बहुत वनस्पती ॥ एक वेद बहुत श्रुती ॥ कीं एकाच नभीं झळकती ॥ उडुगणें जैशीं अपार ॥१३॥
तैसा राम व्यापक तत्वतां ॥ मग बोले हिमनगसुता ॥ तुम्ही एवढा महिमा वर्णितां ॥ त्या रघुनाथा भुलवीन मी ॥१४॥
मग जानकीचें रूप धरुनी ॥ रामासन्मुख आली भवानी ॥ कांचनर्णी सुहास्यवदनीं ॥ पद्मनयनी सुरेख ॥१५॥
बोलतां झळकती दंतपंक्ती ॥ तें तेज न लोपे गगनक्षितीं ॥ पदरजें हिरे होती ॥ अतर्क्य गति तियेची ॥१६॥
अंगींचा मकरंद अपार ॥ त्या सुवासें तृप्त कांतार ॥ सुगंधासी वेधोनि समग्र ॥ षट्पदचके्रं धांवती ॥१७॥
विद्युत्प्राय पीतवसन ॥ सर्वांलंकारीं मंडित पूर्ण ॥ राघव तियेतें देखोन ॥ मुख मुरडोन चालिला ॥१८॥
तिकडे न पाहेचि सर्वथा ॥ तंव पुढें ये गजास्यमाता ॥ म्हणे स्वामी रघुनाथा ॥ आल्यें मी सीता पहा मज ॥१९॥
मागुती तियेसी टाकून ॥ राम आलिंगी वृक्ष पाषाण ॥ आश्र्चर्य करी लक्ष्मण ॥ जानकी सुटोन आली कीं ॥१२०॥
मग म्हणे आत्मयारामा ॥ विषकंठहृदया पूर्णब्रह्मा ॥ जानकीलागीं पूर्ण कामा ॥ आलिंगन द्यावें जी ॥२१
व्याघ्राचिये कवेंतुनी ॥ पूर्वभाग्यें वांचे कुरंगिणी ॥ अयोध्यानाथा तुझी राणी ॥ आली सुटोनि तैशीचि ॥२२॥
सुरवर पाहतीं गगनीं ॥ म्हणती जानकी जवळी असोनी ॥ तिकडे न पाहे मोक्षदानी ॥ कोप मनीं धरिला कां ॥२३
सौमित्र म्हणे पद्मलाक्षा ॥ मनमोहना निर्विकल्पवृक्षा ॥ सीतेसी आलिंगीं सर्वसाक्षा ॥ पुरवीं अपेक्षा तियेची ॥२४॥
मग बोले रघुवीर ॥ तुम्हांस नेणवे कापट्यविचार ॥ हे अपर्णादेवी साचार ॥ ठकवाया आली आम्हां ॥२५॥
शिवासी करूनियां पण ॥ ठकवावया आली आपण ॥ तुम्हांस नेणवे हे खूण ॥ अंतज्ञानें कळेचि ॥२६॥
कैलासींच्या खुणा समस्त ॥ सौमित्रासी सांगे रघुनाथ ॥ स्कंदमाता जाहली तटस्थ ॥ म्हणे हा अजित पूर्णब्रह्म ॥२७॥
मग ते मूळपीठनायिका ॥ प्रकट रूप दावी अंबिका ॥ विश्र्वजनकाचिया जनका ॥ वर द्यावया पुढें आली ॥२८॥
श्रीराम म्हणे हो माते ॥ ज्ञानगंगे हिमनगसुते ॥ शिवआज्ञा मोडोनि येथें ॥ किमर्थ केलें आगमन ॥२९॥
ऐसें बोलून कौसल्यासुत ॥ सीते सीते म्हणोनि बाहत ॥ वृक्ष पाषाण ओ देत ॥ पाहे तटस्थ अंबिका ॥१३०॥
दुर्गा म्हणे रघुनंदना ॥ भार्गवजिता शिवमनरंजना ॥ नरवीरश्रेष्ठा आनंदसदना जगद्वंद्या जगदुरु ॥३१॥
तूं निर्विकार ज्ञानघन ॥ तरी कां आलिंगिसी वृक्षपाषाण ॥ श्रीराम म्हणे हें वर्तमान ॥ पूस जावोनि शिवातें ॥३२॥
तुझें अंतरी नाहीं विश्र्वास ॥ नेणसी अध्यात्मज्ञान लेश ॥ मी कां आलिंगितों वृक्षांस ॥ परमपुरुष शिव जाणे ॥३३॥
मग अंबिका बोले वचन ॥ तुम्ही एकरूप दोघेजण ॥ एक एकाची अंतरखूण ॥ परस्परें जाणतसां ॥३४॥
आकाशाचें थोरपण ॥ एकचि जाणे प्रभंजन ॥ कीं समीराचें सर्वत्र गमन ॥ अंबर पूर्ण जाणतसे ॥३५॥
सर्व सोडून अभिमान ॥ विरंचिजनका तुज मी शरण ॥ कां आलिंगितां वृक्षपाषाण ॥ सांगा खूण एवढी ॥३६॥
मग अपणेंचे हृदयीं पूर्ण ॥ रामें प्रगटविलें दिव्यज्ञान ॥ म्हणे आतां वृक्षपाषाण ॥ पाहें निरखोनि कोण हे ॥३७॥
सावध पाहे भवानी ॥ तों ते महाऋषि बैसले ध्यानीं ॥ श्रीराम त्यांसी आलिंगोनी ॥ कैवल्यपदा पाववी ॥३८॥
सीतेचें करूनि मिस ॥ रामें उद्धरिले तापस ॥ मग म्हणे हा पुराणपुरुष ॥ लीलावेष दावितसे ॥३९॥
असो अंबिकेचें पूजन ॥ स्वयें करी रविकुलभूषण ॥ मग देवीनें वरदान ॥ रघुवीरास दीधलें ॥१४०॥
म्हणे राजीवाक्षा रघुनंदना ॥ तूं सत्वर वधिशील दशानना ॥ जानकी घेऊनि निजसदना ॥ अयोध्येपाशीं येशील ॥४१॥
अहो तेचि हे रामवरदायिनी ॥ अंबा तुळजापुरवासिनी ॥ रघुनाथ पुढें चालिला तेथुनी ॥ दक्षिणपंथें शोधित ॥४२॥
तों पुढें देखिली कृष्णावेणी ॥ दोष नुरे तिच्या स्मरणीं ॥ तिचे तटीं कोदंडपाणी ॥ क्षण एक बैसला ॥४३॥
स्नान करावया रघुनंदन ॥ कृष्णेंत प्रवेशला जगन्मोहन ॥ देखोन सखोल जीवन ॥ जगज्जीवन बुडी देत ॥४४॥
विष्णुतनु कृष्णा साचार ॥ देखोनियां राजीवनेत्र ॥ क्षणें उदकमय जाहलें शरीर ॥ कडे सौमित्र पाहतसे ॥४५॥
तनु जाहली उदकमय ॥ तंव सौमित्र तेथें घाबरा होय ॥ घटका एक वाट पाहे ॥ म्हणे काय करूं आतां ॥४६॥
काय जाहली मूर्ति सांवळी ॥ कोठें गेली अनाथाची माउली ॥ श्रीरामा तूं जगाची साउली ॥ माझी केली कां उपेक्षा ॥४७॥
सौमित्रें अंग घातलें धरणीं ॥ म्हणे रामा धांव ये क्षणीं ॥ तूं माझी जनकजननी ॥ वनीं मज सांडिलें कीं ॥४८॥
राघवा मग उबगलासी ॥ सांडिलें मज घोरवनासी ॥ मी आतां त्यागीन प्राणासी ॥ निश्र्चयेसी राघवेंद्रा ॥४९॥
जानकीमाता उबगली ॥ तीही मज टाकोन गेली ॥ रघुपति तुझी आशा धरिली ॥ तुवां कली उपेक्षा ॥१५०॥
मग उठोनि सुमित्रासुत ॥ चहुंकडे पाहे तटस्थ ॥ धनुष्य करीं घेत ॥ क्रोध अद्भुत नावरे ॥५१॥
म्हणे कृष्णे तुज उगमापासूनि ॥ निर्जळ करीन ये क्षणीं ॥ बाण काढिला विचारूनि ॥ मुखीं प्रळयाग्नि जयाचे ॥५२॥
आणोनि दे माझा रघुवीर ॥ नवमेघरंग राजीवनेत्र ॥ हें जाणोनि अहल्योद्धार ॥ निघे बाहेर ते काळीं ॥५३॥
सौमित्र चरणीं लागला ॥ ते स्थळीं शंकर स्थापिला ॥ बाहोक्षेत्र म्हणती तयाला ॥ पुढें चालिला रामचंद्र ॥५४॥
आठ राक्षस रावणें पाठविले ॥ रामासी वधूनियां सत्वर वहिले ॥ कबंधाचे कवें सांपडले ॥ तेही गिळिले क्षणार्धें ॥५५॥
त्या कबंधाचे कवेआंत ॥ सांपडले सौमित्र-रघुनाथ ॥ सांचळ ऐकतां कबंध ॥ पसरोनियां आवरिले ॥५६॥
द्वादश योजनें दोनी हस्त ॥ जैसे आड पडिले पर्वत ॥ शिर उतरलें हृदयांत ॥ वज्रघातें करूनियां ॥५७॥
नाहीं तयासी चरण ॥ बैसला दोन्ही हस्त पसरून ॥ त्याचे कवेंत राम लक्ष्मण ॥ अकस्मात सांपडले ॥५८॥
बळ जाणोनि अद्भुत ॥ धनुष्य सज्जोनि अयोध्यानाथ ॥ तीक्ष्ण शरें दोनी हात ॥ छेदोनियां पाडिले ॥५९॥
श्रीराम बाणे उद्धरला ॥ कबंध दिव्य देह पावला रघुपतीच्या चरणीं लागला ॥ उभा राहिला हस्त जोडोनि ॥१६०॥
मी दनूचे उदरीं कश्यपसुत । मद्यपानी महाउन्मत्त ॥ स्थूलशिरा ऋषि तप करित ॥ सेविलें एकांत कानन ॥६१॥
त्यासी म्यां हाक फोडून ॥ भेडसाविला तपोधन ॥ तेणें शापशस्त्रेंकरून ॥ मज ताडिलें ते काळीं ॥६२॥
म्हणे तूं चांडाळ पापखाणी ॥ कबंध होऊन पडे वनीं ॥ मग मी लागलो त्याचे चरणीं ॥ उःशापवाणी बोलिला ॥६३॥
दशरथसुत दंडकारण्यांत ॥ दशमुख वधावया जातां सत्य ॥ दशा तुझी उजळेल यथार्थ ॥ दनुपुत्रा जाणपां ॥६४॥
इंद्रपद घ्यावयासी जाण ॥ मी जपत होतों बहुत दिन ॥ वज्रधरें वज्र उचलोन ॥ मस्तकीं माझे ताडिलें ॥६५॥
मस्तक उदरांत उतरलें ॥ दोनी चरण छेदिले ॥ पूर्वकर्म फळासी आलें ॥ कष्ट भोगिले बहुवस ॥६६॥
जाहला माझा उद्धार ॥ रामा पडिलें माझें शरीर ॥ यासी देवोनि वैश्र्वानर ॥ भस्म करीं आतांचि ॥६७॥
काष्ठें मेळवून सौमित्रें ॥ अग्नींत घातले कलेवर ॥ मग तो पावोनि पुण्यशरीर ॥ विमानांत बैसला ॥६८॥
परीस झगटतां जाण ॥ होय लोहाचें सुवर्ण ॥ तैसा कबंध उद्धरोन ॥ वैकुंठधामा चालिला ॥६९॥
शंखचक्रादि चिन्हांकित ॥ चतुर्भुज विष्णुभक्त ॥ कबंध उद्धारोनि यथार्थ ॥ तोही जाहला तैसाचि ॥१७०॥
मग विमानीं बैसोनि जातां ॥ म्हणे अयोध्याप्रभु रघुनाथा ॥ सुग्रीवासी मैत्री तत्वतां ॥ करीं तूं आतां येथोनि ॥७१॥
जगद्वंद्या जनकजामाता ॥ जलदगात्रा जन्मरहिता ॥ जलजनेत्रा जलजासनताता ॥ जनार्दना जगदगुरो ॥७२॥
असो नमस्कारोनि रघूत्तमा ॥ कबंध पावला निजधामा ॥ पुढें शबरीचिया आश्रमा ॥ जगदात्मा येता जाहला ॥७३॥
परम तपस्वी शबरी ॥ तप करितां जाहली म्हातारी ॥ तिच्या आश्रमीं रावणारी ॥ राहता जाहला दिनत्रय ॥७४॥
तिणें फळें मुळें आणून ॥ भावें अर्चिला रघुनंदन ॥ म्हणे तप जाहलें पूर्ण ॥ राजीवनयन देखिला ॥७५॥
शबरीसी उपदेशिलें ज्ञान ॥ ती तात्काळ गेली उद्धरोन ॥ शरीर सांडोनि कैवल्यसदन ॥ पावली पूर्ण तत्काळीं ॥७६॥
सौमित्र म्हणे पुराणपुरुषा ॥ जगदोद्धारा अयोध्याधीशा ॥ मज निजज्ञान सर्वेशा ॥ कृपा करून उपदेशीं ॥७७॥
मग रामगीता जें आत्मज्ञान ॥ सारासार विचारनिरूपण ॥ लक्ष्मणाप्रति सांगोन ॥ निःसंशय तो केला ॥७८॥
मायिक जगदाभास पूर्ण ॥ सत्य शाश्र्वतरूप निर्वाण ॥ ते चिन्मयवस्तु आपण ॥ निजज्ञान या नामें ॥७९॥
असो यावरी रघुपति ॥ आला हंपीविरूपाक्षाप्रति ॥ पुढें पंपासरोवर निश्र्चितीं ॥ विश्रांतिस्थान शिवाचें ॥१८०॥
दिव्य वल्ली दिव्यद्रुम ॥ सदा सफळ भेदीत व्योम ॥ तेथें स्फटिकागुहा उत्तम ॥ परम आरामस्थळ जें कां ॥८१॥
स्फटिकशिळेवरी श्रीराम ॥ बैसला तेव्हां घनश्याम ॥ जेवीं कैलासी द्यावया क्षेम ॥ बलाहक उतरला ॥८२॥
सौमित्राचे मांडीवरी ॥ शिर ठेवून रावणारी ॥ श्रमोनियां निद्रा करी ॥ निर्विकारी अजित जो ॥८३॥
शेषशायी नारायण ॥ तोचि राम इंदिरारमण ॥ सौमित्राचे अंकीं शिर ठेवून ॥ त्याचपरी शोभला ॥८४॥
असो ते समयीं रघुनाथा ॥ चित्तीं आठवे जनकदुहिता ॥ श्र्वासोच्छास जगत्पिता ॥ घालोन बोले ते समयीं ॥८५॥
अहो जानकी मृगांकवदने ॥ गुणसरिते पद्मनयने ॥ सकळ लावण्यगुणनिधाने ॥ कधीं भेटसी मज आतां ॥८६॥
रामासी जाहला विरहज्वर ॥ तंव कोकिळा बाहती सुस्वर ॥ तयांसी म्हणे त्रिभुवनेश्र्वर ॥ खुंटो स्वर सदा तुमचा ॥८७॥
ते वेळीं तमालनीळा ॥ शरण आल्या सर्व कोकिळा ॥ राम म्हणे वसंतकाळा ॥ माजी शब्द फुटेल ॥८८॥
मृगमृगींस म्हणे रघुनाथ ॥ तुम्हां संघटतां पारधि वधील सत्य । तंव तीं जाहलीं शरणागत ॥ उःशाप देत तयांसी ॥८९॥
तो तुम्हांस रात्रीस वधील सत्य ॥ वरकड दिवस तुम्हांस मुक्त ॥ तंव देखिलीं गजगजी रमत ॥ काय बोलत तयांसी ॥१९०॥
दोघांसी योग होतां यथार्थ ॥ गज पडेल मूर्च्छागत ॥ सात दिवसपर्यंत ॥ अचेतन प्रेतापरी ॥९१॥
तंव तीं आलीं शरण ॥ उःशाप बोले राजीवनयन ॥ जळांत करितां मैथुन ॥ मूर्च्छा नये सहसाही ॥९२॥
मयूरासी म्हणे रघुनायक ॥ तुम्ही व्हारें नपुंसक ॥ तंव तीं शरण येती देख ॥ काय बोले जगद्रुरु ॥९३॥
नयनीं जे अश्रु स्रवती ॥ तेणेंचि वाढेल तुमची संतती ॥ चक्रवाकांस म्हणे रघुपति ॥ सूर्योदयीं भेट तुम्हां ॥९४॥
रात्रीं होय तुम्हांस वियोग ॥ तों दृष्टीं देख कागिणीकाग ॥ त्यांसी म्हणे जन्मांत संग ॥ एकदांच संसारीं ॥९५॥
मी सीतेवीणी भ्रमतों देख ॥ तुम्ही भोगितां रतिसुख ॥ यालागीं दंड हाचि निःशंक ॥ तुम्हांसी केला निर्धारें ॥९६॥
सीतावियोगें रघुनाथ ॥ म्हणे राक्षस येऊन बहुत ॥ यांच्या स्त्रिया हरोनि समस्त ॥ नेईनात सीतेऐशा ॥९७॥
रतिचेष्टा मजसमोर ॥ कांहो करिती वारंवार ॥ माझी जानकी सुकुमार ॥ मज भेटली नाहीं जो ॥९८॥
इत्यादि भाव ते समयीं ॥ दावी जनकाचा जांवई ॥ इचे गुणांस गणना नाहीं ॥ कोटि वर्षें शोधितां ॥९९॥
असो ऋष्यमूकपर्वतारूनि ॥ वानर विलोकिती चापपाणी ॥ नळ नीळ जांबुवंत तरणि ॥ कुमार पाह सुग्रीव ॥२००॥
आणि पांचवा तो हनुमंत ॥ जो अवतरला उमाकांत ॥ त्याचें जन्मकर्म अद्भुत ॥ तृतीयाध्यायीं वर्णिलें ॥१॥
रामविजय ग्रंथराशी ॥ हेचि केवळ वाराणसी ॥ रामकथा विश्र्वेश्र्वरासी ॥ प्रिय म्हणून राहिला ॥२॥
कष्ट न होतां अपार ॥ यात्रेसी धांवती मुमुक्षु नर ॥ श्रवणीं बैसती सादर ॥ संसारकार्य टाकूनि ॥३॥
येथूनि अरण्यकांड संपलें ॥ पुढें किष्किंधाकांड आरंभिलें ॥ जैसे रत्नाहून रत्न आगळें ॥ वैरागरीं निपजे पैं ॥४॥
याचे परीक्षक संतजन ॥ जे ब्रह्मानंदें परिपूर्ण ॥ श्रीधर तयांसी अनन्य शरण ॥ अभंग अक्षय सर्वदा ॥५॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ षोडशाध्याय गोड हा ॥२०६॥
॥श्रीरामचंद्रापर्णमस्तु॥
श्रीरामविजय – अध्याय १७ वा
श्रीगणेशाय नमः ॥
संत आणि इतर जन ॥ दिसती समसमान ॥ परी संत आनंदघन ॥ ब्रह्मानंदें डुल्लती ॥१॥
बकासंगे असतां मंराळ ॥ दिसती सारिखे शुद्ध धवळ ॥ परी क्षीर आणि जळ ॥ करिती वेगळें हंसचि ॥२॥
वायसांत वसे कोकिळ ॥ त्यांच्या सारखी दिसे केवळ ॥ परी प्रवर्ततां वसंतकाळ ॥ पंचमस्वरें आवळी ती ॥३॥
जंबुकवनांत वाढला केसरी ॥ परी त्याची कैसी पावेल सरी ॥ क्षणमात्रें गज विदारी ॥ हांकें भरी निराळ ॥४॥स्फटिकांत मुक्ताफळ जाण ॥ दिसे सारिखें समसमान ॥ मुक्त जोहरी काढिती निवडोन ॥ करिती जतन जीवेंसीं ॥५॥
पाषाणांत परिस असे पूर्ण ॥ दिसे तैसाचि जड कठिण ॥ परी तो करी लोहाचें सुवर्ण ॥ कृष्णवर्णा लपवोनि ॥६॥
कस्तुरी आणि मृत्तिका ॥ दिसे रंग एकसारिखा ॥ परी मृगमद सुवासें सकळिकां ॥ श्रीमंतांसी नीववी पैं ॥७॥
तक्र दुग्ध एकवर्ण ॥ परी दुग्ध गोड सकळांसी मान्य ॥ तैसीं संतांचीं रूपें जाण ॥ इतरांसमान न म्हणावीं ॥८॥
ऐसें संत आनंदघन ॥ रामविजय परम पावन ॥ करावया बैसले श्रवण ॥ अतिआदरें करोनियां ॥९॥
आतां किष्किंधाकांडकमळावरी ॥ क्रीडेल वाग्देवी भ्रमरी ॥ तरी तो सुरस अंतरीं ॥ सदा चतुरीं सांठविजे ॥१०॥
षोडशाध्यायीं कथा परिकर ॥ पंपासरोवरासी रघुवीर ॥ आला सजलजलदगात्र ॥ ध्याय त्रिनेत्र जयातें ॥११॥
तों ऋष्यमूक पर्वतावरी ॥ उभे पांच वानर ते अवसरीं ॥ किंवा ते पांच केसरी स्वलीला उभे ठाकले ॥१२॥
कीं कनकाद्रीचीं रत्नें मांडित ॥ पंचश़ृंगें विराजित ॥ कीं उगवले पंच आदित्य ॥ उदयाचळीं एकदां ॥१३॥
कीं साह्य व्हावया रघूत्तमातें ॥ अवतरलीं पंचमहाभूतें ॥ कीं तें पंचायतन शोभतें ॥ ऋष्यमूक पर्वतावरी ॥१४॥
ते पंपासरोवराचे तीरीं ॥ श्रीराम स्फटिकशिळेवरी ॥ सौमित्राचे मांडीवरी ॥ शिर ठेवून पहुडला ॥१५॥
देखतां सौमित्र राघव ॥ भयभीत जाहला सुग्रीव ॥ म्हणे वालीनें हे दोघें मानव ॥ वीर येथें पाठविले ॥१६॥
माझा घात करावया ॥ शत्रूनें दिधले पाठवूनियां ॥ म्हणोनि सुग्रीव तेथोनियां ॥ जाता जाहला सत्वर ॥१७॥
चौघांस न पुसतां तेथून ॥ पळे वेगें मित्रनंदन ॥ वनोपवनें लंघोन ॥ समीरवेगें चालिला ॥१८॥
मग सवेग धांवोनि हनुमंत ॥ उभा केला सूर्यसुत ॥ म्हणे तूं कां भितोसि येथ ॥ काय विपरीत देखिलें ॥१९॥
सुग्रीव म्हणे दोघे धनुर्धर ॥ दिसती परम प्रचंड वीर ॥ त्यांसी विलोकितां भय अपार ॥ माझे हृदयीं संचरलें ॥२०॥
आजि म्यां स्वप्न दिखिलें ॥ दोघे धनुर्धर साह्य जाहले ॥ वालीस वधोनि राज्य दिधलें ॥ किष्किंधचें मजलागीं ॥२१॥
अरुणोदयीं देखिलें स्वप्न ॥ सवें पातले दोघेजण ॥ परी मज धीर न धरवे जाण ॥ भयेंकरून व्यापिलों ॥२२॥
यावरी बोले वायुनंदन ॥ आम्ही असतां चौघे प्रधान ॥ कृतांतासी शिक्षा लावून ॥ तुजला रक्षूं सर्वदा ॥२३॥
तरी हे पंपातीरी दोघेजण ॥ बैसले वीर दैदीप्यमान ॥ कीं बृहस्पति आणि सहस्रनयन ॥ तैसे दोघे दिसती ॥२४॥
कीं एक तपस्वी एक उदास ॥ एक औदार्य एक धैर्य विशेष ॥ कीं एक पुण्य एक यश ॥ तैसे दोघे दीसती ॥२५॥
कीं एक ज्ञान एक विज्ञान ॥ एक आनंद एक समाधान ॥ कीं एक सगुण एक निर्गुण ॥ दोनी स्वरूपें हरीचीं ॥२६॥
एक साधक एक सिद्ध ॥ एक वैराग्य एक बोध ॥ एक मोक्ष एक ब्रह्मानंद ॥ तैसे दोघे दीसती ॥२७॥
यांचिया आगमनें पाहीं ॥ आनंद दाटला माझे हृदयीं ॥ यांचा समाचार लवलाहीं ॥ जाऊन आतां आणितों ॥२८॥
त्यांचिया बोलावरून ॥ कळेल त्यांचें अंतःकरण ॥ स्वाद घेतां रस पूर्ण ॥ चतुर जैसा ओळखे ॥२९॥
अरुणोदयावरून ॥ रजनी सरली कळे ज्ञान ॥ कीं दाहकत्व निरसतां अग्न ॥ शांत जाहला जाणिजे ॥३०॥
कीं संकटसमयावरून ॥ जाणिजे बंधु मित्रजन ॥ कीं इंद्रियनियमनें पूर्ण ॥ योगाचरण जाणिजे ॥३१॥
कीं दयेवरून कळे शांति ॥ कीं तर्कावरून कळे धृती ॥ कीं वेदांत श्रवणें निवृत्ती ॥ दशा बाणली जाणिजे ॥३२॥
कीं प्रेमरसावरून भक्ति ॥ कीं निरपेक्षेवरून विरक्ति ॥ कीं पावला अद्वय मुक्ति ॥ इहपरत्रीं जाणिजे ॥३३॥
तैसें त्यांचें अंतर समस्त ॥ मी आणितों तूं राहें स्वस्थ ॥ जरी तेथें असेल विपरीत ॥ हस्तसंकेत दावीन तूतें ॥३४॥
ऐसें बोलोनि हनुमंत ॥ पंपातिरासी आला त्वरित ॥ वटवृक्षातळीं रघुनाथ ॥ पहुडलासे श्रमोनियां ॥३५॥
स्फटिकशिळा दैदीप्यमान ॥ जेवीं शेषतल्पक शुभ्रवर्ण ॥ त्यावरी श्रावणारिनंदन ॥ विराजमान दिसतसे ॥३६॥
तंव त्या वटावरी हनुमंत ॥ कौतुकें करोनि उड्डाण करीत ॥ लक्षोनियां रघुनाथ ॥ हर्षें दावी वांकुल्या ॥३७॥
ऐसा देखानि वानर ॥ सौमित्रासी दावी रघुवीर ॥ पैल पाहें तो कपिवर ॥ पंचशर तोडरीं असे ॥३८॥
झळकताहे हेमकौपीन ॥ वज्रबंधन च चळे मदन ॥ माझें चित्त स्नेहेंकरून यासी देखोन भरलें असे ॥३९॥
मातेचें वचन हनुमंत ॥ आठवी तेव्हां हृदयांत ॥ जो ओळखे कौपीन गुप्त ॥ तोचि स्वामी तुझा असे ॥४०॥
तो प्रत्यया आला सकळ ॥ परी माझें अद्भुत बळ ॥ हा दिसतसे कोमळ ॥ तमाळनीळ साजिरा ॥४१॥
शिष्यापरीस आगळें बळ ॥ गुरूस असावें बहुसाल ॥ मग वटशाखा मोडोनि सबळ ॥ रामावरी टाकिली ॥४२॥
तें देखतां उर्मिलाजीवन ॥ चापासी वेगें चढविला गुण ॥ मग बोले कौसल्यानंदन ॥ स्थिर राहें नावेक ॥४३॥
बाळकौतुक पाहें साचार ॥ त्यावरी काय टाकिसी शर ॥ तों उताणा पहुडला रघुवीर ॥ तंव शाखा सत्वर आली वरी ॥४४॥
कोदंडदंडे ते अवसरीं ॥ शाखा ताडिती वरच्यावरी ॥ ते उडोनि गेली अंबरीं ॥ तृणतुल्य तेधवां ॥४५॥
आणीकही वृक्ष पाषाण ॥ वरी टाकी वायुनंदन ॥ तेही कौसल्यागर्भरत्न ॥ कोदंडेंकरून उडवित ॥४६॥
मग गर्जोनियां हनुमंत ॥ सोडी तेव्हां पंच पर्वत ॥ परी न उठेचि रघुनाथ ॥ कौतुकें हांसे ते काळीं ॥४७॥
मग रघुनाथें एक बाण ॥ चापासी लाविला न लागतां क्षण ॥ पांच पर्वत पिष्ट करून ॥ बाणें गगन भेदित ॥४८॥
शरपिसारा लागला किंचित ॥ तेणें उडोनि गेला हनुमंत ॥ गगनीं गरगरां भोंवत ॥ प्राण होत कासाविस ॥४९॥
वातचक्रीं पडतां तृण ॥ तें भूमीस न पडे मागुतेन ॥ त्यापरी वायुनंदन ॥ कासाविस होतसे ॥५०॥
अध्याय सतरावा – श्लोक ५१ ते १००
जनक पवन धांवे ते समयीं ॥ आत्मज धरिला दृढ हृदयीं ॥ म्हणे बारे शरण लवलाहीं ॥ रामचंद्रासी जाईं कां ॥५१॥
हा अवतरला शेषशायी ॥ जाण क्षीराब्धीचा जांवई ॥ दृढ लागें त्याचे पायीं ॥ कायावाचामानसें ॥५२॥
मग श्रीरामासी हनुमंत ॥ येवोनी लोटांगण घालित ॥ मागुती उठोनि धरित ॥ श्रीरामचरण सप्रेमें ॥५३॥
उठोनियां रघुवीर ॥ हृदयी धरिला वायुकुमर ॥ एक जाहले हरिहर ॥ जयजयकार करिताती ॥५४॥
श्रीराम म्हणे हनुमंता ॥ जोंवरी शशी आणि सविता ॥ तोंवरी अक्षयी हो तत्वतां ॥ बलार्णव अद्भुत तूं ॥५५॥
कैकयीहस्तींचा पूर्ण पिंड ॥ अंजनीहातीं पडला अखंड ॥ तो हा वीर जन्मला प्रचंड ॥ राघवाहून पूर्वीच ॥५६॥
असो जोडोनि दोनी कर ॥ हनुमंत उभा राहे समोर ॥ म्हणे हे राम करुणासमुद्र ॥ जगदुद्धार दीनबंधु ॥५७॥
हे राम भुवनसुंदरा ॥ हे राम जनकजावरा ॥ हे राम नवपंकजनेत्रा ॥ पुराणपुरुषा जगदात्मया ॥५८॥
परम भक्त जाणोन ॥ हनुमंतासी भेटला लक्ष्मण ॥ करीं धरून वायुनंदन ॥ सीतावल्लभें बैसविला ॥५९॥
रामचरण चुरी मारुति ॥ म्हणे रघुवीरा ऐक एक विनंती ॥ पैल ऋष्यमूक पर्वतीं ॥ वसे कपिपति सुग्रीव ॥६०॥
अभयवर देशील त्यातें ॥ तरी आतां भेटवीन तयातें ॥ बहुत कार्य तयाचेनि हातें ॥ पुढें साधेल श्रीरामा ॥६१॥
मग बोले रघुनंदन ॥ सुग्रीव हा कोणाचा कोण ॥ हनुमंत सांगे पूर्वकथन ॥ सावधान परिसावें ॥६२॥
कमलोद्भव करितां ध्यान ॥ प्रेमोदकबिंदु नेत्रींहून ॥ अंजुळींत पडतांचि पूर्ण ॥ ऋक्षरजा जन्मला ॥६३॥
तो ब्रह्मयाचा प्रियनंदन ॥ वानरवेष बळ गहन ॥ हिंडतां वनोपवन ॥ शिवलोकाप्रति गेला ॥६४॥
तंव देखिलें रम्य सरोवर ॥ भोंवते सदाफळ तरुवर ॥ परी तेथें शाप दुर्धर ॥ अपर्णेचा होता पूर्वीं ॥६५॥
जो नर सेवील येथींचें पाणी ॥ तो नारी होईल तत्क्षणीं ॥ हें ऋक्षराजें नेणोनी ॥ उडी जीवनीं घातली ॥६६॥
स्नान करून निघतां बाहेर ॥ जाहलें स्त्रियेचें शरीर ॥ रंभेहून परम सुंदर ॥ होय विचित्र ते काळीं ॥६७॥
तों मित्र इंद्र दोघेजण ॥ आले सुंदर स्त्री वरूं म्हणोन ॥ तंव तो ब्रह्मपुत्र लाजोन ॥ स्त्री होऊन बैसला ॥६८॥
न घडे तयेसीं सुरत ॥ मग दोघीं त्यागिलें रेत ॥ आधीं शक्रवीर्य मस्तकीं पडत ॥ वाळी तेथें जन्मला ॥६९॥
मागून सूर्यवीर्य पडलें ग्रीवेवरी ॥ तेथें सुग्रीव जन्मला ते अवसरीं ॥ विरिंचि पातला झडकरी ॥ तों पुत्र नारी जाहला असे ॥७०॥
मग तेणें प्रार्थोनि पार्वती ॥ उःशाप मागे पुत्राप्रती ॥ कामिनीभाव हरोनि मागुती ॥ पुत्र केला पूर्ववत ॥७१॥
दोघे पौत्र आणि सुत ॥ घेवोनि चालिला पद्मजात ॥ मग मृत्युलोकीं अद्भुत ॥ किष्किंधा नगर रचियेलें ॥७२॥
धाकुटा सुग्रीव वडील वाळी ॥ ऋक्षरजा घेऊनि ते काळीं ॥ किष्किंधाराज्य भूमंडळीं ॥ केलें तेणें बहुकाळ ॥७३॥
वाळी सुग्रीवासी तत्वतां ॥ ऋक्षरजा मातापिता ॥ पुढें वाळीस देऊन राज्यार्था ॥ धरिलें छत्र सुमुहूर्तें ॥७४॥
करोनियां योगसाधन ॥ ऋक्षरजा पावला ब्रह्मसदन ॥ पुढें वाळी सुग्रीव दोघेजण ॥ बंधु समान सारिखे ॥७५॥
इंद्रे वाळीस विजयमाळ ॥ दीधली म्हणोनि तो सबळ ॥ समरीं शत्रु होय निर्बळ ॥ वाळीप्रताप देखतां ॥७६॥
सूर्यें सुग्रीव करीं धरिला ॥ आणोन माझे हाती दीधला ॥ तूं सांभाळीं यासी दयाळा ॥ म्हणोनियां प्रार्थिलें ॥७७॥
सुग्रीव आणि वाळीमध्यें ॥ वैर लागलें राज्यसंबंधें ॥ पुढें वाळी सुग्रीवासि क्रोधें ॥ वधावयासी धांविन्नला ॥७८॥
सुग्रीवाची स्त्री रुमा रूपवंत ॥ वाळीनें घातली घरांत ॥ सुग्रीवें धरिला ऋष्यमूक पर्वत ॥ युद्ध होत षण्मासां ॥७९॥
माझी सूर्यें घेतली भाक ॥ तूं सुग्रीवाची पाठी राख ॥ ऐसें ऐकतां अयोध्यानायक ॥ काय बोलता जाहला ॥८०॥
हनुमंता भाक घे पूर्ण ॥ मज अत्यंत प्रिय सूर्यनंदन ॥ सत्वर आणि बोलावून ॥ भेटीस मन उताविळ ॥८१॥
तयाचा शत्रु वधोन ॥ त्यासी देईल छत्र सिंहासन ॥ याउपरी जानकी चिद्रत्र ॥ शोधूनि काढूं साक्षेपें ॥८२॥
ऐसें बोलतां जनकजामात ॥ तेथून उडाला हनुमंत ॥ येऊनि सुग्रीवास सांगत ॥ भाग्य अद्भुत उदेलें ॥८३॥
सीतावियोगें दुःखी रघुराज ॥ रुमावियोगें दुःखी तूं सहज ॥ तरी एकमेकाचें पूर्ण काज ॥ करा आतां परस्परें ॥८४॥
एकोनि मारुतीचें वचन ॥ आनंदें नाचे सूर्यनंदन ॥ हनुमंतातें आलिंगून ॥ पाठी हातें थोपटी ॥८५॥
रघुनाथप्राप्तीसी तत्वतां ॥ तूं सद्रुरु होय हनुमंता ॥ उतराई काय होऊं आतां ॥ उपकार तत्वतां न विसरें ॥८६॥
दशरथामज रघुपति ॥ त्याची किर्ति पूर्वीं ऐकिली होती ॥ पंचवटीस करोनि वस्ती ॥ पिशिताशन मारिले ॥८७॥
असो घेऊन वानरांचे भार ॥ नळ नीळ जांबुवंत वीर ॥ सुग्रीव आला जेथें रघुवीर ॥ त्रिभुवनसुंदर देखिला ॥८८॥
कोट्यानुकोटी मीनकेतन ॥ ज्यावरून सांडावे ओंवाळून ॥ तमालनीळ स्वरूप सगुण ॥ सुग्रीवें नेत्रीं विलोकिला ॥८९॥
लोटांगण घाली सुग्रीव ॥ नळ नीळादि वानर सर्व ॥ ऐसें देखोनि सीताधव ॥ पुढें धांवत भेटावया ॥९०॥
धरोनियां दोनी कर ॥ उठविला स्वयें भानुकुमर ॥ हृदयीं धरितां रघुवीर ॥ सुख अपार सुग्रीवा ॥९१॥
अत्यंत जाहला क्षुधातुर ॥ तया भेटला क्षीरसागर ॥ कीं दरिद्रियासी अपार ॥ द्रव्य घरीं सांपडलें ॥९२॥
कीं आळशाचें गृह शोधित ॥ कल्पवृक्ष आला अकस्मात ॥ की चुकलें बाळक भेटत ॥ जननीयेसी प्रीतीनें ॥९३॥
कीं तृषाक्रांत पडिला वनीं ॥ त्यापुढें लोटे मंदाकिनी ॥ तैसा सुग्रीवाचे मनीं ॥ ब्रह्मानंद उचंबळला ॥९४॥
जीव शिव एक भाव ॥ तैसें भेटीचें वैभव ॥ तेव्हां विमानारूढ देव ॥ सुमनसंभार वर्षती ॥९५॥
नळ नीळ जांबुवंत ॥ आणिक वानर समस्त ॥ तयांसी रघूत्तम आलिंगित ॥ आनंद गगनीं न समाये ॥९६॥
हनुमंतें तये वेळे ॥ पसरिले वृक्षडाहाळे ॥ मध्यें अग्नीसि साक्ष ठेविलें ॥ दोहींकडे बैसविले दोघेजण ॥९७॥
सुग्रीव आणि रघुनाथ ॥ उभयतांस म्हणे हनुमंत ॥ एकमेकांचा कायार्थ ॥ साह्य होऊनि साधावा ॥९८॥
रघुवीर म्हणे राज्य आणि दारा ॥ सोडवूनि देतों रविकुमरा ॥ हा माझा निर्धार खरा ॥ उदयीकचि पहाल ॥९९॥
अर्कज म्हणे जेणें नेली सीता ॥ त्यासी संहारून तत्वतां ॥ अयोध्येसी नेईन रघुनाथा ॥ मंगळभगिनीसहित पैं ॥१००॥
अध्याय सतरावा – श्लोक १०१ ते १५०
ऐसें ऐकतां उत्तर ॥ भुभुःकारें गर्जती वानर ॥ तेणें नांदें अंबर ॥ दणाणलें ते समयीं ॥१॥
सुग्रीव म्हणे रघुनंदना ॥ कालचि एक सुंदर ललना ॥ राक्षस घेऊन गेला जाणा ॥ निराळमार्गें त्वरेनें ॥२॥
आम्ही समस्त देखिली नयनीं ॥ आक्रंदत करुणावचनीं ॥ म्हणे रामा धांव निर्वाणीं ॥ चापपाणि करुणाकरा ॥३॥
क्षणभरि म्हणे सौमित्रा ॥ धांव धांव परम पवित्रा ॥ मागुती म्हणे स्मरारिमित्रा ॥ राजीवनेत्रा धांव वेगीं ॥४॥
तिनें उत्तरीय वस्त्र फाडोनी ॥ आभरणें टाकिलीं बांधोनी ॥ आम्हीं तीं ठेविलीं जतन करूनि ॥ राम ऐकोनि विस्मित ॥५॥
म्हणे नवल सांगती वानर ॥ सत्वर आणिले अलंकार ॥ घेऊनि आला वायुकुमर ॥ देत रघुवीराकरीं तेव्हां ॥६॥
तंव लवलाहें ग्रंथि सोडित ॥ आभरणें ओळखिलीं समस्त ॥ अहा प्रिये म्हणोनि रघुनाथ ॥ टाकी शरीर धरणीवरी ॥७॥
हृदयीं धरोनि अलंकार ॥ शोकार्णवीं पडला रघुवीर ॥ सद्रद होती समस्त वानर ॥ नयनीं नीर लोटलें ॥८॥
आठवोनी सीतेचे गुण ॥ विलाप करी रघुनंदन ॥ धांवोनियां लक्ष्मण ॥ धरी चरण रघुपतीचे ॥९॥
सौमित्रासी म्हणे रघुवीर ॥ सखया ओळखें अलंकार ॥ राम म्हणे निरंतर ॥ जनकजा आंगीं होते ते ॥११०॥
सौमित्रें अलंकार घेऊनि ॥ सादर होऊनि पाहे नयनीं ॥ म्हणे हीं नेपुरें सीतेचे चरणीं ॥ ओळखलीं म्यां साच पैं ॥११॥
नेपुरें ओळखिली साचार ॥ वरकड नेणें मी अलंकार ॥ राम म्हणे निरंतर ॥ जनकात्मजा लेत होती ॥१२॥
सौमित्र म्हणे सीता माउली ॥ म्यां कधीं नाहीं विलोकिली ॥ त्रिकाळ नमनाचे वेळीं ॥ नेपुरें चरणीं देखिली म्यां ॥१३॥
ऐसें बोलतां लक्ष्मण ॥ आनंदला रघुनंदन ॥ म्हणे बा रे तूं दिव्य रत्न ॥ वैराग्यवैरागरींचें ॥१४॥
तूं भक्तसरोवरींचा राजहंस ॥ कीं ज्ञानमुक्ताफळमांदुस ॥ कीं शत्रुविपिनहुताश ॥ सदा निर्दोष सूर्य जैसा ॥१५॥
सुग्रीव म्हणे रविकुळमंडणा ॥ जरी जानकी तुज भेटवींना ॥ तरी मी भोगीन यमयातना ॥ कल्पपर्यंत निर्धारें ॥१६॥
नळ नीळ जांबुवंत ॥ माझे प्रधान जगविख्यात ॥ भूगोल हा क्षण न लागत ॥ उचलोनि घालिती पालथा ॥१७॥
आतां रघुपति तुझी आण ॥ स्वर्ग मृत्यु पाताळ शोधून ॥ जानकी आणीन हें प्रमाण ॥ सत्य सत्य त्रिवाचा ॥१८॥
मग बोले मखपाळण ॥ तुज तारा राज्य दिधल्यावांचून ॥ सीताशुद्धि न करीं आण ॥ श्रावणारीची जाण पां ॥१९॥
तुझें कार्य न होतां आधीं ॥ कदा न करीं मी सीताशुद्धि ॥ ही माझी प्रतिज्ञा त्रिशुद्धि ॥ ती काळत्रयीं टळेना ॥१२०॥
गुरुकृपेंवीण ज्ञान ॥ कीं आवडीविण भजन ॥ कीं प्रेमाविण कीर्तन ॥ स्नानेंविण अनुष्ठान जैसें ॥२१॥
कीं अतिथीविण भोजन ॥ कीं वीरश्रीविण रण ॥ कीं विप्र जैसा विद्येविण ॥ सर्व जन निंदिती ॥२२॥
तैसें तुझें कार्य न होतां ॥ सीताशुद्धि न घें सर्वथा ॥ ऐसें बोलतां रघुनाथा ॥ वीरश्री आंगीं दाटली ॥२३॥
चढविला चापासी गुण ॥ म्हणे बोलावी शक्रनंदन ॥ सुग्रीव धांवोनि धरी चरण ॥ कर जोडोनि विनवित ॥२४॥
म्हणे वाळीचा मार अनिवार ॥ आपण युद्ध न करावें समोर ॥ अकस्मात टाकिजे शर ॥ तरी संहार होय पैं ॥२५॥
मंगळजननी जामात ॥ सुग्रीवासी पुसे वृत्तांत ॥ वाळीसी तुज वैर अद्भुत ॥ काय कारण पडावया ॥२६॥
सुग्रीव सांगे पूर्व वृत्तांत ॥ म्हैसासुर नामें दैत्य अद्भुत ॥ त्याचा दुंदुभि वीर्यजात ॥ परम बलिष्ठ जन्मला ॥२७॥
महा उन्मत्त मद्यपानी ॥ कलह माजवावया हिंडे वनीं ॥ परी त्यासी समरांगणीं ॥ युद्धा कोणी भेटेना ॥२८॥
मग दैत्य गेला यमाजवळी ॥ म्हणे मजसीं मांडी युद्धफळी ॥ येरू म्हणे किष्किंधेसीं वाळी ॥ त्याजवळी जाय वेगीं ॥२९॥
ऐकोनि आला किष्किंधेजवळी ॥ जैसा मूषक निघे व्याळबिळीं ॥ कीं व्याघ्राची पहावया जाळी ॥ जंबुक जैसा पातला ॥१३०॥
दैत्य हांक फोडी तयेवेळीं ॥ ऐकतां धांविन्नला वीर वाळी ॥ जैसा मृगेंद्र कव घाली ॥ मातंग दुरी देखतां ॥३१॥
शत योजनें शरीर विशाळ ॥ वाळीनें पदीं धरिला तात्काळ ॥ भूमीवरी आपटिला सबळ ॥ भूमंडळ दणाणिलें ॥३२॥
कायेंतून गेला प्राण ॥ मग प्रेत त्याचें परम पवित्रा ॥ भवंडोन ॥ रागें दिधलें भिरकावून ॥ ऋष्यमूक पर्वतावरी ॥३३॥
शतयोजनें कलेवर ॥ ऋषीचें आश्रम मोडले समग्र ॥ तेथें मुख्य मातंग ऋषीश्र्वर ॥ तेणें शाप दीधला ॥३४॥
या पर्वता स्पर्शतां शक्रनंदन ॥ तात्काळ जाईल त्याचा प्राण ॥ दुंदुभीचें प्रेत जाण ॥ पडलें आहे अद्यापि ॥३५॥
मग मयासुर दुंदुभीचा सुत ॥ पितृसूड घ्यावया त्वरित ॥ पतंग अग्नीस मागत ॥ सूड खांडववनाचा ॥३६॥
सर्पाचा सूड समूळभं ॥ सुपर्णासी मागे अळी ॥ तैसा मयासुर ते काळीं ॥ बाहे वाळीस युद्धातें ॥३७॥
शक्रसुत धांविन्नला त्वरित ॥ जैसे पर्वतावर वज्र पडत ॥ तैसा मयासुर मुष्टिघात ॥ देतां वर्मित रक्तासी ॥३८॥
पाताळविवरद्वारें ॥ मयासुर पळाला त्वरें ॥ त्याचे पाठीमागें शक्रकुमारें ॥ धांव घेतली पाताळा ॥३९॥
विवरद्वारीं मी रक्षण ॥ राघवा बैसलों बहुत दिन ॥ तों यक्ष गंधर्व मिळून ॥ किष्किंधा घेऊं धांविन्नले ॥४०॥
रायाविण कोण राखे पुरी ॥ धाकें दुर्ग ओलांडिले वानरीं ॥ प्रधान प्रजा ते अवसरीं ॥ मज सांगती गाऱ्हाणें ॥४१॥
मग विवरमुखीं ठेविला पर्वत ॥ किष्किंधेस पातलों त्वरित ॥ शत्रु आटोनि समस्त ॥ प्रजा सुखी राखिल्या ॥४२॥
विंशति मासपर्यंत ॥ वाळी विवरीं जाहला गुप्त ॥ मग प्रधान प्रजा समस्त ॥ म्हणती शक्रसुत निमाला ॥४३॥
सकळीं आग्रह करून बळें ॥ राजछत्र मज दिधलें ॥ तों मयाचें शिर घेऊनि ते वेळे ॥ वाळी वीर पातला ॥४४॥
वीस मास तो निराहार ॥ दृष्टीं न दिसे विवरद्वार ॥ परम उतरला मुखचंद्र ॥ घाबरा वीर जाहला ॥४५॥
उगवला असतां उष्णकर ॥ किंचित् दिसों लागलें द्वार ॥ मग नखाग्रेंच नग समग्र ॥ उलथोनियां पाडिला ॥४६॥
हर्षें गर्जना केली थोर ॥ तेणें नांदावलें अंबर ॥ परी मजलागीं चिंता अपार ॥ बहु जाहली ते काळीं ॥४७॥
म्हणे बंधु दैत्यांनीं मारिला ॥ घाबरा किष्किंधेसी पातला ॥ तों मज राज्यपदीं देखिलें डोळां ॥ परम क्षोभला ते काळीं ॥४८॥
गुरु त्यजिजे ज्ञानहीन ॥ प्रीतीविणें मित्रजन ॥ ऐसें बोलोनि शक्रनंदन ॥ शस्त्र घेवोनि धांविन्नला ॥४९॥
मग हे नळ नीळ जांबुवंत ॥ प्राणसखा माझा हनुमंत ॥ मज घेऊन पळाले त्वरित ॥ ठाव निश्र्चित नेदी कोणी ॥१५०॥
अध्याय सतरावा – श्लोक १५१ ते २१५
हिरोनि घेतली बळेंचि दारा ॥ नित्य येऊनि करी मारा ॥ मग ऋष्यमूकपर्वतीं सीतावरा ॥ केला थारा आम्ही येथें ॥५१॥
वाळीस असे येथें शाप ॥ यालागीं राहों सुखरूप ॥ सामासां युद्ध अमूप ॥ दोघांसी होत रघुत्तमा ॥५२॥
आम्हां दोघां समान बळ ॥ परी त्याचे गळां विजयमाळ ॥ तेणें त्याचा प्रताप सबळ ॥ शत्रूंसी पळ सुटतसे ॥५३॥
विकट विषम ताल सात ॥ एकेच बाणें जो छेदी निमिषांत ॥ त्याचे हातें वाळीस मृत्य ॥ भविष्य पूर्वीं केलें हें ॥५४॥
ऐसें बोलतां सूर्यसुत ॥ धनुष्य योजी अवनिजाकांत ॥ अर्धचंद्र बाण त्वरित ॥ आकर्णवरी ओढिला ॥५५॥
मांडी दृढ देहुडें ठाण ॥ पाठीसी उभा लक्ष्मण ॥ त्याचा चरणांगुष्ठ रघुनंदन ॥ पायांखालीं रगडीत ॥५६॥
दडपितां शेषचरणांगुष्ठ ॥ सप्तही ताड जाहले नीट ॥ एकाचि बाणें सपाट ॥ सातही केले राघवें ॥५७॥
सात ताड शेषपृष्ठीवरी ॥ यालागीं निटावले झडकरी ॥ तों दुंदुभीचें प्रेत ते अवसरीं ॥ मित्रसुतें दाखविलें ॥५८॥
हें जो उचलील पुरुषार्थी ॥ वाळीचा मृत्य त्याचे हातीं ॥ चरणांगुष्ठें रघुपति ॥ प्रत ढकली तेधवां ॥५९॥
तेंही तृणप्राय उडोन ॥ पडिलें दिगंतरीं जाण ॥ अद्भुत प्रताप देखोन ॥ सुग्रीव चरणीं लागला ॥१६०॥
मग म्हणे चापपाणी ॥ सुग्रीवा तूं किष्किंधेसी जाऊनि ॥ वाळीतें पाचारूनि आणीं ॥ समरांगणीं युद्धातें ॥६१॥
ऐसें ऐकोनि यथार्थ ॥ सुग्रीवासी आवेश बहुत ॥ म्हणे त्यासी वधील हा निश्र्चित ॥ यदर्थीं संशय असेना ॥६२॥
कमलदलाक्ष कृपाघन ॥ वर्षे स्वानंदामृत जीवन ॥ तें कर्णद्वारें सेवून ॥ सूर्यसुत तृप्त जाहला ॥६३॥
रामचंद्रें अमृताबिंदु टाकिले ॥ तेणें सुग्रीवकर्णचकोर धाले ॥ कीं ते कर्णयाचकतृप्त जाहले ॥ श्रीरामवचननिधानें ॥६४॥
मग तो घासरमणीचा सुत ॥ दशकंठरिपूस विनवित ॥ म्हणे विषकंठवंद्या एक हेत ॥ पूर्ण माझा करीं कां ॥६५॥
तरी अकस्मात टाकोनि बाण ॥ घ्यावा जी वाळीचा प्राण ॥ अवश्य म्हणे जगन्मोहन ॥ भक्त वचनपाळक जो ॥६६॥
मग किष्किंधेसमीप सूर्यकुमर ॥ करीत थोर भुभुःकार ॥ दणाणिलें अवघे नगर ॥ इंद्रपुत्र दचकला ॥६७॥
गळां घालोनि विजयमाळ ॥ वेगीं धांविन्नला वाळी सबळ ॥ म्हणे अरीचा आजि थोर कल्लोळ ॥ कोण साह्य जाहला असे ॥६८॥
तारा म्हणे स्वामी परियेसीं ॥ अंगद गेला होता पारधीसी ॥ तेथें बोलत होते ऋषी ॥ राम सुग्रीवा साह्य जाहला ॥६९॥
तरी राजेंद्रा अवधारा ॥ आपण न जावें समरा ॥ म्हणोन चरणीं लागली तारा ॥ परी शक्रकुमर न माने तें ॥१७०॥
ऐकोनि कुंजराचें गर्जन ॥ कैसा उगा राहे पंचानन ॥ मृग बळेंचि आला चालोन ॥ मग शार्दुळ कैसा स्थिरावे ॥७१॥
शुष्क काननीं प्रळयाग्नी ॥ कैसा राहील शांति धरून ॥ असो सहस्राक्षनंदन ॥ तारेप्रति बोलिला ॥७२॥
म्हणे प्राणप्रिये परियेसीं ॥ षण्मासां येतो युद्धासी ॥ आजि आला तिसरे दिवशीं ॥ उल्हासेंसी गर्जत ॥७३॥
घायीं शरीर त्याचें जर्जर ॥ तैसें माझेंही जाहलें चूर ॥ त्यासी साह्य वायुकुमर ॥ तेणें वीर आणिला कोणी ॥७४॥
तरी तारे तूं आणि अंगद ॥ सुखें भोगा राज्यपद ॥ आजि सुग्रीवाचा करीन वध ॥ तरीच येईन माघारा ॥७५॥
नाहीं तरी भेठ हेचि ॥ बोलोन वाळी उठे तैसाचि ॥ जैसी उडी पंचाननाची ॥ मातंगासी लक्षोनियां ॥७६॥
जैसा पर्वतावरी पर्वत पडला ॥ तैसा सुग्रीवावरी आदळला ॥ आवेशें झगडती ते वेळां ॥ कांपों लागली धरित्री ॥७७॥
मल्लयुद्ध होता अनिवार ॥ गुप्त पाहे अवनिजावर ॥ तों दोघे सारिखे दिसती वीर ॥ कोणावरी शर टाकावा ॥७८॥
मारुति म्हणे अयोध्यापति ॥ हे दोघे एकसारिखे दिसती ॥ मग सुमनहार त्वरितगती ॥ समीरसुतें गुंफिला ॥७९॥
सुग्रीवाचे गळां घालीं ते क्षणीं ॥ विलोकित कैवल्यदानी ॥ दोघे हांक देत गगनीं ॥ प्रतिध्वनी उठताती ॥१८०॥
वज्राऐसे कठोर ॥ हाणिती तेव्हां मुष्टिप्रहार ॥ भूगोळ कांपत समग्र ॥ दणाणित पाताळें ॥८१॥
शत योजनें झाडें उपडोनि ॥ निजबळें घालिती उचलोनि ॥ उसळें तरू धांवती गगनीं ॥ विमानें पळविती देव पैं ॥८२॥
चक्राकार फिरविती पर्वत ॥ न कळतां टाकिती अकस्मात ॥ क्षणक्षणां भूकंप होत ॥ ग्रीवा सरसावी भोगींद्र ॥८३॥
हृदयीं समर्पित वज्रमुष्टी ॥ तेणें उडुगणांची होत वृष्टी ॥ गगनीं देवांचियां थाटी ॥ युद्ध दृष्टीं विलोकिती ॥८४॥
असो सहस्राक्षाचा सुत ॥ सुग्रीवासी हाणी मुष्टिघात ॥ कासावीस सूर्यसुत ॥ मागें पाहत रामाकडे ॥८५॥
वीर सांपडतां रणमंडळीं ॥ बंधूची वाट पाहे ते वेळीं ॥ तैसा सुग्रीव हृदयकमळीं ॥ दीनबंधूतें आठवी ॥८६॥
म्हो कां न सरे माझा भोग ॥ कृपा न करी अवनिजारंग ॥ जो विषकंठहृदयपद्मभृंग ॥ दशकंठदर्पदमन जो ॥८७॥
असो इकडे कौसल्यानंदन ॥ तूणीरांतून काढी दिव्य बाण ॥ जैसी कल्पांत मेघांतून ॥ चपळा बाहेर निघे पैं ॥८८॥
धनुष्यावरी लावून बाण ॥ लक्ष साधिलें दुरोन ॥ वाळीचे हृदयीं येऊन ॥ अकस्मात खडतरला ॥८९॥
बाण लागला सतेज ॥ जैसी गिरिवरी पडे वीज ॥ कीं काद्रवेय देखतां अरुणानुज ॥ येऊन झडपी जैसा कां ॥१९०॥
कीं अभाग्यावरी धाड पडे ॥ राहुमुखीं शशी सांपडे ॥ कीं तपस्वियावरी सांकडें ॥ व्यसन नसतेंचि आदळे ॥९१॥
कीं तृतीयनेत्रींचा अग्न ॥ मन्मथावरी पडे येऊन ॥ तैसा वाळीचे हृदयीं बाण ॥ एकाएकीं संचरला ॥९२॥
महावृक्ष उन्मळिला ॥ कीं पर्वत भूमीवरी आदळला ॥ तैसा वाळीनें देह टाकिला ॥ भूमंडळीं ते काळीं ॥९३॥
वाळीचा देहांत जाणोनी ॥ जवळी आला चापपाणी ॥ इंद्रतनुज ते क्षणीं ॥ काय बोलता जाहला ॥९४॥
तूं क्षत्रिय एकपत्नीव्रती ॥ दुसरी वरिली कां अपकीर्ति ॥ अन्याय नसतां रघुपती ॥ बाण कां व्यर्थ टाकिला ॥९५॥
तूं सत्यवचनी यशवंत ॥ महाप्रतापी रणपंडित ॥ तुझी अपकीर्ति त्रिभुवनांत ॥ जाहली सत्य राघवेशा ॥९६॥
न हटकितां टाकिला शर ॥ मग बोले जानकीवर ॥ मर्कटा तूं केवळ वनचर ॥ तुज कासया हटकावें ॥९७॥
वीर असेल त्यासि हटकावें ॥ वनचरांसी गुप्तचि वधावें ॥ पारधियें मृग साधावे ॥ पाचारावें कासया ॥९८॥
तूं परम अन्यायी वानर ॥ बंधुस्त्रीअभिलाषी अनाचार ॥ म्यां दुष्ट दंडावया अवतार ॥ घेतला असे मर्कटा ॥९९॥
ऐसें ऐकतां ते काळीं ॥ हृदयीं सद्रद जाहला वाळी ॥ म्हणे मी पावन झालों ये वेळीं ॥ तुझेनि हस्तें राघवा ॥२००॥
थोर सुकृताचे पर्वत ॥ दृष्टीभरी देखिला रघुनाथ ॥ माझें सार्थक झालें यथार्थ ॥ नाहीं अंत निजभाग्या ॥१॥
येच मार्गीं जनकनंदिनी ॥ दश्ग्रीव गेला घेउनी ॥ मी त्यासी आणितों बांधोनी ॥ एक क्षण न लागतां ॥२॥
कक्षेमाजीं दाटून ॥ चतुःसमुद्रीं केलें स्नान ॥ पालखावरी आणोन ॥ अंगदाच्या बांधिला ॥३॥
मग पौलस्तीनें भिक्षा मागून ॥ नेला दशकंठ सोडवून ॥ त्या मशकाचा पाड कोण ॥ काय उशीर आणावया ॥४॥
माझें कर्म परम बळी ॥ तुझी सेवा नाहीं घडली ॥ राजीववाक्ष ते वेळीं ॥ स्नेहाळपणें बोलिला ॥५॥
तुझे हृदयींचा उपटोनि बाण ॥ आतां तुज सावध करीन ॥ मग म्हणे इंद्रनंदन ॥ ऐसें मरण पुढें नये ॥६॥
तुझेंनि हातें देहांत ॥ तूं दृष्टीपुढें रघुनाथ ॥ ऐसें बोलतां शक्रसुत ॥ सुग्रीव जवळी पातला ॥७॥
नेत्रीं स्रवती जळबिंदु ॥ उचंबळला शोकसिंधु ॥ मग वाळीनें तो कनिष्ठबंधु ॥ प्रीतीनें जवळी बैसविला ॥८॥
काढोनियां विजयमाळा ॥ घातली सुग्रीवाचे गळां ॥ म्हणे धन्य धन्य अनुजा वेल्हाळा ॥ दृष्टीं दाविला श्रीराम ॥९॥
धन्य धन्य तुझें वैर ॥ अंतीं दाविला रघुवीर ॥ वैर नव्हे हा स्नेह थोर ॥ मजलागीं तुवां केला ॥२१०॥
आतां रघुनाथसेवा प्रीतीं ॥ तुम्ही करावी अहोरातीं ॥ साह्य होऊनि सर्वाथीं ॥ सीतासती सोडविजे ॥११॥
ऐसें शक्रतनुज बोलोन ॥ विलोकिलें राघवध्यान ॥ तात्काळ देह सोडून ॥ वाळी जाहला विदेही ॥१२॥
विष्णुदूत येऊन ॥ नेला विमानीं बैसवून ॥ याउपरी तारेचें समाधान ॥ रघुनंदन करील पैं ॥१३॥
ते सुरस कथा अपार ॥ संतीं परिसावी सादर ॥ ब्रह्मानंद श्रीधरवर ॥ अभंग चरित्र वर्णील हें ॥१४॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मिकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥
सप्तदशाध्याय गोड हा ॥२१५॥
ओंवीसंख्या ॥२१५॥
॥श्रीरामचंद्रापर्णमस्तु॥
श्रीरामविजय – अध्याय १८ वा
अखिलरघुनाथगुणसमुद्र ॥ रामउपासक तेथें जळचर ॥ ब्रह्मानंदें क्रीडती साचार ॥ प्रेमबळें मातोनियां ॥१||
स्वानंदाचे उमाळे देती ॥ सारासारविचारें तळपती ॥ जीवनावांचोनि गति ॥ दुजी नसे तयांतें ॥२॥
अविद्याविपिन शुष्क बहुत ॥ कांहींच वासना न करी तेथ ॥ नंदनवनींचा मिलिंद सत्य ॥ अर्कींपुष्पीं बैसेना ॥३॥
जो करी सुधारसपान ॥ तो कंटाळे देखोनि वमन ॥ जेणें आत्मशयनीं केलें शयन ॥ तो भवकानन कां सेवी ॥४॥कल्पद्रुम ज्याचे अंगणीं ॥ नित्य सुरभी दुभे सदनीं ॥ तो तृणबीज काढोनी ॥ कदाकाळीं भक्षीना ॥५॥
प्रारब्धयोगें वावरे शरीर ॥ ते विषयीं न धरिती आदर ॥ तैसे रघुवीर भजनीं सादर ॥ हेंही नेणती कदा ते ॥६॥
सतरावे अध्यायी गतकथार्थ ॥ श्रीरामें मारिला शक्रसुत ॥ सुग्रीव उसां मांडी देत ॥ देहांतसमयीं वाळीच्या ॥७॥
तों अंगदसमवेत तारा सती ॥ सत्वर पातली जेथें पति ॥ मग म्हणे अयोध्यापति ॥ काय ऐसें केलें तुवां ॥८॥
आतां टाकोनि एक बाण ॥ राघवा घेई माझा प्राण ॥ मी पतिसमागमें जाईन ॥ काय वांचोनि व्यर्थ आतां ॥९॥
कवळोनि वाळीचें प्रेत ॥ तारा अत्यंत शोक करीत ॥ ऐसें जाणोनि जनकजामात ॥ काय बोले तें ऐका ॥१०॥
कोण्या अर्थालागीं देख ॥ तारे तूं करिशी शोक ॥ येरी म्हणे पतिवियोगपावक ॥ तेणें दग्ध जाहल्यें मी ॥११॥
ताटिकांतक म्हणे ते काळीं ॥ कलेवराचें नाम वाळी ॥ तरी तें पडलें तुजजंवळी ॥ जैसें तैसें संचलें ॥१२॥
ज्यालागीं शोक करिसी बहुत ॥ तरी तें पडलें वाळीचें प्रेत ॥ येरी म्हणे हृदयस्थ ॥ आत्मा गेला निघोनियां ॥१३॥
मग बोले अयोध्याविहारी ॥ तूं काय आत्म्याची अंतुरी ॥ कीं शरीराची निर्धारीं ॥ सांगें मज विचारोनि ॥१४॥
शरीर तंव नाशिवंत ॥ आत्मा अविनाश शाश्र्वत ॥ तरी शोक करावा किमर्थ ॥ पाहें बरवें विचारोनि ॥१५॥
जैसा घटीं आणि रांजणीं ॥ एक बिंबला वासरमणी ॥ तैसा स्त्रीपुरुष अभिधानीं ॥ आत्मा एक अव्यंग ॥१६॥
घट मठ मोडितां निःशेष ॥ जेवीं न मोडेचि आकाश ॥ कीं तरंग मोडतां सागरास ॥ नाश नसे सहसाही ॥१७॥
मायामय लटिका खेळ ॥ जैसें नसतां दिसे मृगजळ ॥ कीं गंधर्वनगर केवळ ॥ मिथ्या भास आभासे ॥१८॥
सुधापानी स्वर्गी असती ॥ तेही नाश पावती कल्पांतीं ॥ जें जें दिसे आकाररीतीं ॥ नाश निश्र्चितीं असे तेथें ॥१९॥
भग्नपात्रीचें गेलें नीर ॥ माजी बिंबला राहिणीवर ॥ तो न दिसे म्हणोनि अपार ॥ शोक करी अज्ञानी ॥२०॥
मळे पिकवीन अपार ॥ यालागीं इच्छी रोहिणीनीर ॥ तें अदृश्य होतां साचार ॥ शोक करिती मूर्खत्वें ॥२१॥
सकळ पिंडांसमवेत ॥ ब्रह्मांड अवघें मिथ्याभूत ॥ आत्मा अक्षय शाश्र्वत ॥ शोक किमर्थ करिसी तूं ॥२२॥
ऐशीं रावणारीचीं वचनें ॥ अमृताहून गोड गहनें ॥ कीं बोधसमुद्रींचीं चिद्रत्नें ॥ तारेलागीं दीधलीं ॥।२३॥
कीं तीं विश्रांतीची मंदिरें ॥ कीं अनुभवभींचीं नक्षत्रें ॥ कीं स्वानंदाचीं पात्रें ॥ मुखावरी उचंबळती ॥२४॥
कीं रामवचन अगस्ति थोर ॥ शोषिला तिचा शोकसागर ॥ कीं वचनरूपें दिनकर ॥ अज्ञानतिमिरनाशक ॥२५॥
मदनारीमित्राचे चरण ॥ तारेनें धरिले प्रीतीकरून ॥ श्र्वासोच्छ्वास टाकून ॥ तटस्थरूपें राहिली ॥२६॥
श्रीराम म्हणे तारेलागून ॥ माझें वचन मानीं प्रमाण ॥ सुग्रीवासी माळ घालून ॥ सुखेंकरून वर्तावें ॥२७॥
तारा म्हणे चापपाणी ॥ हे वेदविरुध्द दिसे करणी ॥ मग म्हणे कैवल्यदानी ॥ वचन मानीं माझें हें ॥२८॥
तूं पतिव्रतांमाजीं विख्यात ॥ तारे होशी यथार्थ ॥ अघटित घडवी रघुनाथ ॥ महिमा अद्भुत जयाचा ॥२९॥
देवाचें अघटित आचरण ॥ तें मानव करूं म्हणती आपण ॥ तरी तें नरकासी कारण ॥ होईल निश्र्चयें जाण पां ॥३०॥
अघटित घडवी रघुनंदन ॥ स्तंभाविण राहिलें गगन ॥ उदकावरी पृथ्वी संपूर्ण ॥ न बुडे सहसाही ॥३१॥
त्याचें कर्तृत्व करिती इतर ॥ तरी अनर्थासी नाहीं पार ॥ स्वेच्छा वर्ते सर्वेश्र्वर ॥ नव्हे म्हणे कोण त्यातें ॥३२॥
यावरी उत्तरक्रिया समस्त ॥ वाळीची करी सूर्यसुत ॥ अंगदावरी रघुनाथ ॥ प्रीति अत्यंत करीत पैं ॥३३॥
असो ते तारा सुंदरी ॥ रामें बोधिली ऐशियापरी ॥ सुग्रीवासी दिधली निर्धारीं ॥ शेसपाट भरोनियां ॥३४॥
यावरी तारेनें माळ ॥ सुग्रीवासी घातली तात्काळ ॥ जेणें प्रसन्न होय तमालनीळ ॥ आचरण तेंचि उत्तम ॥३५॥
सकल कपि जयजयकारें ॥ गर्जना करिती लहान थोरें ॥ नभ नादावलें भुभुःकारें ॥ महागजरें दुमदुमत ॥३६॥
राघव म्हणे सुग्रीवास ॥ आम्ही येथें राहिलों चार मास ॥ तुम्ही भोगोनि राज्यविलास ॥ सत्वर परतोनि येइंजे ॥३७॥
अर्कज म्हणे रघुनाथा ॥ आपण किष्किंधेसी चलावे आतां ॥ श्रीराम म्हणे माझिया भरता ॥ कारणें मी व्रतस्थ ॥३८॥
माझिया जिवालागाविण ॥ न करी मी मंगळस्नान ॥ आठवोनि भरताचे गुण ॥ रघुनंदन गहिंवरला ॥३९॥
मी चित्रकूटींहूनि निघतां ॥ भरतासि जाहली जे अवस्था ॥ ते सुग्रीवा नये सांगतां ॥ धीर चित्ता न धरवे ॥४०॥
जैसें बाळक परदेशीं ॥ माता टाकोनि जाय तयासी ॥ मजविणें माझ्या भरतासी ॥ तैसें जाहलें असेल ॥४१॥
सांगतां भरताचे गुण ॥ सद्रद जाहला रघुनंदन ॥ सुग्रीव धांवोनि धरी चरण ॥ लक्ष्मणही गहिंवरला ॥४२॥
असो याउपरी राजीवनेत्र ॥ बोलतां जाहला नीरदगात्र ॥ म्हणे सुग्रीवावरी धरीं छत्र । सौमित्रा सत्वर जाऊनियां ॥४३॥
रघुपतीचे चरणांबुज ॥ वंदी तेव्हां सुमित्रातनुज ॥ आशीर्वाद देत भरताग्रज ॥ विजयी होई सर्वदा ॥४४॥
मग सौमित्रें जावोनि सत्वर ॥ सुग्रीवावरी धरिलें छत्र ॥ अमात्यपद पवित्र ॥ वाळीपुत्रासी दीधलें ॥४५॥
सवेंच परतोन लक्ष्मण ॥ आला जेथें जानकीजीवन ॥ जवळी उभा वायुनंदन ॥ कर जोडोनि सर्वदा ॥४६॥
किष्किंधेसी नित्य जाऊन ॥ राघवापाशीं येईं परतोन ॥ तों चातुर्मास लोटले पूर्ण ॥ सुग्रीवासी स्मरण नव्हेचि ॥४७॥
देखोनियां शरत्काळ ॥ बोलता झाला तमालनीळ ॥ म्हणे सुग्रीव जाहला सबळ ॥ राज्यमदेंकरूनियां ॥४८॥
विषयसंगें रमलें मन ॥ धनविद्यामदें गेला भुलोन ॥ परी सज्जनीं त्यास दंडोन ॥ सन्मार्गातें लावावें ॥४९॥
तरी किष्किंधेसी जाईं लक्ष्मणा ॥ आठव देईं सूर्यनंदना ॥ तो जरी न मानी माझिया वचना ॥ तरी वधोनि त्यासी येईंजे ॥५०॥
तारा रुमा दोघी घेऊन ॥ नित्य करी मद्यपान ॥ जो न करी माझे स्मरण ॥ त्यास अवश्य दंडावें ॥५१॥
जो ब्राह्मण देखोनि उपहास करी ॥ संत भक्तांचा द्वेष धरी ॥ सद्रुवचन अव्हेरी ॥ त्यासी अवश्य दंडावें ॥५२॥
निंदी हरिहरांची चरित्रें ॥ अपमानी जो सत्पात्रें ॥ अपूज्य पूजी आदरें ॥ त्यासी अवश्य दंडावें ॥५३॥
कायावाचामनें ॥ ज्यासी परपीडा अगत्य करणें ॥ आणि वेदविरूध्द ज्यासी वर्तणें ॥ त्यासी अवश्य दंडावें ॥५४॥
ऐश्र्वर्यमदें जे मातले ॥ हिंसा करितां न कंटाळले ॥ धर्मपंथ ज्यांनीं मोडिले ॥ त्यांसी अवश्य दंडावें ॥५५॥
कमळा आणि चक्रपाणी ॥ भेटों इच्छिती धर्मसदनीं ॥ कार्पण्यलोभें विघडी दोनी ॥ त्यास अवश्य दंडावें ॥५६॥
यावरी वीरचूडामणी ॥ किष्किंधेसी जाईं ये क्षणीं ॥ तो जरी माझें वचन अवगणी ॥ तरी तेचि क्षणीं वधावा ॥५७॥
वाळी निर्दाळिला ज्या बाणें ॥ त्याच शरें त्याचा प्राण घेणें ॥ ऐसें ऐकतां लक्ष्मणें ॥ राघवचरण वंदिले ॥५८॥
धनुष्यासी चढवूनि गुण ॥ वेगें चालिला उर्मिलाजीवन ॥ किष्किंधेसमीप येऊन ॥ लाविला बाण चापासी ॥५९॥
तों इकडे सूचना मारुति ॥ जाणवीत सुग्रीवाप्रति ॥ म्हणे एकला वनीं रघुपति ॥ चला वेगीं दर्शना ॥६०॥
सीताशुद्धीस त्वरीत ॥ वानर धाडावे निश्र्चित ॥ तूं जाहलासि उन्मत्त विसरलासि स्वामिकायार्थ ॥ सूर्यसुत मग बोले ॥६१॥
जाहले धूर्णित लोचन ॥ बोले उदासीन वचन ॥ म्हणे वानरसेना मेळवून ॥ सिद्ध करा हळू हळू ॥६५॥
ऐसें बोलोनि सूर्यसुत ॥ राणीवसामाजीं प्रवेशत ॥ तों नगरद्वारीं उर्मिलानाथ ॥ येवोनि उभा ठाकला ॥६६॥
धनुष्यासि लाऊनि बाण ॥ क्षोभे जैसा प्रळयाग्न ॥ पळों लागले वानरगण ॥ येती शरण सुग्रीवा ॥६७॥
तेव्हां सुग्रीव गजबजिला ॥ म्हणे हनुमंता रक्षी मला ॥ येरु म्हणे सौमित्र कोपला ॥ तो नाटोपें कवणातें ॥६८॥
उभयदारांसमवेत ॥ शरण येत सूर्यसुत ॥ आणिक वानरभार समस्त ॥ सांगे हनुमंत समस्तां ॥६९॥
म्हणे हो नम्रता धरून ॥ अवघे घाल लोटांगण ॥ तैसेंच करिती वानरगण ॥ सुग्रीवासहित तेधवां ॥७०॥
तारा रुमा पुढें होऊन सौमित्रास मागती चुडेदान ॥ सुग्रीव धरी दृढ चरण ॥ ऊर्मिलापतीचे तेधवां ॥७१॥
सौमित्र म्हणे क्रोधायमान ॥ ऐसे तुम्ही निर्दय पूर्ण ॥ श्रीरामसच्चिदानंदघन ॥ वनीं सोडोनि राज्य करितां ॥७२॥
तो अनंत ब्रह्मांडनायक ॥ अयोध्यानाथ पुण्यश्र्लोक ॥ त्यास वनीं सांडोनि राज्यसुख ॥ गोड कैसें वाटलें ॥७३॥
हनुमंत बोले वचन ॥ सर्व अपराध क्षमा करून ॥ उठवावा सूर्यनंदन ॥ प्रीती करोन येसमयीं ॥७४॥
मग उठवोनि सूर्यसुत ॥ राघवानुज आलिंगित ॥ तंव वानरभार अद्भुत ॥ चहूंकडोन धांविन्नले ॥७५॥
वानरचमूसमवेत ॥ चालिला तेव्हां तमारिसुत ॥ जैसी नदी उचंबळोन बहुत ॥ मिळूं जाय जलार्णवा ॥७६॥
आवेशें वानरगण धांवत ॥ जैसें गोकुळ तृषाक्रांत ॥ सरितापंथें जलपानार्थ ॥ चपळत्वेंकरून लोटती ॥७७॥
कीं दात्याचें गृह लक्षून ॥ धांवती वेगें याचकजन ॥ कीं पाहावया सद्रुरुचरण ॥ सच्छिष्य येती त्वरेनें ॥७८॥
कीं लग्नघडी उरली थोडी ॥ देखोनि धांवती वऱ्हाडी ॥ कीं मिलिंदचक्रें धांवती तांतडी ॥ पद्मकरंद सेवावया ॥७९॥
तैसे आले रघुपतीजवळी ॥ लोटांगणें घालिती सकळी ॥ रामें आलिंगिला हृदयकमळीं ॥ मित्रतनुज आदरें ॥८०॥
आणीकही सकळ वानरां ॥ भेटला परत्रींचा सोयरा ॥ कर जोडोनि पुढारां ॥ किष्किंधेश स्तवीतसे ॥८१॥
जय निगमागमवंद्या रघुवीरा ॥ भक्तकैवारिया आनंदसमुद्रा ॥ पंचकद्वययरथपुत्रा ॥ विश्र्वनेत्रा विश्र्वपाळा ॥८२॥
शरणागतासी तूं वज्रपंजर ॥ कदा नुपेक्षी शाङर्रधर ॥ जैसें सबळ काष्ठ तारी नीर ॥ आपण वाढविलें म्हणोनि ॥८३॥
तिळभरी पाषाण न तरे जळीं ॥ वृक्षा तारी सर्व काळीं ॥ शरणागतांची माउली ॥ तैसाचि तूं श्रीरामा ॥८४॥
पद्मासी ढका न लावी भ्रमर ॥ काष्ठें तात्काळ करी चूर ॥ तेंवि भक्तपाळक अभक्तसंहार ॥ सीतावल्लभा करिसी तूं ॥८५॥
असो भूरत्नशुद्धीसी वानर ॥ जावया इच्छिती सर्वत्र ॥ मग बोले विषकंठमित्र ॥ जाऊंद्या सत्वर चहूंकडे ॥८६॥
अर्कसुतें पाठवून दूत ॥ वानर आणिले समस्त ॥ अष्टदश पद्में बल अद्भुत ॥समरीं कृतांता जिंकिती ॥८७॥
सुग्रीवें घालोन आण ॥ आणिले वेगें सप्तद्वीपींचे हरिगण ॥ समस्तांसी म्हणे सूर्यनंदन ॥ ऐका वचन सत्य माझें ॥८८॥
सीताशुद्धि करून तत्वतां ॥ जानकी भेटवूं रघुनाथा ॥ हें कार्य सिद्धीस न पावतां ॥ निजनगरासी न जावें ॥८९॥
सीता न भेटवितां रघुवीरा ॥ जो कोणी जाईल माघारा ॥ तो मात्रागमनी अवधारा ॥ ब्रह्महत्यारी पापिष्ठ ॥९०॥
त्यासी रासभावरी बैसवून ॥ तात्काळ छेदीन नासिका कर्ण ॥ पृथ्वीवरी फिरवीन ॥ स्वामिद्रोही म्हणोनियां ॥९१॥
सीताशुद्धि नोहे म्हणोन ॥ जो कोणी येईल परतोन ॥ त्यासी मी स्वहस्तें दंडीन ॥ छेदीन कर चरण तयांचे ॥९२॥
तंव द्वीपद्वीपींचे वानर ॥ गिरिकंदरीं जे राहणार ॥ मेरुपाठारवासी समग्र ॥ देत भुभुःकार पातले ॥९३॥
नाद न मायेचि गगनीं ॥ चालतां दणाणी मंगळजननी ॥ शेष कूर्म दचकले मनीं ॥ भुभुःकारध्वनि ऐकोनियां ॥९४॥
एक हरि पर्वत उचलोनि ॥ कंदुकवत् धाडी गगनीं ॥ एक वरचेवर झेलोनि ॥ भिकावित दुसरीकडे ॥९५॥
एक महावृक्ष उपडोनि बळें ॥ झोडोनियां भक्षिती फळें ॥ पृथ्वी अंबर समग्र भरलें ॥ रीसवानरीं तेधवां ॥९६॥
एक गगनपंथें उडिया घेती ॥ खालीं पाडूं पाहती गभस्ती ॥ खुंटली समीराची गति ॥ वाट न फुटे चालावया ॥९७॥
एक पश्र्चिमसमुद्रा धांवती ॥ तों अस्तासी गेला दिनपति ॥ एक समुद्रीं पुच्छें बुडविती ॥ ओढून काढिती जलचरें ॥९८॥
दशलक्ष योनि उदकांत ॥ नाना जातींचे जीव बहुत ॥ आणोनि राघवासी दावित ॥ चतुःसमुद्र धुंडोनियां ॥९९॥
नानाजातींचे वानर ॥ बहुत रंग बहुत विकार ॥ एक उभे राघवासमोर ॥ वांकुल्या दाविती विनोदें ॥१००॥
अति विशाळ धरोनि द्रुम ॥ आनंदें नाचती प्लवंगम ॥ एक गायन करिती सप्रेम ॥ डुल्लती राम ऐकोनियां ॥१॥
राग उपराग भार्येसहित ॥ मूर्च्छना शरीर कंपित ॥ सप्त ताल अति संगीत ॥ गीत प्रबंध खंडरचना ॥२॥
गद्यपद्यछंदगति ॥ ऐकतां तटस्थ होय गभस्ति ॥ ठायींच्या ठायीं विरती ॥ गायन ऐकतां तयांचें ॥३॥
असो यावरी मित्रपुत्र ॥ मित्रकुठमंडणातें समग्र ॥ दावीतसे सकळ भार ॥ पृथ्वी अंबर भरलें तें ॥४॥
जैसे कां जलतरंग ॥ सागरीं तळपती सवेग ॥ परि तो पाहतांचि सांग ॥ सागरचि एकला ॥५॥
तैसा ब्रह्मानंद सागर रघुवीर ॥ तेथींच्या लहरी ते वानर ॥ असो पृथ्वी दिशा अंबर ॥ वानरमय दिसतसे ॥६॥
ते रघुनाथाची मनोवृत्ति ॥ सकळ सुर अवतरले क्षितीं ॥ वानवेषें अपार शक्ति ॥ उचलूं भाविती भूगोल ॥७॥
नळ केला दळाधीश ॥ अठरा पद्में वानर विशेष ॥ बहात्तर कोटी रीस ॥ छप्पन्न कोटी गोलांगूळ ॥८॥
सीतावल्लभ म्हणे किष्किंधानाथा ॥ मज वाटते बहुत चिंता ॥ अन्न वस्त्रें या समस्तां ॥ कोठून आतां पुरवावीं ॥९॥
अर्कज म्हणे जनकजावरा ॥ यांसी फळ मूळ कंद आहारा ॥ न मिळे तरी भक्षिती समीरा ॥ तेणेंचि तृप्त होती हे ॥११०॥
अंबर तरी हे दिगंबर ॥ शस्त्रें पर्वत किंवा तरुवर ॥ ऐकतां मंगळभगिनीचा वर ॥ परम आश्र्चर्य मानित ॥११॥
सुग्रीव म्हणे राजीवनेत्रा ॥ हा खेळ तुझा कोमलगात्रा ॥ जाणोनि पुससी विचारा ॥ पदवी वानरां देऊनियां ॥१२॥
असो यावरी ताराकांत ॥ सकळ वानरां आज्ञापित ॥ त्रिभुवन धुंडोनि समस्त ॥ सीताशुद्धि करावी ॥१३॥
महीतळ अतळ वितळ ॥ सुतळ तळातळ महातळ ॥ सातवें तें रसातळ ॥ शोधावया धाडिले ॥१४॥
विलोकावे चतुर्दश लोक ॥ वैकुंठकैलासादि सकळिक ॥ धुंडोनियां आवश्यक ॥ सीताशोध करावा ॥१५॥
कैलासादि ब्रह्मलोक ॥ इंद्रचंद्रसूर्यलोक ॥ जनलोक तपोलोक ॥ सकळ शोधूं धाडिले ॥१६॥
वरुणलोक भूलोक ॥ यमलोक पितृलोक ॥ मृत्युलोकासी विशेष देख ॥ लोक चतुर्दश धुंडावे ॥१७॥
भरतखंड रमणकखंड ॥ हरित सत्य विधिविशेष प्रचंड ॥ केतु सुवर्ण द्राक्ष वितंड ॥ हरिखंड नववें पैं ॥१८॥
जंबुद्वीप शाकद्वीप ॥ शाल्मली क्रौंच द्राक्षाद्वीप ॥ अंग वंगादि दक्षद्वीप ॥ छप्पन्न देश शोधिले ॥१९॥
वनें उपवनें पर्वत ॥ ऋषिआश्रम विवरें मठ बहुत ॥ भक्तांची स्थानें बहुत ॥ शोधावया धाडिले ॥१२०॥
तीर्थें क्षेत्रें शोधिलीं नाना ॥ परी रामांगना कोठें दिसेना ॥ सीतेचें स्वरूप समजेना ॥ कष्टती हे बहुसाल ॥२१॥
सीता रामाची ज्ञानशक्ति ॥ तिची कैसी आह स्थिती ॥ न पुसतां व्यर्थचि भ्रमती ॥ अहंमती भुलोनियां ॥२२॥
सद्रुरूसी न रिघतां शरण ॥ कदापि नोहे आत्मज्ञान ॥ नवनीत मंथनावांचून ॥ हाता न चढे सर्वथा ॥२३॥
व्यर्थ हिंडतां भागले वानर ॥ दृष्टी न पडे सीता सुंदर ॥ परतोनि येती समग्र ॥ अधोवदन लज्जित ॥२४॥
मग तयांचें समाधान ॥ स्वयें करीत रघुनंदन ॥ दक्षिणादिशेसी कोण कोण ॥ गेले तेंचि ऐका हो ॥२५॥
मुख्य अंगद वाळिसुत ॥ नळ नीळ ऋषभ जांबुवंत ॥ पांचवा तो हनुमंत ॥ जो उमाकांत अवतरला ॥२६॥
आणिक एक शत वानरगण ॥ रघुपतीची आज्ञा घेऊन ॥ आक्रमिलें सकळीं गगन ॥ वायुवेगें करोनियां ॥२७॥
तंव तो कृतांतासी शिक्षा करणार ॥ महाराज जो रुद्रावतार ॥ अंगदासी म्हणे क्षण एक स्थिर ॥ तुम्हीं रहावें समस्तीं ॥२८॥
कांहीं आठवलें मानसीं ॥ पुसोन येतों रघुपतीसी ॥ ऐसें बोलोनि तयांसी ॥ वायुसुत परतला ॥२९॥
एकाएकीं येऊन ॥ दृढ धरिले रामचरण ॥ उभा ठाकला कर जोडून ॥ जैसा सुपर्ण विष्णुजवळी ॥१३०॥
तो बोले मंजुळ उत्तरीं ॥ म्हणे भार्गवजिता अवधारीं ॥ सीताशुद्धि वानरीं ॥ कैशी करावी तें सांगा ॥३१॥
सीतेचें स्वरूप कैसें स्वामी ॥ केवीं ओळखिजे प्लवंगमीं ॥ रूपरेखा कैशी आम्हीं ॥ जाणावी ती राघवा ॥३२॥
ऐसे हनुमंत बोलतां ॥ संतोषला कमलोद्भवपिता ॥ म्हणे तुझिया बुद्धीस तुळितां ॥ वाचस्पति हळुवट ॥३३॥
पुसिलें सीतास्वरूप ॥ तरी तें जाण माझेंचि रूप ॥ जैसी प्रभा आणि दीप ॥ एकरूप दोहींचें ॥३४॥
जैसी कनक आणि कांति ॥ कीं रजत आणि त्याची दीप्ति ॥ तैसी जाण सीता सती ॥ स्वरूप माझें अभेद ॥३५॥
सीतेच्या अंगींचा सुवास ॥ मृगमदाहूनि विशेष ॥ अर्धयोजन आसपास ॥ घ्राणदेवीसी संघटे ॥३६॥
खूण ऐकावी मारुति ॥ मुखीं कर्पूराची वसे दीप्ति ॥ माझें स्मरण अहोरातीं ॥ सीता सती करीतसे ॥३७॥
द्वादश हस्तप्रमाण साचार ॥ सीतेसमीप पाषाण तरुवर ॥ त्यांसी माझें स्मरण निरंतर ॥ खुण साचार ओळखें ॥३८॥
अंतरखूण सांग सीतेतें ॥ कैकयीगृहीं म्यां स्वहस्तें ॥ वल्कलें नेसविलीं तियेतें ॥ वनवासासी निघतां पैं ॥३९॥
मग विनवी समीरात्मज ॥ ऐसी खूण द्यावी मज ॥ जेणें अवनिजा मानी सहज ॥ दास मी तुमचा सत्य कीं ॥१४०॥
ऐकोनि मारुतीचें वचन ॥ तोषलें रघुनाथाचें मन ॥ धन्य धन्य म्हणवून ॥ शब्दरत्नें गौरविला ॥४१॥
धन्य तो अंजनी सज्ञान ॥ ऐसें प्रसवली निधान ॥ ज्याच्या प्रतापाखालीं संपूर्ण ॥ ब्रह्मांड ठेंगणें होय कीं ॥४२॥
प्रेम नावरे रघुनाथा ॥ हृदयीं आलिंगिलें हनुमंता ॥ वरदहस्त ठेवोन माथां ॥ करीं मुद्रिका घातली ॥४३॥
खूण दिघल अवतारमुद्रिका ॥ जेणें मानी जनककन्यका ॥ मग साष्टांगें रघुनायका ॥ हनुमंत वंदी ते काळीं ॥४४॥
पुढती विलोकी रामवदन ॥ हृदयीं रेंखिलें तैसेंचि ध्यान ॥ श्रीराम सद्रद होऊन ॥ बोलता जाहला ते काळीं ॥४५॥
कधीं येशील परतोन ॥ मग म्हणे वायुनंदन ॥ एक मास सरतां पूर्ण ॥ सीतादर्शन घेऊनि येतों ॥४६॥
ऐसें बोलून हनुमंत ॥ यशस्वी पूर्ण अयोध्यानाथ ॥ आनंदें गर्जोनि अकस्मात ॥ गगनपंथें उडाला ॥४७॥
जैसा योगभ्रष्ट जन्म पावत ॥ मागुतीं स्वरूपीं ऐक्य होत ॥ तैसे कपि वाट पाहात ॥ वायुसुत आला तेथें ॥४८॥
रामस्मरणें अवघे गर्जती ॥ सपक्ष नग जैसे उडती ॥ तैसे निराळमार्गे सर्व जाती ॥ अगस्तिदिशा लक्षोनी ॥४९॥
चपळ पाणिद्वयचरण ॥ गगनीं झेंपावती हरिगण ॥ यशस्वी अयोध्याप्रभु म्हणोन ॥ वारंवार गर्जती ॥१५०॥
अंतरिक्षीं जाती कपिगण ॥ तों देखिलें शापदग्ध वन ॥ वानरांचीं किरणें अडखळून ॥ मुरकुंडी वळोन पडियेले ॥५१॥
मागुती उड्डाण घेऊं जाती ॥ समस्तांच्या आकर्षिल्या शक्ती ॥ एकाकडे एक पाहती ॥ तटस्थ मारुति जाहला ॥५२॥
ऐसें काय कारण व्हावयासी ॥ तरी तेथें पूर्वीं दंडक ऋषी ॥ महातापसी तेजोराशी ॥ पुत्र त्यासी एक होता ॥५३॥
अष्टादश वरुषांचा सुत ॥ वनीं क्रीडतां अकस्मात ॥ वनदेवता अद्भुत ॥ भयानक धांविन्नली ॥५४॥
तिनें भक्षिला ऋषिनंदन ॥ दंडक तें जाणोन ॥ शापिलें तेव्हां तें कानन ॥ महाक्रोधेंकरूनियां ॥५५॥
जो या वनीं संचरेल पाणी ॥ तो मरण पावेल तेचि क्षणीं ॥ कपी सावध रामस्मरणीं ॥ म्हणोनि प्राण वांचले ॥५६॥
असो तो दंडकाचा नंदन ॥ विशाळ ब्रह्मराक्षस होऊन ॥ नित्य भक्षी जीव मारून ॥ द्वादशयोजनें भोंवते ॥५७॥
तेणें देखोन वानर ॥ मुख पसरोनि भयंकर ॥ भक्षावया आला सत्वर ॥ कपिवीर गजबजिले ॥५८॥
ऐसें देखोन वालिकुमर ॥ परमप्रतापी प्रचंडवीर ॥ निःशंक धांवोनि सत्वर ॥ राक्षस चरणीं धरियेला ॥५९॥
गगनीं गरगरां भोवंडिला ॥ उर्वीवरी आपटिला ॥ शरीर चूर जाहलें ते वेळां ॥ मृन्मयघटशकलासारिखें ॥१६०॥
ऐसा तो दंडकाचा पुत्र ॥ पावला तात्काळ पूर्वशरीर ॥ मग तेणें आपुला समाचार ॥ वानरांसी सांगितला ॥६१॥
वंदोनियां वानरगणा ॥ तात्काळ गेला पितृदर्शना ॥ पुढें रामदूतां पंथ सुचेना ॥ दिशा समजेना कोणती ॥६२॥
वृक्ष फळ ना जळ ॥ दग्ध वन दिसे सकळ ॥ क्षुधेतृषेनें सकळ ॥ वानर तेव्हां चडफडती ॥६३॥
ओंढवलें परम कठिण ॥ शोधिती शुष्क विपिन ॥ तंव एका विवरांतून ॥ पक्षीफळें आणिती ॥६४॥
त्या विवरद्वारीं येऊन ॥ थोकले तेव्हां वानरगण ॥ एक योजन लंबायमान ॥ तमेंकरून पूर्ण तें ॥६५॥
पुढें जाहला वायुकुमर ॥ मागें येती समस्त वानर ॥ जैसी संतांची कांस मुमुक्षु नर ॥ धरिती आत्मसाधनासी ॥६६॥
कीं वेदाध्ययनेंकरून ॥ वर्तती जैसे विद्वज्जन ॥ कीं खड्रधारें तीर्थस्नान ॥ करूनि स्वर्गस्थ होती तैसे ॥६७॥
हनुमंताच्या आधारें समस्त ॥ तैसे वानर विराजत ॥ परी कासाविस जाहले तेथ ॥ मूर्च्छा येऊनि पडती पै ॥६८॥
श्वासोच्छ्वास कोंडोन ॥ आकर्षिले सर्वांचे प्राण ॥ मग हनुमंतें पुच्छेंकरून ॥ सकळ बांधोन उचलिले ॥६९॥
योजन एक क्रमोनि विवर ॥ मारुति गेला सत्वर ॥ पुढें प्रकाश देखिला अपार ॥ वन सुंदर सफळ तें ॥१७०॥
पुष्पफळभारें द्रुम ॥ वाढिन्नले भेदीत व्योम ॥ त्या वृक्षांवरी प्लंगम ॥ चढावया शकती ना ॥७१॥
शरीर जाहले परम क्षीण ॥ यालागीं ऊर्ध्व न होती किरण ॥ तों सुप्रभा खेचरी येऊन ॥ उभी ठाकली तेधवां ॥७२॥
तियेप्रति पुसे वायुनंदन ॥ हेममय नगर पूर्ण ॥ फळोदक अमृतासमान ॥ कवणें हें स्थान निर्मिलें ॥७३॥
सुप्रभा सांगे पूर्ववृत्तांत ॥ ये स्थळीं होता मय दैत्य ॥ तेणें करून अद्भुत ॥ विष्णुसुत प्रसन्न केला ॥७४॥
त्याकारणें हें स्थान ॥ विरिंचीनें निर्मिलें येऊन ॥ त्यासी दिधलें वरदान ॥ विवरामाजी चिरंजीव तूं ॥७५॥
विवराबाहेर येतां जाण ॥ तात्काळचि पावसी मरण ॥ तो नानाकौटिल्यविंदान ॥ मंत्रहवन जाणतसे ॥७६॥
बहुत तप आचरोन ॥ दैत्यांचें इच्छी कल्याण ॥ मग इंद्रें विधीस प्रार्थून ॥ हेमा नारी निर्मिली ॥७७॥
स्वरूपें लावण्यें आगळी ॥ त्या विवरांत प्रवेशली ॥ मयदैत्यें देखिली ते वेळीं ॥ देखोनि तियेसी भूलला ॥७८॥
म्हणे मज तू वरी वो सुंदरी ॥ ते म्हणे चाल विवराबाहेरी ॥ मरण विसरोन दुराचारी ॥ उर्वीवरी पातला ॥७९॥
तों इंद्रें घालोनि वज्रप्रहार ॥ तेथेंचि मारिला मयासुर ॥ मग हेमेलागीं नगर ॥ ब्रह्मदेवें दिधलें ॥१८०॥
मग कित्येक काळ क्रमोनि देखा ॥ हेमा गेली सत्यलोका ॥ मी तिची परिचारिका ॥ वननगर रक्षीतसें ॥८१॥
देवां दुर्गम हें स्थान ॥ मज हेमा बोलिली वचन ॥ येथें येतील वानरगण ॥ तुज उद्धरोनि जाती ते ॥८२॥
हनुमंत सांगे पूर्ववृत्तांत ॥ सीताशुद्धीसी जातों समस्त ॥ क्षुधाक्रांत तृषाक्रांत ॥ या विवरांत प्रवेशलों ॥८३॥
मग तिनें घातला नमस्कार ॥ फळें पुष्पें आणोनि सत्वर ॥ वानरांसहित वायुकुमर ॥ षोडशोपचारीं पूजिला ॥८४॥
फळें उदक सेवून ॥ तृप्त जाहले वानरगण ॥ मग परतले तेथून ॥ परी विवरद्वार न सांपडे ॥८५॥
मग सुप्रभेसी म्हणे हनुमंत ॥ माते आम्हां दावीं शुद्ध पंथ ॥ तेव्हां ते खेचरी बोलत ॥ नेत्र समस्त झांका तुम्ही ॥८६॥
ऐसें ऐकतांचि वचन ॥ समस्तीं विवरीं झांकिले नयन ॥ सुमुहूर्ती एक मंत्र जपोन ॥ काय तेव्हां बोलिली ॥८७॥
मग म्हणे उघडा नेत्र ॥ तों समुद्रतीरीं उभे वानर ॥ सुप्रभा न दिसे साचार ॥ नवल थोर वर्तलें ॥८८॥
कपी आश्र्चर्य करिती ते क्षणीं ॥ जैसे संसारदुःखें वेष्टिले प्राणी ॥ त्यांसी निजज्ञान उपदेशूनि ॥ सद्रुरु काढी बाहेर ॥८९॥
कीं जळते घरींहून काढिलें ॥ कीं पूरीं बुडतां वांचविलें ॥ कीं शिर छेदितां सोडविलें ॥ तैसें केलें सुप्रभेनें ॥१९०॥
कृपाळु तो रविकुळभूषण ॥ तेणेंच ते दीधली धाडोन ॥ समुद्रतीरीं वानरगण ॥ ब्रह्मानंदें नाचती ॥९१॥
इकडे तें विवर त्यजूनि सुप्रभा ॥ किष्किंधेसी जाऊन सीतावल्लभा ॥ भेटली कौसल्यागर्भा ॥ दृष्टीभरोन न्याहाळित ॥९२॥
म्हणे ब्रह्मानंदा आत्मयारामा ॥ मज पावन करीं मेघश्यामा ॥ तीस ज्ञान सांगोन वदरिकाश्रमा ॥ राघवेंद्रें पाठविली ॥९३॥
काळांतरें बदरिकाश्रमीं ॥ देह ठेवोनि कैवल्यधामीं ॥ जैसा आर्द्रघट मिळे भूमीं ॥ तैसीच स्वरूपीं समरसली ॥९४॥
इकडे समुद्रतीरीं वानर ॥ चिंताक्रांत करिती विचार ॥ म्हणती शुद्धि न लागे अणुमात्र ॥ कैसा प्रकार करावा ॥९५॥
एक म्हणती परतोनि जावें ॥ काय रघुवीरांते सांगावें ॥ आमुचेनि हें कदा नोहे ॥ सीताशुद्धि म्हणोनियां ॥९६॥
तरी आतां द्यावे जी प्राण ॥ परी न जावें परतोन ॥ व्यर्थ वांचोन ॥ प्रेतवत संसारीं ॥९७॥
मग आणोन काष्ठभार ॥ ढीग रचिले पर्वताकार ॥ तात्काळचि वैश्र्वानर ॥ वानरवीरीं चेतविला ॥९८॥
तों जांबुवंत बोले वचन ॥ मीच आधीं सेवीन कृशान ॥ यावरी अंजनीगर्भरत्न ॥ ऋृक्षपतीप्रती बोले ॥९९॥
म्हणे जांबुवंता सर्वज्ञा ॥ मजप्रती द्यावी आधीं आज्ञा ॥ यावरी तो ऋृक्षराणा ॥ प्रत्युत्तर देतसे ॥२००॥
मी बहु वडील तुम्हांहून ॥ मज आधीं देइंजे हा मान ॥ मग बोले वायुनंदन ॥वडील आयुष्यें मी असे ॥१॥
जयाचे गांठीं आयुष्य फार ॥ तोचि वृद्ध म्हणावा साचार ॥ ज्याचें मरण जवळी निर्धार ॥ तोच धाकुटा बोलिजे ॥२॥
तुझें आयुष्य मागें सरलें ॥ माझें बहुत पुढें उरलें ॥ ज्याचे गांठीचें धन वेंचलें ॥ तरी भाग्यवंत नव्हे तो ॥३॥
असो मग जांबुवंताप्रती ॥ समस्त वानर विनविती ॥ श्रीराममुद्रांकित मारुति ॥ त्यासी आज्ञा देइंजे ॥४॥
मग हनुमंतें झांकून नेत्र ॥ हृदयीं आठविला कामांतकमित्र ॥ जो जीमूतवर्ण कोमलगात्र ॥ अति पवित्र नाम ज्याचें ॥५॥
स्मरण करूनि हनुमंत ॥ लोटला तेव्हां अग्निआंत ॥ उडीसरसा अग्नि शांत ॥ परम अद्भुत वर्तलें ॥६॥
वानर म्हणती कच्चें जाहलें ॥ काष्ठढीग पुढती रचिले ॥ आकाश कवळिलें ज्वाळें ॥ दिशा धूमें दाटल्या ॥७॥
सपक्ष नग येत अकस्मात ॥ तैसा लोटला हनुमंत ॥ तात्काळ जाहला अग्नि शांत ॥ न दिसे किंचित कोठें पैं ॥८॥
ऐसेंच केले तीन वेळ ॥ परी न मरे अंजनीबाळ ॥ आश्र्चर्य करिती कपी सकळ ॥ वर्णिती बळ मारुतीचें ॥९॥
कपी म्हणती हनुमंता ॥ आम्हांसी मरो दे तरी आतां ॥ येरू म्हणे सागरीं तत्वतां ॥ प्राण देऊं चला हो ॥२१०॥
तेथोन निघाले वानर ॥ तों समीप देखिला सरितेश्र्वर ॥ चिंताक्रांत वायुकुमर ॥ ध्यानस्थ बैसला एकीकडे ॥११॥
वरकड ते वानरगण ॥ चिंतातुर करिती शयन ॥ तों संपाती मुख पसरून ॥ भक्षावया पातला ॥१२॥
अरुणपुत्र तो पक्षी थोर ॥ जटायूचा ज्येष्ठ सहोदर ॥ मुख पसरोनि भयंकर ॥ वानरांसी भेडसावी ॥१३॥
जवळ देखोनि संपाती ॥ कपी एकमेकांसी बोलती ॥ जटायूसारिखा निश्र्चितीं ॥ दिसतसे द्विजराज हा ॥१४॥
म्हणती अनायासेंकरून ॥ आम्हांसी आलें जवळी मरण ॥ मग आठवून रघुनंदन ॥ नामस्मरणें गर्जती ॥१५॥
ज्याचें नाम घेतां संकटीं ॥ निर्विघ्न होय सकळ सृष्टी ॥ अपाय ते उपाय शेवटीं ॥ दुःख तें सुख होय ॥१६॥
असो नामघोषें कपी गर्जती ॥ तों पक्ष फुटले सपातीप्रती ॥ तेणें लोटांगण घातले क्षितीं ॥ जयजयकारेंकरूनियां ॥१७॥
म्हणे धन्य धन्य तुम्ही वानर ॥ केला माझा आजि उद्धार ॥ कोठें आहे रघुवीर ॥ माझा सहोदर तेथें असे ॥१८॥
बहुत दिवस जाहले ॥ परी त्याचा समाचार न कळे ॥ तों कपिवर बोलिले ॥ जटायु मारिला रावणें ॥१९॥
पितृव्य म्हणोनि रघुनाथ ॥ जटायूसी होता मानित ॥ त्याची उत्तरक्रिया समस्त ॥ राघवें केली निजांगें ॥२२०॥
जटायूचें सार्थक केलें ॥ संपातीनें आंग धरणीवरी टाकिलें ॥ म्हणे अहा ओखटें जाहलें ॥ दिशा शून्य बंधूविणें ॥२१॥
सूर्यमंडळ पहावयालागोनि ॥ दोघे गेलों होतो उडोनि ॥ तैं म्यां पक्षांखाली घालूनि ॥ जिवलग आपुला वांचविला ॥२२॥
माझे पक्ष दग्ध जाहले ते वेळीं ॥ मग म्यां भयें हांक फोडिली ॥ सूर्यरथीं अरुणें ऐकिली ॥ स्नेहेंकरूनि कळवळला ॥२३॥
मग सूर्यासी प्रार्थून ॥ वर दिधला मजलागून ॥ रामदूतांचें होतां दर्शन ॥ पक्ष संपूर्ण फुटतील ॥२४॥
जैसा पक्षहीन पर्वत ॥ तैसा पडिलों होतों येथ ॥ आजि पक्ष आले अकस्मात ॥ तुमच्या प्रतापें करूनियां ॥२५॥
हा चंद्रगिरि पर्वत ॥ ऐथें चंद्रनामा आहे महंत ॥ तो सद्रुरु माझा यथार्थ ॥ मज वेदांतज्ञान सांगे ॥२६॥
असो संपाती पुसे वानरातें ॥ कोठें जातां येणें पंथें ॥ कपी म्हणती सीताशुद्धीतें ॥ करूं जातों पक्षींद्रा ॥२७॥
संपाती मग बोलत ॥ पैल ते लंका दिसत ॥ सीता सती अशोकवनांत ॥ बैसली असे ध्यानस्थ ॥२८॥
तरी तुम्हीं समस्त वानरीं ॥ बैसावें माझिये पृष्ठीवरी ॥ नेऊन घालीन पैलपारीं ॥ लंकेमाजी येधवां ॥२९॥
अथवा एकोत्तरशत माझे सुत ॥ पृथक् पृथक् बैसा समस्त ॥ मग म्हणे जांबुवंत ॥ मार्गचि सांग आम्हांतें ॥२३०॥
संपाती बोले वचन ॥ ऐलतीरीं मलयागिरिचंदन ॥ त्याची शाखा शतयोजन ॥ लंकेमाजी प्रवेशली ॥३१॥
परी तेथें कृष्णसर्प असती ॥ तेथें तुमची न चले गती ॥ शतयोजन सरितापती ॥ लंकेसी परिघ आडवा ॥३२॥
नमस्कार करोनि वानरांसी ॥ संपाती गेला निजाश्रमासी ॥ मग कपी बैसले विचारासी ॥ जांबुवंतासहित पैं ॥३३॥
सागराचें जीवन ॥ रुंद असे शतयोजन ॥ उडावया सामर्थ्य पूर्ण ॥ कोणा किती सांगा तें ॥३४॥
परस्परें ते वानर ॥ करिती उडावयाचा विचार ॥ शतयोजनें समुद्र ॥ उडवे कोणासी एकदां ॥३५॥
जांबुवंत म्हणे मी जाईन ॥ परी भागले माझे चरण ॥ मी आणि वैद्य सुषेण ॥ दोघेजण श्रमलों बहु ॥३६॥
बळीचिये अद्भुत ॥ त्रिविक्रम जाहला वैकुंठनाथ ॥ सात प्रदक्षिणा एके दिवसांत ॥ केल्या आम्ही साक्षेपें ॥३७॥
तेणें भागले बहुत चरण ॥ त्याहीवरी वृद्धपण ॥ आणिक एकदां मेरूवरून ॥ उडी घातली म्यां तळवटीं ॥३८॥
तेव्हां सूर्यरथींचें चक्र ॥ मांडीस झगटलें जेवीं वज्र ॥ तेणें व्यथा अहोरात्र ॥ वृद्धपणीं जाचीतसे ॥३९॥
याकरितां नवजाय उड्डाण ॥ मग बोले वालिनंदन ॥ मी तेथें जाईन उडोन ॥ परी बाळ नेणतें ॥२४०॥
वानर म्हणती करावें काय ॥ या पैलतीरा कोण जाय ॥ जांबुवंत म्हणे वायुतनय ॥ याचे पाय धरा आतां ॥४१॥
तंव तो अंजनीचा नंदन ॥ करीत बैसला रामध्यान ॥ वानर घालिती लोटांगण ॥ करिती स्तवन मारुतीचें ॥४२॥
वानर म्हणती हनुमंतासी ॥ तूं सांग सखया किती उडसी ॥ हंसें आलें मारुतीसी ॥ काय तयांसी बोलिला ॥४३॥
अंजनी जैं मज प्रसवली ॥ बाळभूक बहु लागली । तैं लक्ष योजनें उडी घातली ॥ गभस्तीवरी अकस्मात ॥४४॥
ऐसें वचन ऐकिलें ॥ वानर चरणीं लागले ॥ राघवें बळ संपूर्ण ओळखिलें ॥ तरीच मुद्रा दीधली ॥४५॥
तरी आपुलें कार्य आतां ॥ सत्वर साधीं हनुमंता ॥ ऐसें म्हणतां कपिनाथा ॥ स्फुरण आलें ते काळीं ॥४६॥
हनुमंत म्हणे वानरासी ॥ तुम्हीं पर्वत धरा पोटेंसी ॥ माझिया अंगवातें घंघाटेंसीं ॥ समुद्रांत पडाल कीं ॥४७॥
झाडें खोडें वानर कवळित ॥ महेंद्रपर्वतीं चढे हनुमंत ॥ जांबुवंतादि वानर समस्त ॥ कौतुक पाहती मारुतीचें ॥४८॥
अघवे जे कां वानर ॥ त्यांसी पुसोन वायुकुमर ॥ आधीं पुच्छाचा फडत्कार ॥ गाजविला हनुमंतें ॥४९॥
हृदयीं केलें रामस्मरण ॥ शक्तिदाता तूं म्हणोन ॥ अहंकर्ता भाव गाळून ॥ मन निमग्न रघुनाथीं ॥२५०॥
तो परात्पर राजहंस ॥ जो रविकुळदिनेश ॥ ब्रह्मानंद पुराणपुरुष ॥ हृदयीं आठविला मारुतीनें ॥५१॥
रामविजय ग्रंथ वरिष्ठ ॥ षड्रसान्नांचें भरलें ताट ॥ ज्यांसी श्रवणाची क्षुधा उत्कट ॥ ते जेवोत आदरें ॥५२॥
किष्किंधाकांड येथें संपलें ॥ पुढें सुंदरकांड आरंभिलें ॥ ग्रंथाचें पूर्वार्ध जाहलें ॥ उत्तरार्ध परिसा आतां ॥५३॥
ब्रह्मानंदा जानकीजीवना ॥ श्रीधरवरदा जगद्भूषणा ॥ अज अजिता अव्यय निर्गुणा ॥ अक्षय अभंग अव्यया ॥५४॥
स्वति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मिकीनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ अष्टादशाध्याय गोड हा ॥२५५॥
श्रीरामविजय – अध्याय १९ वा
श्री गणेशाय नमः ॥
अद्भुत रामकथेचा महिमा ॥ देऊं गोदावरीची उपमा ॥ स्नान करितां कर्मा अकर्मा ॥ पासोनि मुक्त होइजे ॥१॥
उभयलोकीं इच्छा अधिक ॥ हींचि तटाकें सुरेख ॥ मनोरम प्रवाह देख ॥ उचंबळेल ब्रह्मानंदें ॥२॥
रामकथामृतजीवन ॥ प्रेमळ तेथें जळचरें पूर्ण ॥ देव गंधर्व मुनिजन ॥ तटीं सघन तरु हेचि ॥३॥
अनेक चरित्रें तत्वतां ॥ त्याचि येथें मिळाल्या सरिता ॥ भक्ति ज्ञान वैराग्य पाहतां ॥ ऊर्मी येथें विलसती ॥४॥
ओघ चालिला अद्भुत ॥ फोडोनियां पापपर्वत ॥ सप्तकांड सप्तमुखें मिळत ॥ भक्तहृदयसागरीं ॥५॥
जे त्रिविधतापें तापले ॥ जे तीर्थव्रतें करितां भागले ॥ ते येथें स्नान करितां निवाले ॥ नाहीं परतले संसारा ॥६॥
या गंगेत करिता स्नान ॥ अंगीं संचरे भक्तिज्ञान ॥ सकळ चातुर्ये एकवटोन ॥ पायां लागती अपार ॥७॥
सुंदरकांड इंद्रभुवन ॥ प्रेमरस तो सहस्रनयन ॥ वाग्देवी हे रंभा पूर्ण ॥ नृत्य करी कुशलत्वें ॥८॥
अंतरीं उघडोनि श्रवण ॥ श्रवण करोत पंडितजन ॥ सप्तकांडोत्तर संपूर्ण ॥ सुंदरकांड रसभरित ॥९॥
अठरावे अध्यायीं कथा अद्भुत ॥ समुद्रतीरीं उभा हनुमंत ॥ लंकेसी जावया उद्युक्त ॥ वानर समस्त पाहती ॥१०॥
लोकप्राणेशसुत ते वेळां ॥ महेंद्राचळीं उभा ठाकला ॥ परम भुभुःकारें गर्जिन्नला ॥ तेणें डळमळिला भूगोल ॥११॥
सुटला जातां अंगवात ॥ म्हणोनि वानर भयभीत ॥ पोटासीं धरोनि पर्वत ॥ अगोदर बैसले ॥१२॥
यशस्वी रघुवीर म्हणोन ॥ समीरात्मजें केलें उड्डाण ॥ त्याचे अंगवातेंकरून ॥ प्रळय वर्तला सर्वांसी ॥१३॥
महातरुवर उन्मळोनि ॥ द्विजांऐसे फिरती गगनीं ॥ अचळ चळती ठायींहूनि ॥ भुभुःकारध्वनीसरसेचि ॥१४॥
नक्षत्रें रिचवती भूमंडळी ॥ बैसली मेघांची दांतखिळी ॥ कृतांतासंही ते वेळीं ॥ भय अत्यंत वाटलें ॥१५॥
उचंबळलें समुद्रजळ ॥ डळमळलें उर्वीमंडळ ॥ हेलावती सप्तपाताळ ॥ अंगवातेंकरूनियां ॥१६॥
भोगींद्र दचकला अंतरीं ॥ कूर्म निजपृष्ठी सांवरी ॥ यज्ञवराह धरित्री ॥ उचलोनि देत दाढेसी ॥१७॥
दिग्गज चळचळां कांपती ॥ मेरुमांदार डळमळिती ॥ सुधापानी परम चित्तीं ॥ भय पावले तेधवां ॥१८॥
शचीवर मनीं दचकला ॥ अपर्णा पडे शिवाचे गळां ॥ भयभीत जाहली कमळा ॥ विष्णु तीतें सांवरी ॥१९॥
विरिंचि सांगे सकळांप्रती ॥ सीताशुद्धीस जातो मारुती ॥ सुर विमानी बैसोनि येती ॥ अद्भुत कौतुक पहावया ॥२०॥
कौतुक विलोकिती सुर सकळ ॥ प्रतापरुद्र अंजनीबाळ ॥ कीं तो वासरमणि निर्मळ ॥ वानरवेषें जातसे ॥२१॥
कल्पांविजूचे उमाळे भडकती ॥ तैशी कुंडलें कर्णीं तळपती ॥ वज्रकौपीन निश्र्चितीं ॥ कटिप्रदेशीं मुंजी झळके ॥२२॥
त्रिगुणरूप कल्पांतचपळा ॥ तेवीं यज्ञोपवीत रुळे गळां ॥ उणें आणिलें दिव्य प्रवाळा ॥ मुखीं पृच्छाग्नीं रंगा तैसा ॥२३॥
अंगींच्या रोमावळी पिंजारत ॥ भुभुःकारें नभ गर्जत ॥ दिग्गजांची टोळीं बैसत ॥ आंदोळत ब्रह्मांड ॥२४॥
गाजवी पुच्छाचा फडत्कार ॥ प्रतिशब्द देत अंबर ॥ दणाणित लंकानगर ॥ दशवदन हडबडला ॥२५॥
चपळ पदद्वय आणि पाणी ॥ झेंपावत धांवे गगनीं ॥ उड्डाणावरी उड्डाण घेऊनि ॥ रुद्रावतार जातसे ॥२६॥
अंतरिक्षीं जाय सपक्ष पर्वत ॥ कीं क्षीराब्धीशायीप्रति द्विजेंद्र धांवत ॥ कीं मानस लक्षोनियां जात ॥ राजहंस ज्यापरी ॥२७॥
कीं चिंतामणिवारु सवेग ॥ चपळत्वें क्रमी नभमार्ग ॥ अंजनीहृदयारविंदभृंग ॥ जात चपळ तैसाचि ॥२८॥
पितयाचें बहुत गमन । तयाहूनि सवेग कपीचें उड्डाण ॥ किंवा रघुनाथाचा बाण ॥ चापापासून सुटला ॥२९॥
कीं मनाचें चंचळपण ॥ पावे जैसें चिंतिलें स्थान ॥ तैसा लोकप्राणेशनंदन ॥ यमदिशा लक्षोनि जातसे ॥३०॥
ऐसा अंतरिक्ष जातां हनुमंत ॥ आश्र्चर्य करिती देव समस्त ॥ म्हणती पाहों याचें सामर्थ्य ॥ रंभा त्वरित पाठविली ॥३१॥
साधितां परमार्थज्ञान ॥ आडवें येत मायाविघ्न ॥ कीं साधूं जातां निधान ॥ विवशी येत आडवी ॥३२॥
तैशी रंभा देवीं धाडली ॥ मुख पसरोनि उभी ठाकली ॥ तिच्या वदनांत उडी पडली ॥ हनुमंताची अकस्मात ॥३३॥
तिच्या कर्णद्वारें मारुति ॥ सवेंचि निघाला त्वरितगती ॥ तिणें हनुमंत स्तविला प्रीतीं ॥ स्वर्गाप्रति गेली मग ॥३४॥
समुद्रें पाठविला पर्वत ॥ मैनाकनामें अद्भुत ॥ तो ऊर्ध्वपंथें आडवा येत ॥ हनुमंतासी ते काळीं ॥३५॥
जों जों वाढे पर्वत ॥ तों तों उंच जाय हनुमंत ॥ मग तो अचळ प्रार्थित ॥ हनुमंतासी ते काळीं ॥३६॥
म्हणे महापुरुषा मजवरी ॥ विश्रांति घेईं क्षणभरी ॥ मग एकाच हस्तें भारी ॥ नग पाताळीं घातला ॥३७॥
जो शांतिसुखें डोलत ॥ त्यास देखोन क्रोध पळत ॥ तैसा हस्तभारें पर्वत ॥ सागरांत दडपिला ॥३८॥
तेथोन उड्डाण पुढें चालिलें ॥ तों सिंहिकेनें वदन पसरिलें ॥ छायासूत्र साधिलें ॥ कापट्य केलें अद्भुत ॥३९॥
राहूकेतूंची जे माता ॥ तेचि सिंहिका जाण तत्वतां ॥ ती ग्रासावया हनुमंता ॥ पूर्वींच तेथें जपत होती ॥४०॥
उताणी समुद्रांत निजोन ॥ बारा योजनें पसरिलें वदन ॥ छाया पडतांचि वायुनंदन ॥ तिच्या वदनांत कोसळला ॥४१॥
स्वर्गीचा हुडा अकस्मात ॥ उर्वीवरी जेवीं पडत ॥ सिंहिकेच्या वदनी हनुमंत ॥ पडिला सत्य त्यापरी ॥४२॥
ते दांतांसि दांत मेळवित ॥ तों उदरांत गेला हनुमंत ॥ पोट फाडून त्वरित ॥ आला बाहेर ते काळीं ॥४३॥
विषयपाश तोडोनि समस्त ॥ परमार्था निघे जेवीं विरक्त ॥ तैसा बाहेर आला हनुमंत ॥ सिंहिका तेथेंच निमाली ॥४४॥
पुढें चालिलें उड्डाण ॥ तों लंकादेवी आली धांवोन ॥ तिनं आडवा पाय घालून ॥ हनुमंतासी पाडिलें ॥४५॥
करितां श्रीरामभजन ॥ नसतीं विघ्नें येति धांवोन ॥ परी साधक तितकीं लोटून ॥ सावधान स्मरण करी ॥४६॥
असो लंकादेवीस मुष्टिप्रहार ॥ वज्रप्राय देत वायुकुमर ॥ तिणें स्तवन केलें अपार ॥ म्हणे मज न मारावें ॥४७॥
तूं विजयी होशील साचार ॥ तंव पुढें उडी जात अपार ॥ पडलंकेसी सत्वर ॥ उडी जावोन पडियेली ॥४८॥
उडी सरसी त वेळीं ॥ पडलंका ते दणाणिली ॥ क्रौंचा असे तये स्थळीं ॥ कनिष्ठ भगिनी रावणाची ॥४९॥
तिचा घर्घरनामें भ्रतार ॥ इंद्रें मारिला तो असुर ॥ यालागीं क्रौंचेसी दशकंधर ॥ पडलंकेसी स्थापित ॥५०॥
असो तें दणाणिलें लंकानगर ॥ म्हणोनि क्रौंचा घेत समाचार ॥ असुरी पाठविल्या अपार ॥ धरिला वानर ते काळीं ॥५१॥
तो हनुमंतें ते वेळे ॥ संकीर्ण रूप धरिलें कोवळें ॥ क्रौंचेनें डोळां देखिलें ॥ हातीं धरिलें दृढ तेव्हां ॥५२॥
म्हणे हा चिरा गे वानर ॥ पाक करोनि आणा सत्वर ॥ हनुमंत म्हणे माझें शरीर उदकमय सर्वही ॥५३॥
पाक करितां नुरेचि कांहीं ॥ यालागीं तूं सगळाचि खाईं ॥ असुरीनें उचलोन लवलाहीं ॥ मुखांत घातला हनुमंत ॥५४॥
दांतांसि दांत मिळवी येरी ॥ तंव तो प्रवेशला अंतरीं ॥ काळिज धरोनि उभय करीं ॥ झोळकंबा घेत मारुति ॥५५॥
तंव ते चडफडे ते वेळे ॥ भोवंडी तेव्हां नेत्रबुबुळें ॥ गडबडां भूमीवरी लोळे ॥ वांचवा म्हणे मज आतां ॥५६॥
सूकरविष्ठा आणोन बहुत ॥ असुरी क्रौंचेसी पाजित ॥ हनुमंत आंत कंटाळत ॥ निघो पाहत बाहेरी ॥५७॥
तिच्या नासिकद्वारे हनुमंत ॥ पुच्छाग्र बाहेर दावीत ॥ असुरी धरोनि वोढित ॥ रोगबीज म्हणोनियां ॥५८॥
ओढी ओढितां अपार ॥ पुच्छरोगाचे पडिले ढिगार ॥ मग हनुमंतें असुरी समग्र ॥ बांधोनियां आसुडिल्या ॥५९॥
हनुमंताचें अद्भुत बळ ॥ क्रौंचेचीं आंतडीं तोडिलीं सकळ ॥ उदर फोडोन तात्काळ ॥ बाहेर आला गर्जोनियां ॥६०॥
असंख्यात राक्षिसिणी ॥ भारा बांधोनि आपटिल्या धरणीं ॥ भिरकावित समुद्रजीवनीं ॥ जाहलीं पारणीं जळचरांचीं ॥६१॥
जैशा मनाच्या अनंत वृत्ती ॥ मनोजयें योगी आकर्षिती ॥ तैशा असुरी संहारूनि मारुति ॥ विजयी जाहला पडलंके ॥६२॥
अत्यंत वृद्धा असुरी ॥ उरल्या होत्या नगरांतरीं ॥ तयांसीं म्हणे रुद्रावतारी ॥ लंका कोणती दावा गे ॥६३॥
नाहीं तरी तुम्हांस भक्षीन ॥ म्हणेन पसरिलें तेव्हां वदन ॥ वृद्धा बोलती भिऊन ॥ पैल ते लंका दिसतसे ॥६४॥
तों अस्ता गेला दिनकर ॥ निकुंभिलेंत प्रवेशला वायुकुमर ॥ शोधित चालिला सीता सुंदर ॥ धांडोळित सर्वही ॥६५॥
केरामाजी पडले मुक्त ॥ तें झारा युक्तीनें निवडित ॥ कीं सारासारविचार शोधित ॥ साधक आत्मप्राप्तीतें ॥६६॥
कीं यात्रेंत चुकली जननी ॥ सत्पुत्र काढी शाधूनि ॥ कीं महावैद्य काननीं ॥ संजीविनी शोधूं निघे ॥६७॥
समुद्रांत नेले वेद ॥ ते मत्स्यरूपी शोधी मुकुंद ॥ तैसा राघवचरणब्जमिलिंद ॥ निकुंभिलेंत सीता शोधी ॥६८॥
तों देखिलें शक्रजिताचें मंदिर ॥ हेमरत्नअति सुंदर ॥ त्यांत प्रवेशला वानर ॥ राघवप्रिया पहावया ॥६९॥
शक्रजित सुलोचना उभयंता ॥ शेजे पहुडलीं होय देखता ॥ मग म्हणे हेच होईल सीता ॥ रत जाहली परपुरुषीं ॥७०॥
आतां घालोनि पाषाण ॥ घेईन दोघांचाही प्राण ॥ मग म्हणे ऐकावें भाषण ॥ बोलती काय परस्परें ॥७१॥
तंव ते शेषकन्या स्वभावें तेथ ॥ इंद्रजितासी बोलत ॥ तुमचा पिता लंकानाथ ॥ अनुचित वर्तत असे ॥७२॥
अणुमात्रही वैर नसतां ॥ व्यर्थ आणली जनकदुहिता ॥ कुळक्षयास तत्वतां ॥ कारण केलें गमताहे ॥७३॥
परसतीचा अभिलाष करी ॥ साधुसंतांचा द्वेष धरी ॥ गुरुद्रोह ज्यामाझारी ॥ अल्पयुषी तो साच ॥७४॥
मातापित्यांचा करी तिरस्कार ॥ ब्राह्मणांसी निंदी निरंतर ॥ जो हिंसक दुष्ट दुराचार ॥ अल्पायुषी तोचि पैं ॥७५॥
हरिचरित्रें उच्छेदित ॥ निंदी महापुरुषांचे ग्रंथ ॥ नसतेंच काढी पाखंड मत ॥ अल्पायुषी तो साच ॥७६॥
म्हणोनी श्रावणारितनयवनिता ॥ आणोनि अनर्थ केला वृथा ॥ आतां लंकेची गति तत्वतां ॥ न दिसे पाहतां बरी कांहीं ॥७७॥
ऐकतां ऐशी मात ॥ लंकेंत प्रवेशे हनुमंत ॥ बिभीषणाचे मंदिरांत ॥ वायुसुत संचरला ॥७८॥
सत्वशील बिभीषण ॥ करीत विष्णूचें उपासन ॥ सदा होत हरिकीर्तन ॥ तेणें सदन दुमदुमिलें ॥७९॥
नाहीं रजतमांची वार्ता ॥ न दिसे द्वेष हिंसा तत्वतां ॥ पुराणश्रवण हरिकथा ॥ याविण चर्चा नसेचि ॥८०॥
दया क्षमा आणि शांती ॥ बिभीषणाचे हृदयीं नांदती ॥ असो तेथें कीर्तनीं मारुति ॥ ब्रह्मानंदें नाचतसे ॥८१॥
कीर्तनकल्लोळ रंगांत ॥ गडबडां लोळे हनुमंत ॥ कंठ होऊनि सद्रदित ॥ ब्रह्मानंदें डुल्लतसे ॥८२॥
घेऊन भक्तांचें चरणरज ॥ कपाळीं लावी वायुतनुज ॥ म्हणे होय राक्षसवंशज ॥ परी भक्तराज सात्त्विक हा ॥८३॥
वायासांत कोकिळा वसत ॥ कीं दैत्यकुळी प्रल्हाद भक्त ॥ कीं कागविष्ठेंत अश्र्वत्थ ॥ तें वास्तव्य स्थळ विष्णूचें ॥८४॥
कीं परिस जैसा पाषाणांत ॥ कीं शुक्तीमाजीं दिव्य मुक्त ॥ तैसा राक्षसकुळीं हा भक्त ॥ अलंकृत उत्तम गुणीं ॥८५॥
लंकेस आलिया रघुनंदन ॥ सहपरिवारें मारूनि रावण ॥ मग रघुपतीस प्रार्थोन ॥ राज्य संपूर्ण देईन यासी ॥८६॥
जैसे दवडोन काम क्रोध ॥ साधु करिती निजबोध ॥ तैसा बिभीषण भक्त प्रसिद्ध ॥ अक्षय स्थापीन लंकेसी ॥८७॥
बिभीषणाचे मंदिरांत ॥ परम संतोषला हनुमंत ॥ जैसें तृषेनें पीडितां बहुत ॥ गंगा अकस्मात देखिली ॥८८॥
चकोरा पावे रोहिणीवर ॥ कीं चातकां वोळला अंबुधर ॥ तैसें देखोनि बिभीषणाचें मंदिर ॥ वायुपुत्र आनंदला ॥८९॥
मग चालिला पुढारां ॥ देखें कुंभकर्णाचे मंदिरा ॥ तों दुर्गंधि आली एकसरां ॥ कंटाळे मन मारुतीचें ॥९०॥
जैसा मेघ गडगडित ॥ तैसा कुंभकर्ण घोरत ॥ कुंजर म्हैसे खर बहुत ॥ नासिकाबिळांत गुंतले ॥९१॥
श्र्वासासरसे बाहेरी ॥ आरडत पडती एकसरी ॥ कीं तो मंदराचळ पृथ्वीवरी ॥ निद्रिस्त हावोन पडियेला ॥९२॥
मातेचिया उदरांतून ॥ जेव्हां पडला कुंभकर्ण ॥ तेव्हां पसरोनि विशाळ वदन ॥ तीस सहस्र स्त्रिया गिळियेल्या ॥९३॥
असो देखोन कुंभकर्ण ॥ आश्र्चर्य करी वायुनंदन ॥ म्हणे हा वृथा पुष्ट जन्मोन ॥ व्यर्थ येथें पडियेला ॥९४॥
देखोन अंत्यजाचें घर ॥ पळे जैसा श्रोत्रीय पवित्र ॥ तैसा अंजनीचा पुत्र ॥ सांडोन चालिला पुढारा ॥९५॥
जो कल्पद्रुमीं द्विज राहणार ॥ तो बाभुळेवरी न बैसे साचार ॥ तैसें अव्हेरूनि घटश्रोत्राचें घर ॥ रामकिंकर पुढें जाय ॥९६॥
कोठें नुमगे मंगळभगिनी ॥ मारुति विचार करी मनीं ॥ कोणतें स्वरूप धरूनि ॥ लंकेमाजीं हिंडावें ॥९७॥
वानररूपेंकरूनि ॥ जरी विचरावें लंकाभुवनीं ॥ तरी राक्षस विनोदें धरूनि ॥ नाना चेष्टा करितील ॥९८॥
राक्षसरूप धरावें क्रूर ॥ तरी करवितील मांसाहार ॥ द्विजमांस भक्षितां साचार ॥ पुण्य समग्र भस्म होय ॥९९॥
कीं करूं जाऊं शिष्टाई ॥ तरी रावण न मानी काळत्रयीं ॥ राक्षसांसी भेद करितां पाहीं ॥ विनोद माझा करितील ॥१००॥
असो वानररूप पालटोनी ॥ अणुप्रमाण वेष धरूनि ॥ न खुपे मुंगीचे नयनीं ॥ घरोघरीं हिंडतसे ॥१॥
जैसा जनीं असोनि जनार्दन ॥ जीवासि नव्हे दृश्यमान ॥ तैसा निरालोद्भवनंदन ॥ व्यक्त न दिसे कोणासी ॥२॥
घरोघरीं चर्या पहात ॥ तों अवघे देखिले अधर्मरत ॥ वरिवरि आचार दावित ॥ जैसा मैंद शांति धरी ॥३॥
घरोघरीं अग्निहोत्रें पूर्ण ॥ मुखीं सदा वेदाध्ययन ॥ परी दृष्टी देखतां गोब्राह्मण ॥ मुखीं घालोनि रगडिती ॥४॥
जारकर्मरत नारीनर ॥ रुद्राक्षमाळा घेऊन थोर ॥ जपती सदा कौटिल्यमंत्र ॥ जारण मारण मोहनादि ॥५॥
लटिकेचि डोळे झांकून ॥ दाविती शांति अवलंबून ॥ मांस रक्त मद्यपान ॥ घूर्णितनयन डुल्लती ॥६॥
हृदयीं मद मत्सर दुमदुमिती ॥ वाचाबळें जनांसी गोंविती ॥ आम्ही कर्मातीत जाहलों म्हणती ॥ सदाचारभ्रष्ट क्रिया ॥७॥
आम्ही ज्ञानी सदा मुक्त ॥ झालों लोककर्मविरहित ॥ मना आवडे तो भाग भोगित ॥ महा उन्मत्त विषयांध ॥८॥
व्यर्थ राक्षसांचा आचार ॥ जैसें स्नान करून आले कुंजर ॥ कीं भस्मांत लोळती खर ॥ त्यांसी योगीश्र्वर कोण म्हणे ॥९॥
एक राक्षस संन्यास घेऊन ॥ करिती गोमांसभक्षण ॥ सवेंच संपादोनी आचमन ॥ कर्ता कोण म्हणती पैं ॥११०॥
विरजाहोम करून ॥ तीळ तूप गेलें जळोन ॥ कामक्रोधादि साहीजण ॥ अधिकाधिक माजले ॥११॥
नाना जीवाजाती भक्षोनी ॥ म्हणती आम्हांतें शिवूं नका कोणी ॥ एक गोचर्म पांघरोनी ॥ जटाधारी बैसला ॥१२॥
वनांत हिंडती वानप्रस्थ ॥ गोहननालागीं बैसती गुप्त ॥ ब्राह्मणांसी मारून भक्षित ॥ कर्ता येथें कोण म्हणती ॥१३॥
आम्ही ब्रह्मचारी विरक्त ॥ म्हणोन इंद्रियें ठेविलीं मुक्त ॥ गृहस्थ पडले गृहागतींत । पापें अमित जोडिती ॥१४॥
क्षत्रिय अधर्म तेथें सर्व वसती ॥ समरीं पाठी देऊन पळती ॥ वाढिवेच्या गोष्टी बोलती ॥ घाय घालिती अधर्मे ॥१५॥
वैश्यांचें अधर्मी चित्त ॥ जोखोन दुसऱ्यासी नाडित ॥ शुद्ध धर्मवाट पाडित ॥ विप्रसेवा सांडोनियां ॥१६॥
वाण्यांनी उदीम तळासी आणिला ॥ सर्वत्रांचा गुंडाळा केला ॥ सोनारीं वरकोल घातला ॥ सर्व जिरविले अलंकार ॥१७॥
सोनार ठकठक करिती ॥ तेथें नाहीं सीता सती ॥ नाळी झांकणी कांसार विकती ॥ चिच्छक्ती तेथें कैंची ॥१८॥
व्यवहारें कालांतरीं प्राप्ति ॥ लक्षूनि परहस्तीं समर्पिती ॥ खत हातीं लिहून घेती ॥ पाहोन रडती जन्मवरी ॥१९॥
तेली भोंवे घाण्याभोंवता ॥ तेथें कैची सती सीता ॥ साळी कोष्टी पांजणी करितां ॥ जन्म वृथा पैं गेला ॥१२०॥
गारींत निघाले जीवें जीत ॥ तांबोळी शायशीं पंचायशीं ॥ करित ॥ शिंपी अखंड ते खंडित ॥ सीता निश्र्चित तेथें कैंची ॥२१॥
रंगारी जें वस्त्र श्र्वेत ॥ तें काळें करिती निश्र्चित ॥ नसतेचि ठसे लावित ॥ शुद्धावरी मूर्ख पैं ॥२२॥
भुसाऱ्यांनीं धान्यसंग्रह केला ॥ मोजितां व्यर्थ जन्म गेला ॥ तेथें नाहीं जनकबाळा ॥ ते चित्कळा अवतरली ॥२३॥
वेद पढती वेदपाठक ॥ तेथें निष्ठा न धरिती अभाविक ॥ प्रतिग्रहाखालीं जन्म देख ॥ गेला निश्र्चित तयांचा ॥२४॥
इदं भवति इदं न भवति ॥ पंडित हेंचि खटपटती ॥ सदा परनिंदा जल्पती ॥ सीता सती तेथें कैंची ॥२५॥
ताठले सदा गायक ॥ अभिमानानें हुंबती अधिक ॥ प्रेम सांडोनि गाती श़ृंगारिक ॥ सीता सती तेथें कैंची ॥२६॥
ज्यातिषी गोंविले ग्रहगतीं ॥ गृहांत पडिले ते न निघती ॥ आपण कोण हे नेणती ॥ सीता सती तेथें कैंची ॥२७॥
प्रहस्तादि प्रधान घरें ॥ शोधिलीं सर्व अंतःपुरें ॥ पद्मिणीसम स्वरूपें सुंदरें ॥ पदनखा भृंग रुणझुणती ॥२८॥
हनुमंत नाना तर्क करी ॥ कोठें नुमगे जनककुमरी ॥ म्हणे योगगतीनें निर्धारीं ॥ प्राण दिधला जानकीनें ॥२९॥
कीं सरितापतिमाजीं बुडाली ॥ कीं रावणें सक्रोधें भक्षिली ॥ अंतररिक्षांहून खालीं पडली ॥ गेली चूर होऊनियां ॥१३०॥
कीं रावणें दृढ धरिली ॥ कळ लागोन सुकुमार मेली ॥ कीं रावणपत्न्यांनीं मारिली ॥ सवतीमत्सर करोनियां ॥३१॥
हनुमंत दुःखें गडबडां लोळे ॥ आंसुवें पूर्ण भरले डोळे ॥ म्हणे वृथा समुद्रलंघन केलें ॥ शून्य पडिलें सर्व कार्य ॥३२॥
अहा सीते सीते करून ॥ वृथा आलिंगी राजीवनयन ॥ सीतेचें रूप म्हणोन ॥ हृदयीं पाषाण धरीतसे ॥३३॥
मी गेलिया रघुनाथ ॥ प्राण त्यागील यथार्थ ॥ सुग्रीव नळ नीळ जांबुवंत ॥ सुमित्रासुत न वांचती ॥३४॥
जाईल अयोध्येसी समाचार ॥ भक्त शिरोमणी भरत वीर ॥ शत्रुघ्न आणि माता समग्र ॥ प्राण देतील निर्धारें ॥३५॥
वृथा कष्ट गेले मुळींहूनि ॥ ठायी न पडे जनकनंदिनी ॥ नवजाय मी परतोनि ॥ चापपाणी वाट पाहील ॥३६॥
करितां रघुपतीचें स्मरण ॥ विघ्नें पळती मुळींहून ॥ जैसा सुटतां अद्भुत प्रभंजन ॥ जलदजाळ क्षणीं वितळे ॥३७॥
पडतां किंचित अग्न ॥ तृण पर्वतींचें जाय जळोन ॥ कीं गृहस्वामी जागा देखोन ॥ तस्कर जेवीं पळती पैं ॥३८॥
कीं उगवतां दिनपति ॥ भगणें सर्व लोपती ॥ मृगेंद्र देखितां निश्र्चितीं ॥ अचेतन होती वारण ॥३९॥
तैसें रघुपतीचें करितां स्मरण ॥ विघ्नें सर्व पळती उठोन ॥ करोनि लंकेचें कंदन ॥ पालथी घालीन सागरीं ॥१४०॥
ऐसें बोलोन हनुमंत ॥ कलह माजविला लंकेत ॥ घरोघरीं लोकांत आकांत ॥ ओढविला वायुसुतें ॥४१॥
रत्नजडित गोपुरें देखा । विद्युत्प्राय झळकती पताका ॥ कनक कळसां नाहीं संख्या ॥ दिव्य लंका नगर तें ॥४२॥
अंजनीसुत मत्त वारण ॥ पुच्छ हें वज्रशुंडा जाण ॥ सकळ गापुरें ओढून ॥ अकस्मात पाडित ॥४३॥
मध्यरात्र जाहली पूर्ण ॥ निद्रार्णवीं लोक निमग्न ॥ तों अकस्मात घरें कोसळून ॥ पडोनि जन दडपती ॥४४॥
जैसे पर्वताचे कडे खचती ॥ तैशीं गोपुरें खालीं पडती ॥ महाद्वारें ओढून मारुति ॥ झुगारित गगनपंथें ॥४५॥
गवाक्षद्वारें पुच्छ घालून ॥ गृहस्तंभ पाडी आकर्षून ॥ लत्ताप्रहारें करून ॥ कपाटें फोडोन टाकित ॥४६॥
नगरतळ दणाणत ॥ भयंकर घोषें किंकाटत ॥ वृक्ष उन्मळी अकस्मात ॥ भयभीत लोक जाहले ॥४७॥
एकचि नगरीं कोल्हाळ झाला ॥ एक म्हणती पळा रे पळा ॥ ऐसें बोलतां अकस्मात शिळा ॥ येऊन पडती मस्तकीं ॥४८॥
राक्षसिणींची बाळें धरुनि ॥ भिरकावून देत गगनीं ॥ राक्षसी वक्षःस्थळें बडवूनि हांका फोडिती आक्रोशें ॥४९॥
स्त्रीपुरुष दोघें नग्न ॥ एकांतीं केलें शयन ॥ तीं जागीं न होतां उचलून ॥ बिदीस शेज ठेवित ॥१५०॥
भांडारगृह फोडून ॥ नाना वस्तूंच्या मांदुसा आणून ॥ राजबिदीस टाकी पूर्ण ॥ एकेच ठायीं सर्वांच्या ॥५१॥
पुच्छाचे चपेटे थोर ॥ रात्रीं वाजवी वारंवार ॥ भयभीत जाहले अवघे असुर ॥ बोलों उत्तर न शकती ॥५२॥
ऐसें नगर गांजोनि पूर्ण ॥ मग राजद्वारावरी जाऊन ॥ बैसला अंजनीनंदन ॥ कलह पूर्ण माजवावया ॥५३॥
हृदयीं पुच्छ धरोनि हनुमंत ॥ वारंवार तया चुंबित ॥ डोळे मोडोन वांकुल्या दावित ॥ घुलकावीत मान पैं ॥५४॥
तों नरनारी असंख्यात ॥ कलश घेऊन उदक आणित ॥ पुच्छ गोंवून अकस्मात ॥ कपी फोडितो एकदांचि ॥५५॥
नारी दचकल्या समस्त ॥ कोण गे येथें घागरी फोडीत ॥ त्यांचे कर्णनासिकीं हनुमंत ॥ पुच्छ घालित हळूचि ॥५६॥
तेणें दुश्र्चिंत नारी दचकती ॥ एक फडांफडां शिंकती ॥ भरला घट मारुती ॥ जाऊं नेदी नगरांत ॥५७॥
घटस्फोट जाहले राजद्वारीं ॥ शिव्या देती नगरींच्या असुरी ॥ दशमुखा तुझी न उरे उरी ॥ जनककुमारी क्षोभली ॥५८॥
सीतेनें चेतविलें भूत ॥ तें नगरांत हिंडे गुप्त ॥ हें लंकेचा करील निःपात ॥ दशकंठ यथार्थ निमेल ॥५९॥
तों राजदर्शनासी महावीर ॥ तुरंग धरूनी ॥ गरगरां भोवंडोनि आपटी मेदिनीं ॥ एकावरी एक उचलोनी ॥ अश्र्वासहित स्वार टाकी ॥६१॥
तों गजभार आले उन्मत्त ॥ त्यांचे पुच्छें उपडोनियां दांत ॥ वरी बैसले असुर समस्त ॥ दंतघायें झोडिले ॥६२॥
गुढारांसहित गज उचलोनी ॥ भिरकावित समुद्रजीवनीं ॥ तों रथारूढ होऊनि ॥ राजकुमार पातल ॥६३॥
तंत वितंत घन सुस्वर ॥ वाजवीत वाद्यांचे गजर ॥ देखतां क्षोभला वानर ॥ पुच्छ सत्वर सोडिलें ॥६४॥
शतांचे शत रथ ओढोनी ॥ कुमार पालथे पाडिले मेदिनी ॥ सारथी भिरकाविले गगनीं ॥ घोडे मारून टाकिले ॥६५॥
पुच्छघायेंकरूनीं ॥ वाजंत्री झोडिले ते क्षणीं ॥ वाद्यें गेली सकळ गळोनी ॥ शंख करित पळती ते ॥६६॥
तों पालखील बैसोन प्रधान ॥ आले देखोनि वायुनंदन ॥ सूक्ष्म पुच्छ करून ॥ भोयांचे कानीं सूदिलें ॥६७॥
भोई दचकले एकाएकीं ॥ खालती आपटिली पालखी ॥ त्यांतें प्रधान धरोनि जवळिकीं ॥ ताडण करिती बहुसाल ॥६८॥
ते म्हणती कां मारितां व्यर्थ ॥ श्रावणारिस्नुषेनें चेतविलें भूत ॥ तें तुमचा अपमान करित ॥ शिबिका बहुत मोडिल्या ॥६९॥
पालख्या रथ गज घोडे ॥ झोडून पाडिले एकीकडे ॥ कोणी न ये राजद्वाराकडे ॥ जो तो दडे सांधीकोनीं ॥१७०॥
सवेंच उठोनि मारुति ॥ घरोघरीं घेत पाळती ॥ सीतेची गोष्टि कोणे रीती ॥ कैसें बोलती म्हणोनियां ॥७१॥
असो अस्ता गेला चंडकिरण ॥ सभामंडपीं बैसला रावण ॥ तये सभेंत अंजनीनंदन ॥ प्रवेशता पैं जाहला ॥७२॥
सिंहासनीं बैसला लंकानाथ ॥ पाठीसी उभा रामदूत ॥ तों सभेस घरटीकार सांगत ॥ रावणासन्मुख वर्तलें तें ॥७३॥
म्हणती शक्ररिजनका अवधारीं ॥ दुष्ट विघ्नें उदेलीं नगरीं ॥ लक्षांचे लक्ष फुटल्या घागरी ॥ नगरद्वारीं लंकेशा ॥७४॥
उगीच पडती गोपुरें ॥ बहुसाल रिचवती मंदिरें ॥ गगनमार्गीं टाकिलीं लेंकुरें ॥ कपाटें समग्र मोडिलीं ॥७५॥
वीर पडले म्हणताती ॥ निद्रिस्त जन वोसणती ॥ दुश्र्चिन्हें बहुत लंकापती ॥ शंका वाटे सांगतां ॥७६॥
ताटिकांतकाची कांता झडकरी ॥ नेऊन सोडावी कांतारीं ॥ इतुकेन स्वस्थ लंकापुरी ॥ चिरकाळ नांदेल ॥७७॥
ऐसें बोलतां धरटीकार ॥ क्रोधावला द्विपंचवक्र ॥ म्हणे याची जिव्हा आणि श्रोत्र ॥ छोदोनियां टाका ॥७८॥
नसतें कल्पित दुश्र्चिन्ह ॥ सांगतो मूर्ख आम्हांलागून ॥ ऐसें ऐकतां वचन राघवप्रियकर क्षोभला ॥७९॥
म्हणे लटिकें दुश्र्चिन्ह ॥ यासीच दावूं खरें करून ॥ माझे पुच्छासी होवो बहु कल्याण ॥ करीन कंदन सभेचें ॥१८०॥
तों रावणापुढें नापिक येत ॥ शस्त्रें श्मश्रु नीट करित ॥ तों नापिकाचे कर्णीं हनुमंत ॥ पुच्छ घाली हळूचि ॥८१॥
तों नापिक भयें दचकला ॥ तेणें हात चांचरी गेला ॥ मिशी भादरली ते वेळां ॥ एकीकडील अवघीच ॥८२॥
तेणें क्षोभला लंकानाथ ॥ हस्तें ताडिला नापिक ॥ रावणाचे पृष्ठीवरी देख ॥ हनुमंतें मुष्टि ओपिली ॥८३॥
वामहस्तचपेटेंकरूनी ॥ दाही छत्रें पाडिलीं धरणीं ॥ सवेंच दाही मुकुट हाणोनी ॥ सव्यहस्तें पाडिले ॥८४॥
छत्रदंड घेवोनि करीं ॥ घाली रावणाचे अपानद्वारीं ॥ येरू मागें पाहे ते अवसरीं ॥ तों दंड माझारी खंडिला ॥८५॥
चौदा गांवें मंडप विस्तीर्ण ॥ सुगंधस्नेहें दीप शोभायमान ॥ चौदा सहस्र लाविले पूर्ण ॥ ठायींठायीं सुरेख ॥८६॥
कर्पूरदीप सतेज थोर ॥ आठ लक्ष सभेसमोर ॥ पाजळोन उभे असती असुर ॥ विशाळ शरीरें जयांचीं ॥८७॥
पुच्छघातें वायुकुमरें ॥ दीपिका विझविल्या एकसरें ॥ दीप तेथें एकही न उरे ॥ जाहले घाबरे सभालोक ॥८८॥
अंधार पडतांचि तेथ ॥ नागवूं लागला हनुमंत ॥ शस्त्रवस्त्रादि समस्त ॥ अलंकार घेत हिरोनि ॥८९॥
मुकुट घेऊन सत्वर ॥ मस्तकीं हाणी मुष्टिप्रहार ॥ जैसा सपक्ष नगावरी पुरंदर ॥ वज्र बळें प्रेरी पैं ॥१९०॥
बोटें तोडोनि मुद्रिका सकळ ॥ काढून घेत अंजनीबाळ ॥ कंठ पिळोन काढी माळ ॥ करिती कल्होळ असुर तेव्हां ॥९१॥
मुष्टिघातें हृदय फोडूनि ॥ मग घेत पदक काढूनि ॥ पादप्रहारें माज मोडूनि ॥ मग ओढीत कडदोरा ॥९२॥
नेसलीं वस्त्रें घेत हिरोनि ॥ सवेंच लिंग टाकी तोडोनि ॥ एक वस्त्रें फेडोनि ॥ अगोदर टाकिती ॥९३॥
एक म्हणती आयुष्य जाहलें जरी ॥ वस्त्रालंकार देखों संसारी ॥ परी लिंगाविण जन्मवरी ॥ काय म्हणोनि कंठावें ॥९४॥
राक्षसांचे चरण मोडूनि ॥ मग ब्रीदें घेतलीं काढूनि ॥ एक हांक फोडिती ते क्षणीं ॥ घ्राण छेदोनि टाकित ॥९५॥
एकासी एक दाविती खूण ॥ बोलूं नका रे वांचवा प्राण ॥ एक म्हणती निर्मूळ करावया पूर्ण ॥ महद्भुत उदेलें ॥९६॥
आणिली श्रीरामाची कांता ॥ सतियां शिरोमणि पतिव्रता ॥ तिणेंच हें भूत चेतवितां ॥ प्रळय जाहला लंकेसी ॥९७॥
अंधार पडला दारुण ॥ सुटला अद्भुत प्रभंजन ॥ दीपिका आणितां जाती विझोन ॥ अनर्थ पूर्ण ओढवला ॥९८॥
एक म्हणती कोठें लंकानाथ ॥ एक म्हणती मेला कीं जित ॥ जवळ असतां न कळे मात ॥ थोर प्राणांत ओढवला ॥९९॥
देवांतक नरांतक राजसुत ॥ अतिकाय इंद्रजित ॥ मत्त महामत्त युद्धोन्मत्त ॥ प्रहस्तादि नागविले ॥२००॥
उघडोनियां सभाद्वार ॥ कोणी जाऊं न शके बाहेर ॥ होत पुच्छाचा घोर मार ॥ दडती असुर ठायीं ठायीं ॥१॥
भयभीत दशकंधर ॥ म्हणे सत्य बोलिला घरटीकार ॥ प्रचंड हें विघ्न दुस्तर ॥ आलें साचार प्रत्यया ॥२॥
रावणाचे पृष्ठीवरी मार ॥ वज्रप्राय होत थोर ॥ बोलूं न शके अणुमात्र ॥ घ्राण छेदील म्हणोनी ॥३॥
रावणाचे कानीं हनुमंत ॥ हळूच जावोनि सांगे मात ॥ जनकजापतीचा मी दूत ॥ त्रासीन नगर समस्त हें ॥४॥
तुझी छेदोनी दाही शिरें ॥ किष्किंधेसीं नेईन क्षणमात्रें ॥ परी त्या अयोध्याधीशें उदारें ॥ आज्ञा नाहीं दीधली ॥५॥
ऐसें सांगतां वायुनंदन ॥ मनीं भ्रमित झाला द्विपंचवदन ॥ कर्णी सांगितलें वर्तमान ॥ कळलें नाहीं रावणा ॥६॥
ऐसा प्रळय करूनि थोर ॥ निघोन गेला वायुपुत्र ॥ नागविले प्रतापें वीर ॥ दशवक्रादिकरोनियां ॥७॥
दीपिका आणिल्या तात्काळ ॥ तों नागवेचि असुर सकळ ॥ कित्येक मूर्च्छा येऊनि विकळ ॥ बहुत पडले धरणीये ॥८॥
कित्येकांचे मोडले करचरण ॥ बहुतांचे तोडिले कर्णघ्राण ॥ एक लिंग तोडिलें म्हणोन ॥ रावणासी दाखविती ॥९॥
दुःखें व्याप्त पिशिताशन ॥ स्वसदना गेला उठोन ॥ चिंताक्रांत दशवदन ॥ राणिवसांत प्रवेशला ॥२१०॥
रामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ हें विश्रांतीचें दिव्य मंदिर ॥ येथें पहुडले सज्ञान नर ॥ जे रघुवीरउपासक ॥११॥
जे मतिमंद अज्ञानी जन ॥ सेविताती अविद्यारण्य ॥ त्यांसी हें रामविजयसदन ॥ प्राप्त नोहे सहसाही ॥१२॥
विषकंठहृदया रघुनंदना ॥ श्रीरामा दशकंठदर्पहरणा ॥ श्रीधरवरदा जगद्भूषणा ॥ ब्रह्मानंदा सुखाब्धि ॥१३॥
स्वस्ति श्रीरामविजयग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ एकोनविंशतितमोध्याय गोड हा ॥२१४॥
श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥ अध्याय १९ ॥
श्रीरामविजय – अध्याय २० वा
श्रीगणेशाय नमः ॥
जैसे दुर्बळाचिया गृहाप्रति ॥ समर्थ सोयरे येती ॥ त्यांसी पाहुणेर करावया निश्र्चिती ॥ नाहीं शक्ति तयातें ॥१॥
मग तो कंदमूळें आणून ॥ पुढें ठेवी प्रीतीकरून ॥ तैसे हे प्राकृत बोल पूर्ण ॥ संतांपुढें समर्पिले ॥२॥
पयोब्धीपुढें ठेविलें तक्र ॥ कीं सुरभीपुढें अजाक्षीर ॥ अमृतापुढें साखर ॥ नेऊनियां समर्पिली ॥३॥कुबेरापुढें कवडी जाण ॥ रंकें ठेविली नेऊन ॥ शीतळ व्हावया रोहिणीरमण ॥ नवनीत पुढें ठेविलें ॥४॥
कल्पद्रुमापुढें बदरीफळ ॥ वैरागराचे कंठीं स्फटिकमाळ ॥ मलयगिरीसी गंध शीतळ ॥ निंबकाष्ठाचें चर्चिलें ॥५॥
जो ब्रह्मांडप्रकाशक गभस्ति ॥ त्यासी ओंवाळिजे एकारती ॥ परी तो घेत देखोन भक्ति ॥ ऐसेंचि येथें संतीं केलें ॥६॥
तैसे बोल हे हीन जाण ॥ परी संतांसी आवडी पूर्ण ॥ एकुणिसावे अध्यायीं कथन ॥ काय जाहलें तें परिसा हो ॥७॥
असुरांतें देखोनि हनुमंत ॥ सभा नागवूनि समस्त ॥ पुरुषार्थ करोनि अद्भुत ॥ गेला गुप्तरूपेंचि ॥८॥
लंकेचीं मंदिरें समस्त सीतेलागीं शोधी हनुमंत ॥ जैसा रत्नपरीक्षक निरीक्षित ॥ रत्न आपुलें हारपलें ॥९॥
धांडोळिली लंका नगरी ॥ कोठें नुमगे जनककुमरी ॥ जेथें होतीं रावण-मंदोदरी ॥ तेथें हनुमंत पातला ॥१०॥
तंव तो शक्रारिजनक ॥ हवन करी विघ्नाशक ॥ शेजेवरी निजली निःशंक ॥ पट्टराणी मंदोदरी ॥११॥
उपरमाडिया गोपुरें ॥ राणिवसाचीं दामोदरें ॥ ऐशीं सहस्र अंतःपुरें ॥ सीतेलागीं शोधिलीं ॥१२॥
सकळ स्त्रियांचे मंदिरांत ॥ रिघोन पाहे हनुमंत ॥ जो महाराज इंद्रियजित ॥ काम रुळत तोडरी ॥१३॥
रावणें आणिल्या नारी ॥ नागिणी पद्मिणी किन्नरी ॥ ज्यांचिया पदनखांवरी ॥ भ्रमर रुंजी घालिती ॥१४॥
ऐशा सुंदरी देखत ॥ परी काममोहित नव्हे हनुमंत तो राघवप्रिय अतिविरक्त ॥ ऊर्ध्वरेता वज्रदेही ॥१५॥
घटमठांमाजी व्यापून ॥ वेगळें असे जैसें गगन ॥ तैसाचि अंजनीनंदन ॥ लोकांत वर्तूनि वेगळा ॥१६॥
स्त्रिया शोधिल्या समस्त ॥ तव मंदोदरी जेथें निद्रिस्थ ॥ तेथें येऊन हनुमंत ॥ उभा राहिला क्षणभरी ॥१७॥
सुरूप देखोनि मंदोदरी ॥ म्हणे हेचि होय विदेहकुमरी ॥ निजेली पवित्रपणें शेजेवरी ॥ पतिव्रता म्हणोनियां ॥१८॥
सतियां शिरोरत्न सीता सती ॥ परमपुरुषाची चिच्छक्ति ॥ मज आजि भेटली निश्र्चितीं ॥ म्हणोन मारुती नाचत ॥१९॥
तों होमविधि संपादून ॥ तेथें आला द्विपंचवदन ॥ तों मंदोदरी उठोन ॥ पाय धूत पतीचे ॥२०॥
ऐसें देखोन हनुमंत ॥ क्षोभला जैसा प्रळयकृतांत ॥ म्हणे जानकी होय यथार्थ ॥ वश्य जाहली रावणातें ॥२१॥
रामवचन आठवी मारुति ॥ सीतेचे वदनीं कर्पूरदीप्ति ॥ मग मुखाजवळी त्वरितगति ॥ मंदोदरीच्या पातला ॥२२॥
मुख तिचे अवघ्राणिलें ॥ तों दुर्गंधीनें मन विटलें ॥ म्हणे मद्यपान आहे केलें ॥ उभयवर्गीं मिळोनियां ॥२३॥
भिंतीस लावतां कान ॥ होत नाहीं रामस्मरण ॥ हे रावणासी मानली पूर्ण ॥ तेथें स्मरण कायसें ॥२४॥
तों रावण आणि मंदोदरी ॥ दोघें निजलीं शेजेवरी ॥ सुषुप्तिअवस्थेमाझारी ॥ निमग्न जाहलीं ते वेळे ॥२५॥
मनी विचारी हनुमंत ॥ या दोघांसी उचलोनि त्वरित ॥ किष्किंधेसी न्यावीं यथार्थ ॥ पाहील रघुनाथ दोघांतें ॥२६॥
किंवा घालून चंड पाषाण ॥ दोघांचे येथेंच घेऊं प्राण ॥ ऐसें विचारी वायुनंदन ॥ तंव अपूर्व वर्तलें ॥२७॥
अकस्मात गजबजोनी ॥ मंदोदरी बैसली उठोनी ॥ आक्रोशें हांक फोडोनी ॥ वक्षःस्थळ बडवित ॥२८॥
सवेंचि महाशंख करित ॥ दशकंठ धरी तिचे हात ॥ मयजा म्हणे अतित्वरित ॥ सीता द्या हो रामाची ॥२९॥
आजि विलोकिलें दुष्ट स्वप्न ॥ माझी गळसरी गेली जळोन ॥ एक बळिया वानर येऊन अशोकवन विध्वंसिलें ॥३०॥
तेणें वधिला अखया सुत ॥ समरीं गांजिला इंद्रजित ॥ घेऊन आला जनकजामात ॥ हरिदळ अद्भुत न वर्णवे ॥३१॥
शिळीं बुजोनियां सरितानाथ ॥ सुवेळेसी आला अवनिजाकांत ॥ रावण कुंभकर्ण शक्रजित ॥ वधोनि विजयी जाहला असे ॥३२॥
स्वप्न नव्हे हें ब्रह्मवचन ॥ तरी मंगळभगिनी द्या नेऊन ॥ मंगळदायक रघुनंदन ॥ त्यासी शरण जावें जी ॥३३॥
करितां परदाराभिलाष ॥ कोण पावला मागें यश ॥ मानव नव्हे राघवेश ॥ पुराणपुरुष अवतरला ॥३४॥
उदरीं बांधोनि दृढ पाषाण ॥ केवीं तरेल अगाध जीवन ॥ बळेंचि केलें विषप्राशन ॥ त्यासी कल्याण मग कैचें ॥३५॥
खदिरांगाराचे शेजेवरी ॥ कैसा प्राणी निद्रा करी ॥ महासर्पाचे मुखाभीतरीं ॥ हस्त घालितां उरे कैसा ॥३६॥
शार्दूळ करूं गेला पलाटण ॥ त्याचे जाळीमाजी जाऊन ॥ नांदेन म्हणे क्षेम कल्याण ॥ तो प्राणी कैसा वांचेल ॥३७॥
तुम्ही जरी सर्वांसी जिंकिलें ॥ परी राघवेंद्रा तैसें न चले ॥ पूर्णब्रह्म अवतरलें ॥ भक्तजन रक्षावया ॥३८॥
यालागीं द्विपंचवदना ॥ मी शरण जात्यें रघुनंदना ॥ देवोनि तयाची अंगना ॥ चुडेदान मागेन ॥३९॥
मनीं विचारी लंकापति ॥ इचें वचन सर्व मानिती ॥ नेऊन देईल सीता अवचितीं ॥ भलत्यासी आज्ञा करूनियां ॥४०॥
रावण म्हणे मंदोदरी ॥ तूं सर्वथा चिंता न करीं ॥ उदयीक नेऊन जनककुमारी ॥ जनकजामाता देईन ॥४१॥
पांचकोटी राक्षसगण ॥ अशोकवनाभोंवतें रक्षण ॥ तयांसी सांगोन पाठवी रावण ॥ रात्रंदिवस सावध असावें ॥४२॥
बिभीषण कुंभकर्ण इंद्रजित ॥ हे मयजेसी मानिती बहुत ॥ यांचा विश्र्वास न धरावा यथार्थ ॥ नेऊन देतील जानकीतें ॥४३॥
ऐसें समस्त वर्तमान ॥ वायुसुतें केलें श्रवण ॥ म्हणे मंदोदरी सती धन्य ॥ इच्या स्मरणें दोष नुरे ॥४४॥
तो दूतीस म्हणे दशकंधर ॥ अशोकवना जाऊनि सत्वर ॥ जनकात्मजेचा समाचार ॥ घेऊन येईं त्वरेनें ॥४५॥
तात्काळ चालिली दूती ॥ तयेमागें जाय मारुति ॥ आला अशोकवनाप्रति ॥ आनंद चित्तीं न समाये ॥४६॥
तों अशोकवृक्षाचे तळीं ॥ ध्यानस्थ बैसली मैथिली ॥ दूती परतली तात्काळीं ॥ हनुमंत तेथे राहिला ॥४७॥
जय जय रघुवीर रघुवीर अयोध्यानाथ ॥ म्हणोनि नाचों लागला हनुमंत ॥ म्हणे धन्य मी आजि येथ ॥ जगन्माता देखिली ॥४८॥
पुच्छा नाचवी कडोविकडी ॥ तों विटावी डोळे मोडी ॥ चक्राकार मारी उडी ॥ रामनाम गर्जोनियां ॥४९॥
चहूंकडे पाहे मारुति ॥ तों रामनामें वृक्ष गर्जती ॥ पंचभूतें पक्षी घुमती ॥ रामस्मरणें करूनियां ॥५०
म्हणे हे होय सीता सती ॥ पुराणपुरुषाची चिच्छक्ति ॥ सुटली कर्पूराची दीप्ती ॥ पाषाण स्मरती रामनाम ॥५१॥
मृगमदाहूनि विशेष ॥ सीतेच्या अंगींचा सुवास ॥ अशोकवन आसपास ॥ दुमदुमिलें तेणेंचि ॥५२॥
तेथें रक्षण असे त्रिजटा ॥ तिनें राघवी धरिली निष्ठा ॥ सत्संगाचा महिमा मोठा ॥ दुष्ट पापिष्ठा सद्भाव उपजे ॥५३॥
यावरी अंजनीहृदयरत्न ॥ गुप्तरूपें जवळ येऊन ॥ जानकीचे वंदोनि चरण ॥ मुद्रिका पुढें ठेविली ॥५४॥
ध्यानस्थ बैसली सीता सती ॥ मानसीं चिंती रघुपति ॥ पुढें उभा असे मारुति ॥ बद्धांजलि करूनियां ॥५५॥
इंदिरेपाशीं खगेंद्र ॥ कीं अपर्णेंसमीप नंदिकेश्र्वर ॥ कीं शचीपुढें जयंत पुत्र ॥ उभा ठाके प्रीतीनें ॥५६॥
असो कनकदंड पडे पृथ्वीवरी ॥ तैसा जानकीसी नमस्कारी ॥ मग अशोकवृक्षावरी ॥ राघवप्रिय ओळंघला ॥५७॥
इकडे तमालनीळ सांवळा ॥ ध्यानीं विलोकित जनकबाळा ॥ तों अवतारमुद्रिका ते वेळां ॥ सव्यकरांगुळीं दिसेना ॥५८॥
मुद्रिका न दिसे म्हणोन ॥ श्रावणारिस्नुषा उघडी नयन ॥ तों मुद्रिका पुढेंचि जाण ॥ दैदीप्यमान पडली असे ॥५९॥
मुद्रिका देखतां ते वेळीं ॥ हृदयीं आलिंगी जनकबाळी ॥ विमलांबुधारा नेत्रकमळीं ॥ जानकीच्या सूटल्या ॥६०॥
म्हणे सांडोनि रघुत्तमातें ॥ माये कैशी आलीस येथें ॥ राम आणि सौमित्रांतें ॥ त्यजोनि कोठें आलीस ॥६१॥
जगद्वंद्य तो श्रीराम ॥ जो चराचरफलांकितद्रुम ॥ त्याची वार्ता स्वस्तिक्षेम ॥ सांग मुद्रिके मजपाशीं ॥६२॥
तों त्या वनीं निशाचरी ॥ तेथें होत्या दुराचारी ॥ विक्राळरूपें ते अवसरीं ॥ सीतेजवळी धांविन्नल्या ॥६३॥
कां गे रडतीस म्हणोन ॥ पसरोनि आल्या विक्राळ वदन ॥ तुज आम्हीं भक्षूं तोडून ॥ कुटके करोन तिळप्राय ॥६४॥
कैंचा राम तमालनीळ ॥ तूं रावणासी घाली माळ ॥ राक्षसीणी करिती कोल्हाळ ॥ सीते भोंवत्या मिळोनियां ॥६५॥
बाबरझोटी भयंकर ॥ कपाळीं चर्चिला शेंदूर ॥ लंबस्तनें विशाळ उदर ॥ पर्वत माजीं सांठवती ॥६६॥
असो ऐसें देखोनि हनुमंत ॥ पुच्छ सोडी अकस्मात ॥ राक्षसिणी झोडिल्या समस्त ॥ प्राणांसी बहुत मुकल्या ॥६७॥
राक्षसिणी फिरविती डोळे ॥ पुच्छें आंवळिले दृढ गळे ॥ एक म्हणती जनकबाळे ॥ रक्षीं माते आम्हांसी ॥६८॥
निमाल्या बहु राक्षसिणी ॥ उरल्या लागती सीतेच्या चरणीं ॥ कित्येक गेल्या पळोनी ॥ दशकंठातें सांगावया ॥६९॥
हृदयीं बोध प्रगटतां जाणा ॥ भ्रांती भुली इच्छा वासना ॥ आशा मनशा तृष्णा कल्पना ॥ पळती जैशा क्षणार्धें ॥७०॥
तैशा पळाल्या निशाचरी ॥ जानकी मुद्रिकेतें विचारी ॥ शरयूतीरविहारी ॥ कोठें सांग मुद्रिके ॥७१॥
मज आलिंगितां श्रीरामचंद्र ॥ तेव्हां कंठीं न सोसेचि हार ॥ आतां गिरि कानन समुद्र ॥ दोघांमध्यें पडियेले ॥७२॥
वाल्मिकानें भाष्य कथिलें ॥ तें काय सर्व व्यर्थ गेलें ॥ एक कपि बलिया येऊन बळें ॥ लंकानगर जाळील ॥७३॥
मज देऊनि समाधान ॥ सवेंचि आणील रघुनंदन ॥ पाषाणीं समुद्र बुजवोन ॥ दशवदनासी मारील पैं ॥७४॥
तों मुद्रिका नेदी प्रतिवचन ॥ म्हणे मज कळली खूण ॥ माझ्या विरहेंकरून ॥ देह राघवें त्यागिला ॥७५॥
कीं योगियांचें ध्यानीं गुंतला ॥ कीं भक्त धांवण्या धांवला ॥ कीं सौमित्रें माघारा नेला ॥ म्यां छळिलें म्हणोनियां ॥७६॥
कृपा न करवे मजवरी ॥ तरी येऊन माझा वध करीं ॥ मी बुडाल्यें चिंतासमुद्रीं ॥ काढी बाहेरी त्वरेनें ॥७७॥
अहा रामा राजीवनेत्रा ॥ दशकंठरिपु विषकंठमित्रा ॥ पुढें पाठविली कां हे मुद्रा ॥ कोण्या विचारेंकरूनियां ॥७८॥
मृगत्वचेची कंचुकी इच्छिली ॥ हाच अन्याय घडला मुळीं ॥ म्यां पापिणीनें ते वेळीं ॥ सौमित्र वीर छळियेला ॥७९॥
म्यां साधुछळण केलें ॥ म्हणोन राक्षसां हातीं सांपडलें ॥ मजला वियोगदुःख घडलें ॥ त्याच दोषें करूनियां ॥८०॥
जे साधुछळण करिती ॥ ते मज ऐसें दुःख पावती ॥ अंती जाती अधोगती ॥ महाअनर्थी पडती ते ॥८१॥
इत्यादि भाव तये क्षणीं ॥ दावी त्रिभुवनपतीची राणी ॥ म्हणे हा देह ठेवूनि ॥ काय कारण पैं असे ॥८२॥
सीता देखोन विव्हळ ॥ वृक्षगर्भी अंजनीबाळ ॥ गायन आरंभी रसाळ ॥ राघवलीला निर्मळ जे ॥८३॥
तो साक्षात रुद्रावतार ॥ रुद्रवीणा जैसा सुस्वर ॥ तैसा कंठ अति मधुर ॥ कंपस्वर गातसे ॥८४॥
कपीचे गायन रसाळ ॥ तटस्थ जाहलें रविमंडळ ॥ पाताळ सांडोन फणिपाळ ॥ येऊ भावी तेथें पैं ॥८५॥
तटस्थ जाहला प्रभंजन ॥ वेधला चंद्राचा हरिण ॥ अशोकवनीचे द्विजगण ॥ चारा घेऊं विसरले ॥८६॥
अयोध्यापतीची राणी ॥ तल्लीन होऊन ऐके श्रवणीं ॥ अशोकवृक्षामधोनि ॥ मंजुळ ध्वनि उमटत ॥८७॥
जो अजअजित निर्गुण ॥ कमलमित्रकुळभूषण ॥ भक्तहृदयमिलिंद पूर्ण ॥ जलदवर्ण जलजाक्ष ॥८८॥
जो मंगलधाम मंगळकारक ॥ जो मंगलभगिनीप्राणनायक ॥ मंगलजननीउद्धारक ॥ प्रतापार्क श्रीराम ॥८९॥
जो द्विपंचमुखदर्पहरण ॥ जो चंडीशकोदंडप्रभंजन ॥ भवगजविदारण पंचानन ॥ नरवीरांतक जो ॥९०॥
जानकी जयाची चित्कळा ॥ रची अनंत ब्रह्मांडमाळा ॥ तो रघुवीर परब्रह्मपुतळा ॥ अतर्क्य लीला जयाची ॥९१॥
सच्चिदानंदतनु निष्कलंक ॥ पितृआज्ञाप्रतिपालक ॥ जो मायाचक्रचालक ॥ जगद्वंद्य जगद्रुरु ॥९२॥
जो पंचमहाभूतां वेगळा साचार ॥ तो पंचवटीवासी रघुवीर ॥ तेथें द्विपंचवदन सत्वर ॥ कपटमृग घेवोनि गेला ॥९३॥
तो द्विपंचवदन दुराचार ॥ पर्णकुटींत प्रवेशला तस्कर ॥ भूगर्मींचे रत्न सुंदर ॥ हरोनि नेलें क्षण न लागतां ॥९४॥
त्या तस्कराचा मार्ग काढीत ॥ किष्किंधेसी आला जनकजामात ॥ शक्रसुत वधोनि अकस्मात ॥ अर्कज राज्यीं स्थापिला ॥९५॥
त्या सीतावल्लभाचा किंकर ॥ दासानुदास एक वानर ॥ तेणें गांजोनि लंकानगर ॥ अशोकवना आला असे ॥९६॥
ऐसें ऐकतां गायन ॥ आनंदमय भूतनयेचें मन ॥ मग वृक्षाजवळीं उभी राहून ॥ करी नमन तयातें ॥९७॥
म्हणे धन्य धन्य तूं तरुवरा पूर्ण ॥ कोण करी तुजमाजी कीर्तन ॥ त्याचें पाहीन मी वदन ॥ धरीन चरण आदरें ॥९८॥
जो करितो तुजमाजी कीर्तन ॥ त्याची जननी धन्य धन्य ॥ त्यासी सदा असो कल्याण ॥ नलगे विघ्न कल्पांतीं ॥९९॥
ज्यासी रामकीर्तन आवडे ॥ त्यासी सांकडें कदा न पडे ॥ चारी मुक्ति तयापुढें ॥ दासी होऊनि राबती ॥१००॥
ऐसें जगन्माता बोलत ॥ तों उगाचि राहिला हनुमंत ॥ न बोले कांहीच मात ॥ पाहे तटस्थ जानकी ॥१॥
म्हणे येथें कापट्य पूर्ण ॥ कोण करितो न कळे कीर्तन ॥ बाहेर न भेटे येऊन ॥ तरी आतां प्राण सांडीन मी ॥२॥
अत्यंत कृश जाहली गोरटी ॥ मुद्रिका घातली मनगटीं ॥ म्हणे अयोध्यापति जगजेठी ॥ नव्हे भेटी तुझी आतां ॥३॥
मग जनकात्मजेनें ते वेळां ॥ वेणीदंड वेगें काढिला ॥ त्याचा गळां पाश घातला प्राणत्यागाकारणें ॥४॥
म्हणे अयोध्यापति तुजविण ॥ मी क्षण एक न ठेवीं प्राण ॥ ऐसें बोलोनियां वचन ॥ जनकात्मजा सरसावली ॥५॥
वेणीदंड काढोनि ॥ वृक्षडाहळीये बांधी तये क्षणीं ॥ राघवप्रिय तें देखोनि ॥ बहुत मनीं गजबजिला ॥६॥
जानकी त्यागील प्राणा ॥ मग काय सांगों रघुनंदना ॥ भरताग्रजा जगन्मोहना ॥ धांवें लौकरी ये वेळे ॥७॥
अंतरीं आठविले रामचरण ॥ बुद्धिप्रर्वतक म्हणोन ॥ मग तैसेंचि केलें उड्डाण ॥ गगनपंथें ते वेळां ॥८॥
अंजनी आत्मज ते वेळां ॥ गर्जोनि म्हणे पैल श्रीराम आला ॥ ऐसें बोलतां जनकबाळा ॥ ऊर्ध्वपंथें विलोकी ॥९॥
मारुती खालीं उतरून ॥ करिता जाहला साष्टांग नमन ॥ जगन्माता बोले वचन ॥ हो कल्याण चंद्रार्कवरी ॥११०॥
जोडोनियां दोनी कर ॥ उभा राहिला समोर ॥ म्हणे कल्याणरूप रघुवीर ॥ किष्किंधेसी सुखी असे ॥११॥
मी श्रीरामाचा अनुचर ॥ हनुमंतनामा वायुकुमर ॥ माते तुजकारणें लंकानगर ॥ धांडोळिलें सर्वही ॥१२॥
सीतेसी आनंद जाहला थोर ॥ जैसा बहुत दिवस गेला कुमर ॥ तो भेटतां हर्ष अपार ॥ तैसी निर्भय जाहली ॥१३॥
अवृष्टीं वर्षे घन ॥ कीं मृत्युसमयीं सुधारसपान ॥ कीं दुष्काळिया दर्शन ॥ क्षीरसिंधूचें जाहलें ॥१४॥
असो पंचवटीपासोन वर्तमान ॥ रामें लीला केली जी पूर्ण ॥ ती सीतासतीस वायुनंदन ॥ कथिता जाहला ते वेळीं ॥१५॥
जटायु उद्धरोनि कबंध वधिला ॥ वाळी मारोनि सुग्रीव स्थापिला ॥ तो अपार मेळवून हरिमेळा ॥ साह्य जाहला श्रीरामा ॥१६॥
आठवोन तव गुण स्वरूप ॥ राम सर्वदा करी विलाप ॥ श्र्वापदें पाषाण पादप ॥ सीता म्हणोनि आलिंगी ॥१७॥
तुवां जे अलंकार टाकिले ॥ ते म्यां श्रीरामापुढें ठेविले ॥ रामें शोक केला ते वेळे ॥ तो मज सर्वथा न वर्णवे ॥१८॥
तुजकारणें सौमित्र ॥ दुःखभरित अहोरात्र ॥ जैशी मातेची वाट निरंतर ॥ बाळक पाहे प्रीतीनें ॥१९॥
ऐसा ऐकतां समाचार ॥ जानकीस दाटला गहिंवर ॥ म्हणे परम कृपाळू रघुवीर ॥ मजकारणें शिणतसे ॥१२०॥
अयोध्येहूनि येतां हनुमंता ॥ मी मागें राहें चालतां ॥ श्रीराम तरूखालीं तत्वतां ॥ उभे राहती मजकारणें ॥२१॥
बहु श्रमलीस म्हणोन ॥ राम कुरवाळी माझें वदन ॥ बोलतां सीतेसी आलें रुदन ॥ सद्रद होऊन स्फुदतसे ॥२२॥
जानकीस म्हणे हनुमंत ॥ आतां शोक करिसी किमर्थ ॥ सत्वर येईल रघुनाथ ॥ दखमुखासी वधावया ॥२३॥
तूं आदिपुरुषाची चिच्छक्ति ॥ प्रणवरूपिणी मूळप्रकृति ॥ तुझे आज्ञेनें वर्तती ॥ विरिंचि रुद्र इंद्रादि ॥२४॥
भक्त तारावया निर्धारीं ॥ दोघें अवतरलां पृथ्वीवरी ॥ आधीं वियोग दोघांभीतरीं ॥ जाहलाचि नाहीं तत्वतां ॥२५॥
यावरी भूमिजा बोले वचन ॥ तूं श्रीरामाचा विश्र्वासी पूर्ण ॥ तुजप्रति अंतरखूण ॥ राघवें काय सांगितली ॥२६॥
येरू म्हणे कैकयीगृहांतरीं ॥ ताटिकांतकें आपुले करीं ॥ तुज वल्कलें नेसविली निर्धारीं ॥ खूण साचार ओळखें ही ॥२७॥
ऐसें ऐकतां जनकदुहिता ॥ म्हणे सखया हनुमंता ॥ तूं श्रीरामाचा पूर्ण आवडता ॥ कोटिगुणें अससी कीं ॥२८॥
परी तूं दिससी सूक्ष्म ॥ ऐसेच असतील प्लवंगम ॥ तरी हें लंकानगर दुर्गम ॥ तुम्हां कैसें आटोपे ॥२९॥
ऐसें सीतेचें वचन ऐकिलें ॥ हनुमंतें भीमरूप प्रकट केलें ॥ मंदाराचळातुल्य देखिलें ॥ विशाळ रूप मारुतीचें ॥१३०॥
कीं महामेरुचि अद्भुत ॥ कीं राक्षस वधावया समस्त ॥ अवतरला प्रळयकृतांत ॥ वानरवेष धरोनियां ॥३१॥
ऐसा देखानि रुद्रावतार ॥ सीता म्हणे हा केवळ ईश्र्वर ॥ रामकार्यालागीं निर्धार ॥ अवतरला येणें रूपें ॥३२॥
हनुमंत म्हणे महासती ॥ हे लंका घालीन पालथी ॥ परी कोपेल त्रिभुवनपति ॥ आज्ञा दिधली नाहीं मज ॥३३॥
जगन्माते मंगळभगिनी ॥ मजहूनियां प्रतापतरणी ॥ ऐसे वानर किष्किंधाभुवनीं ॥ रामाजवळी आहेत ॥३४॥
जांबुवंत नळ नीळ रविकुमर ॥ रणपंडित प्रतापशूर ॥ काळासी शिक्षा करणार ॥ राघवासवें असती पैं ॥३५॥
सीता म्हणे हनुमंतासी ॥ एवढा सागर कैसा तरलासी ॥ येरू म्हणे मुद्रेनें अनायासीं ॥ आणिलें मज ऐलतीरा ॥३६॥
मार्गीं जाहले श्रम बहुत ॥ तुझे दर्शन हरले समस्त ॥ परी जाहलों असें क्षुधाक्रांत ॥ फळें येथें दिसती बहु ॥३७॥
परहस्त ज्यास स्पर्शित ॥ तें सर्वथा नेघें मी निश्र्चित ॥ आतां आज्ञा दीजे त्वरित ॥ निजहस्तें घेईन मी ॥३८॥
उपरी बोले श्रीरामललना ॥ समीर स्पर्शो न शके या वना ॥ साठी सहस्र राक्षस रक्षणा ॥ ठेविले येथें लंकेशें ॥३९॥
हनुमंत ऐकतां ते अवसरीं ॥ गडबडां लोळे धरणीवरी ॥ फळआहाराविण बाहेरी ॥ निघों पाहती प्राण माझे ॥१४०॥
अहा मध्येंच आलें मरण ॥ अंतरले रघुपतीचे चरण ॥ आतां सीताशुद्धि सांगेल कोण ॥ कौसल्यात्मजासी जाऊनियां ॥४१॥
सफळ वृक्ष देखोन दृष्टीं ॥ माझें चित्त होतसे कष्टीं ॥ ऐसें वाटतसे पोटीं ॥ वनचि अवघें सांठवावें ॥४२॥
ऐसें बोलतां हनुमंत ॥ क्षण एक पडला निचेष्टित ॥ नेत्र गरगरां भोवंडित ॥ मुख पसरी फळांलागीं ॥४३॥
ऐसें देखोनि ते वेळीं ॥ जगन्माता सद्रदित जाहली ॥ अहा म्हणोन धांविन्नली ॥ कुरवाळित कृपाकरें ॥४४॥
म्हणे कपींद्रा उठीं उठीं ॥ पडली फळें तरुतळवटीं ॥ तीं पाहोनि एक मुष्टी ॥ घेईं उदरतृप्तीपुरतींच ॥४५॥
बा रे वरी चढसी जाण ॥ तरी तुज माझी असे आण ॥ पडलीं फळें ती वेंचून ॥ उदरनिर्वाह करीं कां ॥४६॥
ऐसें सीता बोलतां वचन ॥ मारुति उठिला झडकरून ॥ चरण धरी धांवोन ॥ म्हणे प्रमाण आज्ञा तुझी ॥४७॥
मग जे वृक्ष करिती रामस्मरण ॥ सीतेवरी छाया केली सघन ॥ ते रामउपासक पूर्ण ॥ करी वंदन कपि त्यांतें ॥४८॥
जो रामउपासक निर्मळ ॥ त्यासी विघ्न करूं न शके काळ ॥ म्हणोनि अंजनीचा बाळ ॥ तरु ते सकळ रक्षीत ॥४९॥
जे तरु न करिती रामस्मरण ॥ तेच उपटिले मुळींहून ॥ भुजाबळें त्राहाटून ॥ उर्वीवरी झोडिले ॥१५०
मग पडलीं फळें एकवटोनी ॥ हस्तद्वयें टाकी वदनीं ॥ हनुवटी हाले तेक्षणीं ॥ फळे तांतडी चावितां ॥५१॥
चंचळ दृष्टी करून ॥ मागें पुढें पाहे अवलोकून ॥ तंव ते वनरक्षक संपूर्ण ॥ निद्रार्णवीं बुडाले ॥५२॥
राक्षसांनी मद्य प्राशिलें ॥ हनुमंतें वन विध्वंसिलें ॥ पुढें पुच्छें उपडोनि आणिले ॥ वृक्ष भोंवते सर्वही ॥५३॥
हनुमंत बैसे फलहारासी ॥ पुच्छ पाहुणेर करी तयासी ॥ न सोडी बैसल्या ठायासी ॥ आपोशन मोडे म्हणोनी ॥५४॥
पुच्छासी हनुमंत बोले ॥ गोड गोड आणीं कां फळें ॥ आजि त्वां तृप्त आम्हां केलें ॥ चिरंजीव राहे तूं ॥५५॥
नंदनवनाहून सुंदर ॥ अशोकवनींचे तरुवर ॥ फणस इक्षुदंड लवंग परिकर ॥ उपडी समग्र एकदांचि ॥५६॥
केळी नारळी देवदार ॥ जंबू कपित्थ अंजीर ॥ ज्याचें रस लागती मधुर ॥ हनुमंतवीर सेवितसे ॥५७॥
असो तरुवर लक्षकोडी ॥ भुजाबळें उर्वीवरी झोडी ॥ राघव स्मरणें तांतडी ॥ फळें वदनीं टाकीतसे ॥५८॥
हनुमंत करीत यजन ॥ रामनाममंत्रेंकरून ॥ वदनकुंडीं आहुती पूर्ण ॥ घालोनि जठराग्नि तृप्त करी ॥५९॥
सीतेनें घातली आपुली आण ॥ वृक्षावरी न चढावें पूर्ण ॥ यालागीं वृक्ष झोडोन । फळें पाडी धरणीये ॥१६०॥
जैसी कां चपळा कडाडी ॥ तैसें पुच्छ वृक्ष मोडी ॥ तों राक्षस उठले तांतडी ॥ भीम कोल्हाळ करितचि ॥६१॥
चक्रें डांगा भिंडिमाळा ॥ घेऊन धांवले एकवेळां ॥ सीताशोकहरण कोंडिला ॥ सकळीं मिळोन एकदांचि ॥६२॥
वृषभीं कोंडिला महाव्याघ्र ॥ कीं बहुत विखारी खगेंद्र ॥ कीं श्रृगालीं वेढिला मृगेंद्र ॥ खद्योत दिनकरा धरूं म्हणती ॥६३॥
कीं मंथूनि सागर द्विज ॥ धरूं म्हणती प्रळयबीज ॥ कीं आर्द्रमृत्तिकेचे गज ॥ प्राशूं म्हणती जळसिंधु ॥६४॥
कर्पूरपुतळे म्हणती एकवेळां ॥ धरोनि आणूं वडवानळा ॥ मक्षिका मिळोनि सकळा ॥ भूगोल उचलूं भाविती ॥६५॥
उष्ट्रांनी ब्रीद बांधोन ॥ तुंबरापुढें मांडिलें गायन ॥ कीं वृश्र्चिक पुच्छेंकरून ॥ ताडीन म्हणे वज्रातें ॥६६॥
तैसे हनुमंतावरी वनरक्षक ॥ एकदांच धांवले सकळिक ॥ यावरी लोकप्राणेशबाळक ॥ काय करिता जाहला ॥६७॥
विशाळ वृक्ष उपडोनी ॥ सव्य करीं घेत तेच क्षणीं ॥ जैसा पावक शुष्कवनीं ॥ संहारी तैसा राक्षसां ॥६८॥
साठीं सहस्र वनपाळ ॥ पुच्छें भारे बांधिले सकळ ॥ फिरवूनियां तात्काळ ॥ भूमीवरी आपटिले ॥६९॥
जैसीं तुंबिनीचीं ओलीं फळें ॥ बळें आपटितां होतीं शकलें ॥ तैसे वनरक्षक ते वेळे ॥ चूर्ण जाहले सकळही ॥१७०॥
सवेंच समुद्रजीवनीं ॥ प्रेतें देत भिरकावूनी ॥ भुभुःकारें गर्जे तो ध्वनी ॥ गगनगर्भीं न समाये ॥७१॥
घायाळें उरलीं किंचित ॥ तीं रावणासमीप आलीं धांवत ॥ म्हणती एक वानर अद्भुत ॥ अशोकवनीं प्रगटला ॥७२॥
सकळ वन विध्वंसून ॥ वनरक्षक मारिले संपूर्ण ॥ ऐसें राक्षसेंद्रें परिसोन ॥ परम विषाद पावला ॥७३॥
तेव्हां ऐशीं सहस्र महावीर ॥ प्रेरिता झाला दशकंधर ॥ म्हणे धरोनि आणा रे वानर ॥ नानायत्नें करूनियां ॥७४॥
जरी नाटोपे तुम्हांलागून ॥ तरी मज दावूं नका वदन ॥ ऐशीं सहस्र पिशिताशन ॥ गर्जत वना पातले ॥७५॥
नानाशस्त्रें घेतलीं हातीं ॥ हांकें निराळ गाजविती ॥ ऐसें देखोन मारुति ॥ विशाळरूप जाहला ॥७६॥
जैसा मंदराचळ विशाळ ॥ तैसा दिसे अंजनीबाळ ॥ वासुकी ऐसें पुच्छा सबळ ॥ लंबायमान सोडिलें ॥७७॥
लंकेचे महाद्वारींची अर्गळा ॥ लोहबंदी वेष्टिला ते वेळां ॥ मारुति मारीत उठिला ॥ सिंहनादें गर्जत ॥७८॥
वृक्षावरी पक्षी उडोनी ॥ प्रातःकाळीं भरती गगनीं ॥ तैशीं अरिमस्तकें तुटोनि ॥ उसळोन धरणीं पडताती ॥७९॥
बांधोनी शत्रुसमुदायभार ॥ गगनीं फिरवी वायुकुमर ॥ आपटितां होती चूर ॥ करचरणादि अवयव ॥१८०॥
तों त्यांत मुख्य जंबुमाळी ॥ हांका देत पातला ते वेळीं ॥ म्हणे वानरा रणमंडळीं ॥ तुज आजि मारीन ॥८१॥
शूल घेवोनि ते वेळां ॥ बळें मारुतीवरी धांविन्नला ॥ तों हनुमंतें लत्ताप्रहार दिधला ॥ कोथळा फुटला तयाचा ॥८२॥
जैसें शस्त्र बैसतां प्रबळ ॥ चूर्ण होय फणसफळ ॥ कीं वज्रघातें महाशैल ॥ चूर्ण जैसा होय पैं ॥८३॥
ऐसा जंबुमाळी पडला ॥ चिरोन हनुमंतें भिरकाविला ॥ दशमुखास समाचार कळला ॥ अत्यंत कोपला ते काळीं ॥८४॥
मग पाठविले लक्ष वीर ॥ पांच सेनाधीश मुख्य थोर ॥ मल्ल प्रतिमल्लनामें असुर ॥ प्रचंड चंड जघन पैं ॥८५॥
रावणाची आज्ञा घेऊन ॥ वेगें पावला अशोकवना ॥ हें देखोन वायुनंदन ॥ अर्गळा हातीं तुळीतसे ॥८६॥
करोनि पुच्छाचें उखळ ॥ हातीं घेऊनि लोहमुसळ ॥ कांडीतसे लंकेशाचें दळ ॥ साळीऐसें तेधवां ॥८७॥
असुरदेह पडती अचेतन ॥ हाचि साळींचा कोंडा झाडून ॥ सूक्ष्मदेह तांदूळ पूर्ण ॥ जात उद्धरोनि कपिहस्तें ॥८८॥
करकरां कपि दाढा खात ॥ नेत्र गरगरां भोवंडित ॥ शस्त्रास्त्रें अवघे वर्षत ॥ पिशिताशन ऊठती ॥८९॥
मेरूऐसा सबळ ॥ जातां अंजनीचा बाळ ॥ तो तेथें देंखिलें देऊळ ॥ सहस्रस्तंभमंडित ॥१९०॥
तेथें रावणें देवी स्थापिली ॥ ब्राह्मणाचा देत नित्य बळी ॥ वायुसुतें ते वेळीं ॥ तें विदारिलें देवालय ॥९१॥
पायासकट उपडोन ॥ आकाशपंथें देत भिरकावून ॥ दशदिशांसी गेले पाषाण ॥ पक्ष्यांऐसे उडोनियां ॥९२॥
असो यावरी हनुमंतें ॥ लोहार्गळा घेवोनि हातें ॥ मांडिलें वीरकंदनातें ॥ गीत रामाचें गातसे ॥९३॥
अशोकवन तेचि खळें ॥ माजी वीरधान्य रगडिलें ॥ हनुमंत तिवडा मध्यें बळें ॥ पुच्छ फिरवीतसे ॥९४॥
तया खळियाजवळी ॥ खेचरदेवी जनकबाळी ॥ महावीरांचे दिधले बळी ॥ राशी केल्या शिरांच्या ॥९५॥
रेणुकेच्या कैवारें फरशधरें ॥ सर्व क्षत्रियांची छेदिलीं शिरें ॥ तैसें सीतेकारणें राघवकिंकरें ॥ संहारिले यामिनीचर ॥९६॥
असो हनुमंत ते वेळां ॥ असुर पुच्छें करूनि गोळा ॥ आपटोनि समुद्रजळा माजी निक्षेपी साक्षेपें ॥९७॥
लक्ष वीर संहारिले ॥ मग सात पुत्र पाठविले ॥ तेही हनुमंतें चूर्ण केले ॥ अर्गळाघातेंकरूनियां ॥९८॥
हांक गेली रावणापाशीं ॥ वानरें संहारिलें समस्तांसी ॥ मग पाठविलें अखयासी ॥ दळभारेंसी तेधवां ॥९९॥
अखया देखोनि हनुमंत ॥ लोहर्गळा घेऊन नाचत ॥ गदगदां हंसूनि बोलत ॥ लंकेशात्मजासी तेधवां ॥२००॥
अरे अखया तुझें नाम व्यर्थ ॥ जैसे अजागळींचे स्तन यथार्थ ॥ कीं मूर्खासी अलंकार घातले सत्य ॥ बधिराचे श्रोत्र जैसे कां ॥१॥
कीं गर्भांधाचे नयन ॥ व्यर्थ काय विशाळ दिसोन ॥ कीं नासिकाविण वदन ॥ नामकरण तैसें तुझें ॥२॥
रासभासी भद्रासन ॥ श्र्वानासी अग्रपूजामान ॥ कीं दिव्यांबर परिधान ॥ व्यर्थ प्रेतास करविलें ॥३॥
तैसें अखया नाम दशमुखें ॥ तुज ठेविलें व्यर्थ शतमुखें ॥ आतां अखया तुझा क्षणएकें ॥ क्षय करीन जाणपां ॥४॥
मग अखया धनुष्य घेऊन ॥ सोडी बाणापाठीं बाण ॥ क्षण एक वायुनंदन ॥ उगाच उभा राहिला ॥५॥
काडिया पाडतां बहुत ॥ बैसका न सांडी पर्वत ॥ कीं सुमनवृष्टीनें मदोन्मत्त ॥ खेद सहसा न मानी ॥६॥
तैसे अखयाचे बाण ॥ येतां न भंगे वायुनंदन ॥ मग लोहार्गळा घेऊन ॥ कृतांतवत धांविन्नला ॥७॥
बैसता लोहार्गळेचे घाय ॥ अखयाचा जाहला क्षय ॥ समीरात्मज पावला जय ॥ सुरसमुदाय आनंदला ॥८॥
ऐकोनि अखयाचा समाचार ॥ शोकार्णवीं पडला लंकेश्र्वर ॥ आसाळी राक्षस भयंकर ॥ अशोकवना धाडिली ॥९॥
दहा सहस्र गजांचें बळ ॥ उदरांत सांठवी अचळ ॥ एक योजन मुख विशाळ ॥ पसरोनियां धांविन्नली ॥२१०॥
कपाळीं चर्चिला शेंदूर ॥ बाबरझोटी भयंकर ॥ तिनें धांवोनि सत्वर ॥ वायुसुत धरियेला ॥११॥
उचलोनि घातला मुखांत ॥ दांतांसी दांत जो मेळवित ॥ तंव तों उतरला उदरांत ॥ क्षणमात्र न लागतां ॥१२॥
लंकेशासी सांगता हेर ॥ आसळीनें गिळिला वानर ॥ ऐकतां आनंदला दशशिर ॥ असुरसभेसहित पैं ॥१३॥
रावण शर्करा वांटित ॥ तों दूत आले शंख करित ॥ आसाळीचा जाहला अंत ॥ हनुमंतें पोट फोडिलें ॥१४॥
तिनं चाविला नसतां वानर ॥ सगळाचि गिळिला सत्वर ॥ यालागीं जितचि वीर ॥ उदर फोडोनि निघाला ॥१५॥
शोकाकुलित द्विपंचवदन ॥ म्हणे हें अद्भुत प्रगटलें विघ्न ॥ यावरी शक्रजित जाऊन ॥ युद्ध करील परिसा तें ॥१६॥
रामविजय ग्रंथ सुरस ॥ सुंदरकांड कौतुक विशेष ॥ श्रवण करोत सावकाश ॥ रघुवीर भक्त आदरें ॥१७॥
रविकुळमंडणा पुराणपुरुषा ॥ श्रीमद्भीमातटनिवासा ॥ ब्रह्मानंदा अविनाशा ॥ श्रीधरवरदा जगद्रुरो ॥१८॥
स्वस्ति श्रीरामविजय ग्रंथ सुंदर ॥ संमत वाल्मीकनाटकाधार ॥ सदा परिसोत भक्त चतुर ॥ विंशतितमाध्याय गोड हा ॥२१९॥
॥ अध्याय ॥ ॥ २० ॥ ॥ ओंव्या ॥ ॥ २१९॥
॥ श्रीरामचंद्रार्पणमस्तु ॥
